ЛОМÁ БАКЪ ЭЦАР

Хьалха доагIача кIирандийнахьа, шийца юртара цхьа новкъост волаш, ГIаьбартой мехка базар тIа вар Аьлабоарз, шийна ГIайгIата тIадилла гIулакх кхоачашде ваха.

Дукха яр говраш; хана чу енна а, къона а, къаьна а. Массанега хьожаш, чакхбаьлар ераш. Дика говраш шортта яр, бакъда акхарна хетараш яцар. Иштта ераш лелаш, кагбеш бувцача гIалгIай меттала цхьан сага хаьттар акхарга:

– Дукха ха я аз шо зув. ЧIоагIа ма хьежий шо говрашка. Фу эшаш да шо? КораягIаций шоана езар?

Буро тIа гIалгIашца а ваьха, дукха ха йоацаш ший мехка цIавена, черсе хилар из. Акхар шоай гΙулакх дIадийцача, цо аьлар:

– Укхазара гаьна йоаццаш, говраш лелаеш моттиг я, цига хул езза тайпара бакъ а говр а. Шоана бакъахьа хете, цига гIоргда вай, сога говр-ворда да.

Аьлабоарзáр, раьза хинна, черсечунца бахар уж. Из яр лаьрххIа говраш лелаю моттиг. Коа воалашше, цхьаккха хьайба а голе, говраш лело моттиг йолга ховргдолаш яр из. Хозар говрий терсар, етталора цар хьадж, лелаш тенна бодж а яр.

Бодж лелаяра ший бахьан дар. Говраш кхоабача шурткъа яхаш аькхилг хул, царца сакъердалуш. Саг воаца ха нийс а йий, говра тIагIолла а чу-кIалда а удаш, цунна гIадагIилгаш доахаш, кес а цIог а доIаш, кIажиргаш еш, ловз из. Говр; цох унзара а яьле; лáттача тувсалуш, етталуш хьувзашше; чопах Iойода. Боккхача гон тΙа хаьхкáчул чIоагIагIа, кIаьдлу из; геттара унзаръяьле а хул. Иштта низ бу шурткъо говрашта. Бодж йолча итт кхá дIоаххала Iец шурткъа, хIана аьлча чIоагIа унзара хет цунна бодж, цунах йоагIа хьадж вIалла лоа а лац. Iулаца дIа ца йохийташ, цу гIулакха лелаю бодж, говраш кхоабача.

Цига доал деш волча сага тIабаха, новкъоста талмачал деш, дIадийцар Аьлабоарза шоашта эшар.

– Хьожаргда вай; бекъий а говраш а шорта я; понегара йолаенна беза мухь кхухьачарга кхаччалца, – аьлар фусам-дас.

Ер мегаргья, ер мегаргьяц ца оалаш; хьожаш чакхбаьлар ераш. Шоаш гон тIа кхаьчача, фусам-дас хаьттар:

– Еций шоана хета тайпа?

– Иштта Iолатта бекъий белгалъяьй оаха, царга хьожаргда вай, – аьнна, Iоболабелар Аьлабоарзар.

Дукха йоккха йоацача оагилга чу йоаллар йиъ бакъ. БIарг тIаотташ яр цу юкъера шиъ. ЦаI – цIаста мо цIе, шоллагIъяр – кера, шаккхе дынбакъ яр уж, черсий говрех. Вай мехка дикагIа лоархIа тайпа дар из.

– Цар фу мах ба хаттал, – аьлар акхáр хьалхаваьннача черсечунга.

Цо талмачал дир. Вокхо шоай меттала дийцар. Дувцар ца хой а, акхарна тамаш елга ховргдолаш, корта лестабора юкъелаттача черсечо.

– Укхо ювцар йоккха мах я! – аьлар цо, хьатIа а вийрза.

– Фу йоах цо, цIи яккхал? – аьлар Аьлабоарза.

Вокхо бéха мах хьааьлар. ХIара бакъах бехаш хиннар гIаьххьа кхыйола ши бакъ эцалургйола мах бар.

– Дукха дех цо, мах бохабе беза алал цунга, – аьлар акхар.

ТIаккха, говрий даьна дIатIа а вийрза, юкъелаттачо аьнначох кхоачам боацаш мо, Аьлабоарза аьлар:

– Минога, минога пиросиш, так нилизя!

Юкъелаттачо а дIакхетавир из; ераш хьаьший ба, акхаргара дукха мах беха йиш яц, аьнна. ДIадийца-хьадийца, юххера, бувцача маьх тIара дикка Iоваьлар говрий дá. Кулгах кулг теха мах баь, ши бакъ хьаийцар акхар: цIеяр – Аьлабоарза, кераяр – новкъоста. Уж ши бакъ ворда тIехьа а тесса, юрта хьалчуболабелар уж. Акхарна хьалхаваьннача черсечо аьлар:

– Садовш латт, тхацига бийса яьккха, Iурра цхьана хьалгIоргда вай Буро тIа кхаччалца, со хIаьта а укх говра-вордаца кхоана цига водаш ва.

Буро тIа ваха ший гIулакх доацашше, аьннадар из черсечо, царна дизза гIулакх дар духьа, тIехьагIа гуча а даьлар из. Цу тIагIолла дика хьаший а хилар акхарех.

Аьлабоарзар раьза а хинна, бийса черсе волча яьккхар цар. Дика-бакъахьара дезал бар уж, цIен-нанна а цхьадолча берашта а кIеззига гIалгIай мотт ховра. Цхьацца дувцаш, хоза сакъийрдар цар цига. Дика пхьор диа, Iобийша салеIа, сецца кийчдаь фетхилг а кхаьлла, Буро тIа баха арабаьлар Аьлабоарзáр.

Делкъелцца никъ а баь, говраш яжийта а, царга салаIийта а, шоашта хIама кхалла а сайцар наькъахой цхьан IодоагIача хин йисте. Цигга са а леIа, дIахо-бахар.

Лоамашта кIал уж кхаьчáча хана, садовш латтар. Баркал а аьнна, черсе Бурогахьа Iочу а вахийта, говрий юхь лаьца, урагIболабелар Аьлабоарзáр.

ЖIайрахьа гаргарча наьхацига бийса яьккха, шоллагIча дийнахьа сарахьа цIакхаьчар уж. Водашше, ГIайгIатарга вахар Аьлабоарз. Сайрийна чубенача божанна гIулакх деш боахкар уж, кIаьнк коа новкъостаца ловзаш вар. Даь-воша вайча; духьалведар Лом; воккха воти воагIа, аьнна. ТIехьайоагIа бакъилг яйча, юхаозавелар, эхь хийтта. Цунна ховра из шийна йоалаелга. ТIаккха бежкарта чуведар.

– Нáнá, воти говр йоалаеш воагIа, – аьлар цо.

Хьайолаелар ГIайгIат. ХьатIакхоачашше, сурт мо йола бакъ бIаргаяйна, гош мелденна, сецар. КIаьнкá хургдола товр дагадеха, сов гIадъяха дар цун из.

Аьлабоарза сайре дика йийцар.

– Дукха вахалва, воI! ЦIакхаьчар шо, оаха-м саготдаьдар шо дукха говш санна хеташ, – аьлар ГIайгIата.

– Гаьна моттиг ма йий из Черсий мохк. Буро тIа бовзача нахага гIолла хьежача, кхы пайдана хIама вIаштIехьа ца даьнна, цигахьа Iоаходахадар тхо. Цу базар тIа говр ца нийслуш тхо лелаш, гIалгIашта юкъе ваьха черсе а кхийтта, цо гIулакх дир тхона, – аьнна, шоаш леладаьр а хIана хьебеннаб а дийцар Аьлабоарза.

ТIаккха бисмал дийша:

– Ираз долаш хилва хьо, хьа бакъ а хийла иштта иразе, ма хетта мутIахьа хийла хьона ер, – аьнна, юхе латта веший кIаьнк хьал а ийца, бакъилгá IотIахоавир Аьлабоарза.

ГIайгIата бакъилга юхь лаьцар; караръяьнна йоде; кIаьнк шаьра мичав, аьнна.

– ХIама дергдац, нáнá; сабаре оамал йолаш хьайба да ер; биъ кога юкъе воалле а, кхера ца везаш, - аьлар Аьлабоарза.

ТIаккха, ший бе доахка дирста ганаш ГIайгIатага дIа а денна, аьлар:

– Иштта, юхь дIа ца хецаш, хьал-Iо лаьлле; хьакхашта валийта Iа кIаьнк. Хиннача дас кIеззига Iомаяь а я ер.

Тхьовра денз акхар лелочунга хьежаш латтача Лома новкъоста аьлар: (хьалхагIа а йистхиннавар из; царна, хьахьажа мукъа цахиларах, хезадáцар)

– Воти, тха дадá верий цIа?

Цун даь-дá вар из, Аьлабоарзаца базар тIа хиннар.

– Аьъ! Хьо ва из, ЦIокъ!? Ай, Дала воахаве хьо; даьра, вера, хьона еррамо бакъ йоалаеш-м. Аз-м хьо зийна а вацар. БIаргавайнавалáре, тхьовре дIааьнна хургдар аз хьога, – яхаш, кIаьнкá бехказвувлаш вар Аьлабоарз. – Вадалахь, чугIолахь, дадá сагота хургва хьо цIагIа воацаш!

Гаьна бахацар уж. Юрта дехьа йисте бахе а; чехка чукхоачаргволаш, дIаийккхар кIаьнк; тIехьашкахьа когаш хьал а детташ. Ер чувеха йоагIа нáна, кIаьнк бIаргавайна, сецар. Нанна дIатIакхоачашше, кIаьнк а лаьгIвелар.

– Саца везац хьона, хье ма водда дIачугIо! Мел хоза я хой хьона дадáс хьайна йоалаяь бакъилг! – аьлар нанас.

Сов масса водаш ца соцалуш, тIехъийккхача кIаьнка нанас ду къамаьл кхетадинзар. Цунна шаьра ховра, наьна къамаьл ийцача говраца дувзаденна хургдолга.

Ер чуваьлча, коа каразах дIатесса латтар малх мо хоза бакъ. Дукъ деш а, ваха-вá везача хана тIаховш а, говр яр цар, цудухьа говраца хьакхашта вар ЦIокъ. Юхь лаьце дIайига ховра, цхьаннахьа лохачахьа дIаоттайий, тоссавеле тIа а хайя, боларагΙа а йортагIа а лалла ховра. Водашше, Фетка аьнна (из цIи дIа а яхар цох), фоартах кулг хьекха хьаста а хьаьста, бакъ хьаяста эттар ЦIокъ. ТIавена кIаьнк вовзаш цахиларах, озаенна яр говр, бакъда таккхалча латтар. Ер бакъ хьаяьстá воалашше а, хьалчукхаьчар нана, цIагIара дá а хьаараваьлар.

– Дадáс сона йоалаяьйий ер бакъ? – хаьттар кIаьнка.

– Йоалаяьй! – жоп делар дас.

Бекъа юхь лаьцá хийццá даьна дIатIа а ваха, тIахоаве со, ала велар из. Сов гIадваха, ше фу леладу хацар.

– ДIалацал, – аьнна, даьга дирст дIа а енна, – цкъа дадайна баркал ца аьлча, цунгара бокъо ца йийхача, нийса дац, – дIачуведар кIаьнк.

ВиIий-воI чукхаьчалга хайна, хьааравоагIа даь-дá хьатIаэттар.

– Дадá… – аьннача висар кIаьнк.

Из фу ала воалл хайнача даь-дáс аьлар:

– Хьона ийцай, Дала аьннадале, хIанз тIа а хоавергва!

КIаьнка кулг лаьца дIа а вахá; хьалъайваь, виIий-воI говрá тIахоавир даь-дас. Говра юхь лаьца латта воI, даьх бехк хийтта, дирста ганаш фоарта хьалтIатайсá, говр дIа а хийца, дIаховаьлар. Цунна куст а дацар, даьна хьалхашка ший кIаьнк тIавагIача говра юхь а лаьца латта.

КIаьнк, ше говраца хьакхашта хиларах, дIакхайда дирст хьабе а еллá, бокъонца вола баьри мо дIанийсвелар.

– Хийцце дIаяхийта Iа! – аьлар даь-дас.

КIаьнка гош тоIадаь, чехкача боларца йолаеннача говрá хайра, тIавагIа баьри зIамига вале а, доал дулургдолаш волга. Цудухьа духьале йоацаш йодар. Гуш дар, ше лалла хов баьри говрá веза, яха кица кIаьнк дика лорадеш волга.

НаIарга гIолла бакъ хьал-Iо а лаьллá, тIера Iотос-савелар ЦIокъ.

– Бакъилг наькъа ена кIаьдъенна я; хоза кхаь когах баргал техе, дIахеца, яжаргйолаш; вайцига хьаIомаял-лалца мела йита йиш яц из, – аьлар даь-дас.

* * *

Дукха адам гулделар цу сарахьа ГIайгIатарга, цунна дика хетийта говрá ловца баккха ухаш. Лом вар, вIалла бекъа дирст дIа ца хецаш, из яжийташ, хьоасташ, чIоагIа цунца сакъердалуш. Бийса яххалца бIаьхача мушах наIарга дIа а йийхка, каст-каста хьожаш, яжийтар цо бакъ. ТIеххьара хьаьший чубахача, хьачуйоалаяь, фуъ билла, дIаоттайир дилла ше хургйолча. ТIаккха Iобийшар.

Лотабаь бага бе а белла, Нувса а яьккха, цкъа-шозза говрага хьажа яхар цу бус ГIайгIат.

– Йовзаш йоацача мотте дIаIомаяллалца, журалах хьарча а цох ког чубаккха а тарлу, шин-кхаь бусса иштта хьежа деза вай, – йоахар йоккхача сага.

Iуйрийна меттара гIотташе; араведар Лом; со сайна воте ийца говр йолча вода, аьнна. Из бIаргавайча, бежкарта йоаллача ГIайгIата аьлар:

– Говрá гIулакх де воагIа хургва хьо; аз тхьовре дIаараяьккхá, баь тIа яжа дIайийхкай из. Волле, со а йоагIа хьоца, цхьана долх вай бакъилг йолча.

Йодашше, хьехар дора даь-нанас кIаьнкá:

– ЦIаккха тIехьашкара тIа ма гIолахь говрá, фуннагIа яле а, шийна тIадоагIар фуд ца ховш, мIарга тоха тарлу цо, иштта я дукхагIа йолча говрий оамал. Шорттига хьалхашкахьара дIатIа а вахе, хье воагIилга дIа а хайте, цIи а яьккхе, хоза хьаста а хьаьсте, хьалоацаргья Iа. Цхьа увзалуш, кхераш ма хилалахь, хьо шийх тIехваьнна кхерилга хайча, ца тоха а лата а Iомаяла тарлу говр.

– Нáнá, фу цIи тулларгья вай бакъилгах? – хаьттар кIаьнка.

– Хьа даь-вежарашка хаьтта тулларгья вай, – жоп делар йоккхача сага.

Цу дийнахьа массане барт а кхийтта, Ды аьнна цIи тиллар бекъах.

Иштта а цIаккха вIашагI ца къаста ши новкъост вIашагIкхийтар, цIагIа эшачунга хьежá баьлча, дилла шоаш ловзача метте. Тахан цхьаь бацар уж, говрашца бар. Гаьннара яйзá, Iаха а Iаьха, вIашкайолаелар бакъилгаш. ВIашкакхоачашше, хьадж а яьккхá, батамаш вIашкахьекха айттар. ТIера Iобесса; баргалаш теха бакъилгаш дIа а хийца; уж геттара могаеш; шоаш царца де лаьрхIар дувцаш; шоашта ховча, берий кхаьчá дáланза долча хьаькъалца къамаьл деш; сакъийрдар цар. «Сагота хинна хургья ераш, – йоахар бакъилгех, – бийса къаьстá яьккхá». Делкъийга хий а моладаь, цIенгахьа бийрзар новкъостий. Болхаш Лома аьлар:

– Чувахá фу де воалл хьо? Тхацига долх вай!

ЦIокъ раьза хилар.

НаIарга говраш дIа а хийцá, дIачубаха хIама диа, юха а говраш йоажае бахар Ломар.

Сарралца уж йоажаеш цхьана а хинна, чубахар.

Шин-кхаь денна кхы а леладир цар из. Дикка тIавагIа а ховш; хийцца боларагΙа а чоаболагΙа а говр лалла Iомавелар Лом.

ГIайгIата аьлар виIий кIаьнкага, шоаш Iобувшале хьалхха:

– Бакъилг а ийца, кхоана нокхарашка хьажа гIоргда вай.

– Сай новкъостага ЦIокъага ала мегаргдий? – хаь-ттар кIаьнка. – Аьлча из а воагIаргвар вайца, ца хойте новкъа хургда цунна.

– Кхоана аргда Iа, хIанз Iодувша деза, – аьлар даь-нанас.

– Со ханнахьа гIоттавелахь, – аьнна, кIаьнк дIави-жар.

Iурре гIетта, бакъ араяьккха наIарга яжа дIа а йийхка, новкъост волча вахар Лом, шоаш бакъилг а ийца нокхарий долча болхилга дIахайта.

– Сабарделахь, – аьлар ЦIокъа, – цIагIа аргдар аз се вахийта!

ТIаккха, чехка цIагIа дIачу а ваха, хьааравера.

– Цхьана долх вай, – аьлар цо гIадвахача оазаца.

Новкъостацара къаста безам бацар цун. Лом чувера.

ГIайгIатар дIаарабоалашше, ЦIокъ хьа а вена, бахар уж. Царна тIехьа жIали а додар. ГебагIа боалла гIадж бе йоаллаш, юкъах шалта а уллаш, бартало ГIайгIат а йодар. Хáно а саготоно а букаръерзаяь яле а, наггахьа дего низ бой а, хьашт мелд лелалуш яр йоккха саг.

Баха хьалкхаьчар уж. ГIайгIат нокхарашка хьажа эттача, шийна Iомавала лаьрхIа, Лом цунна новкъостал де велар. Мичча оагIорахьа говраш яле а, царна тIера бIарг ца боаккхаш, говраштеи нокхараштеи юкъе хилар Борзиг сарралца, царех нокхарий лорадеш мо.

Шоаш боахкаш, эгIаздахано нокхармозий хьайзача; оалар ГIайгIата:

– ЧIоагIа кIаьда а сабаре а хила веза акхарца, ераш корзагIдаргдоацаш.

Цу шера дикка нокхарий а дийбар, шортта модз а даьккхар ГIайгIатар. Ераш иштта лелашше, Iан ха хьакхаьчар. Ахка хьадалцца шоашта тоъал модз а леладе нокхарий а юхедитá, совдар дехкар цар. АргIа а елле; эцар нáха царгара цIена да, яхаш, модз а; дика да, яхаш, нокхарий а.

Лоам, дукхагIча хана, Iа чIоагIа хилацар. Лоа делхаш, мух хьекхаш, ха телха ца хилча; хьайбаш дийнахьа ара хулар дажаш. Ди айделча, хи тIа югар кIаьнкаша шоай говраш. Сайрийна пхьор а дуллаш, латта моттиг цIенеи екъеи хулийташ, кхееш бар уж шоай бекъий.

Маьлха босенашка, дукхагIча хана, лоа доацаш хоза хулар; хьовхье йолча лоа а гIор а хулар. Iуйрийна малх лакхбаллалца, лай тIа соалозаш хехкаш, ша тIа маркъилгаш кхестаеш, ловзар бераш. Соалоз хехкачарна юкъе, массагIа а гаьнагIа а водар Лом. Иштта, маркъилг кхестаечарна юкъе а, тIех вар.

Маркъилгаш хулар дахчах а гамажа е истара муIех а яь. Уж кхестае етташ хулар шодамаш, турса дахчах даь шодакъажаш долаш. Кхыйола дахча мо йоацаш, хьалаьцача кулга кIаьда а йIайха а хул турс. Царех Iодадар говра е истара мерзаш, уж детташ кхестайора маркъилгаш.

Ломаяр, къаьнача истара муIах яь, ша тIа мел йолчарел тIех яр. Бераш, уж кхестош, вIашкаетташ, IаIáш доахаш, ловзар. Хийла Лома маркъилгаца вIашкатехар кIалтIаяьле, лайла чуяхе, кхеста ца кхесташ, Iойожар.

Малх лакхлуш, ара йIохьаяла йолалора, тIаккха лоа кIаьдлора, ша а башар, цигара ловзар соцар кхоанналца. Бераш, чу а дахе, шоай цIен дезарга хьожар.

Iай, йIайхача хана мо, балхаш хилацар; кIезига дола хIама чехка доалар; тIаккха, лоалаха дIачу-хьачу ухаш, хабараш дувцаш, бувша ха хиллалца багIар. Цхьабараш берашца сакъердаш хулар. Иштта доаккхар Iа.

Ди-бийса декъалушше, бIаьсти йоалар. Цхьатарра къахьега болалора нах. ДIае моттиг йолчар бешамаш ювра, йоацачар; шоай низага хьежжа, тIера лаьтта Iотекхаргдоацаш; лохача оагIорахьа кхертIойх пенаш детте; женеи доахани кIалхара нувхаш а кIалхьарцар а Iодехкаш; цхьаннахьара яйя царца таш а, лоабат а, гIум а вIашагIъийеш; тархеш йора. Иштта кийчьяча метте, шоллагIча шера денз, ялат дIаде йиш хулар. Цига йийна хIама боккъал дика а хулар.

Миччахьара бай а кхыйола моттиг а йохо йиш яцар. ФуннагIа дой а, юртарча нахаца дагаваьнна дора сага ше ду хIама; дагадеххар де йиш яцар. Юртá фу тов хьаже мара, загал Iотохацар. ЧIоагIа лорадора наха шоай Iалам.

Лом а цун новкъост ЦIокъ а, мукъа ха дIа ца йохийташ, даггара говраш Iомаеш, шоаш а Iомалуш бар. Цар юртá гаьна йоацаш яр цу гIулакхá лаьрхIа кийчъяь моттиг. Акхарна а гонахьа ядача юрташкарча нахá а баха-бахка аьттув болаш яр из. Говрашца нах хулар цига; дукхагIбараш Ломал, ЦIокъал боккхагIа бар; акхар ханнара цхьа шиъ мара хилацар. Цига Iомалора говр хьовзае.

Говр хьовзаеча, сага лораде дезаш дукха гIулакхаш дар: говр хьаерзаеча хáна, харцахьа оагIора ца воалаш; кIалхара чокхи хьа ца доалийташ; гонахьа латтача нахá говрага новкъарло ца яйташ. Юххера а, биъ-пхи го баьккхачул тIехьагIа; дика шод а техá, тхьужага кхача ткъо-ткъаь итт дол дисáча хáна; юха а эзá, соцае езаш яр говр; яьча белгалонал тIех а ца йоалийташ. Иштта из дика дулуш массехк зIамига саг вар. Царех сага, дикка човхаяь, юхаэза говр; бух токкхабаь, тхьужал магIа ца йоалаш; сецача, оалар гонахьа латтача боккхийчáр: «Хийла, ца соцаш говр тIехйоалачахь яьлча; моттигаш нийсъеннай; тIавáгIача баьречо сов чIоагIа юхаэзе; «ткъанг», аьле, фоарт каг а йий; хьалтIех а ца йоалийташ, говр цу жIáка тIа IотIаюллаш».

Иштта дIахо а говрашца де йиш йола хIама дора цига, цаховчо Iома а дора: хьалхайоаларгах хохкар, тIаьнаш тIа увттайора, халхайоахар. Дукха баьреш хулар, сагá из дудалар тамаш я аргдола хIама деш, говрашца айхьаза болаш. Ураэтте хохкар хийлане. Цхьаволчо, тIехьашкахьа Iочу а оллавале, ше ма йодда йохийтар. Даггара йодача говра тIера Iо а ваьле, цунца Iо а водаш, юха тIа а ховш, хохкар. ЧIоагIа шаьрвенна ца хилча вIаштIехьа даргдоаца, дукха цу тайпара кхераме а тамашне а хIамаш дора цар.

Нах чубахачул тIехьагIа, юха а бахе, кIеззига шоашта хьакхашта хургйолаш, Iомалора Ломар. Цхьайолча хана, ца ховр дIахьеха а царга хьажа а цIагIара нах болхар. Цхьадола тамашне хIама акхар дича; лерттIа из вIаштIехьа даьннадеце а; кIантий ба, иштта дIахо къахьега оаш, дог ца эккхаш, кIаьддалар ца кхераш, шоаш а говраш а кхо ца деш, тIаккха дизза баьреш хургда; оалар хьажа баьхкачáр.

Из ахка дIадалале, дикка говр хьовзаелга а говрашца дувзаденна хIамаш а карадерзадир Ломар.