ЛОМÁ ДАЙНА ГIА

Даь-нана шийна сармаках бола фаьлг бувцаш ягIаш мо хетар Лома. Цигга дагадехар; со валар-кх из сармак бийнар, аьнна. ТIаккха арара оаз хезар: «Сармак бе болхаш нах ба, воагIар вола», – яхаш. Чехка ГIайгIата шалта хьаийца, из юкъах хьоарчаяь, магIа чу дIаоттаяь латтачара топ хьаийца, баламах элла, сармак бе ваха кийчвалар ер. ЦIаьхха дагаийккхар: «Даьллахь, селла зIамигача аз фу дергда цига», – аьнна. ТIаккха, ше зIамига хиларах, догьийшар. Цигга ГIайгIата бийца фаьлг дагабехá, ше-шийца аьлар: «Со мегаций цу фаьлга тIара кIаьнк мо хила». Цу сахьате, ше а цецвоалаш, воккха хилар. Кхий чура говр ара а яьккха, нувр а тилла, болхача нахаца ваха лаьрхIа, коара араваьлар Лом.

Ер араваьлча, гуш хIама дацар. Юхерадар мара ца гуш, бийса баьде яр. Укхо ладийгIача, нах дIаух аьнна хетача оагIорахьа йолхача говрий таташ хезар. ТIаккха царна тIехьакхе лаьрхIа говрá гош а тоIадаь, шод техар. Геттара чехка меттагIаръийккхар говр. Укхо сихагIа мел лоал, хьалха йолхача говрий тата чIоагIлора. Цох хайра болхарашта ше тIехьакхувш латтилга. ТIехьавоагIа ер хоавелча, вокхар говраш сихйир, кхо ца еш укхо а лаьллар шийяр. ТIаккха хетаделар: «Говрá тIаваьгIа ца хилча, ма дика хов сона говр хахка а, тIера чу ца вожаш вáгIа а». Наггахьа даь-вошас хьалаьца тIахоавар мара, говраца хьакхашта вацар Лом. Бакъда, бежа тIахувшавеш, цхьа бахьан Iомавеннавар биъ ког болча хIаманна тIавагIа. ТIаккха дагабехар нáнáс бийца фаьлг. Цигга аьлар ше-шийца: «Фаьлга тIа фуннагIа дулу». ХIанз даь-нанас бийцáча фаьлга турпал хетар укхун шийх.

Цу уйлаех воаллаше, хьалха болхачарна тIакхийра Лом. ТIабагIачáр лахка ца езаш, говраш шоаш сихъелар, шоай оамалах укхунъяр хьалха ца ялийта. ХIаьта а укхунъяр хьалхаяьлар. ВIалла лаьгI ца луш, дIахо а ше ма йоддара яхар, тIа-тIехьа гаьнайоалаш. Цхьаькха говрашта тIехьакхийра из, царел а хьалхаяьлар. Дукха ха ялале, кхоалагIа йолхачарна тIакхийра. Царел а хьалхаваьлар Лом. ТIаккха хетаделар: «Ма доккха оарц да ер даьннар. Акхар-м бувргба цаI меттел, кхо сармак а. Дика да-кх, иштта барта хилар».

Тоъал никъ баь, ер юхахьежача, тIехьа саг вацар. Говр соцаяь, ладийгIача; хьалха-тIехьа хозаш а гуш а хIама дацар. Тхьовра мо баьде йоацаш, гаьнна хIама гуш, сийрдагIа яр бийса. Лакха боацаш, айбенна, харбаза дакъилг мо бутт а бар. Цкъарчоа кхеравелар ер. ТIаккха; фаьлга тIара кIаьнк миссел веций со, сенах кхера веза са, аьнна; дIахо лаьллар ший говр.

КIеззига укхо никъ бича, цхьан шаьрача метте кхаьчá, тIаккха водаш-водаш йоккхача юрта кхаьчар. Наькъ тIа а коа а гуш саг вацар, наггахьа Iахаш жIали хозар. Бийшá бáда хургба уж. Новкъарло ю хургйий-хьогI аз нахá, деча таташца а Iехадеча жIалешца а, аьнна; ма хулла тата дужадаь, говр баь тIа гIолла лаьлла, юртара араваьлар ер. Юрта йистерча коара, цIаьхха, жIали Iаьхар. Шорттига цунгахьа дIавийрза: «ДIадала, ма е гIар; аз тхоай Борзиг Iодоаладой; цо во лозадергда хьо», – аьлар укхо. Шоай Борзиго еттаргйоацаш; укх дунен тIа жIали хургдац, аьнна; хетар Ломá.

Дукха ха ялале, цхьаькха юртах а чакхваьлар ер. Иштта водаш, доккхача аьленна тIакхаьчар. Хийццá цу чу бодаш, никъ бар. Новккъа дIачулаьллар укхо ший говр. Духхьал чу ца бодаш, пIендарашца бодаш хиларах, дукха хIама ца эшаш, шаьрача гIолла бода аргдолаш, бар из. ХIаьта духхьал кIалбоалаш мо, лоаца боацаш, бIаьха бар. Цу сахьате дIакIалваьлар ер. КIал, чугIолла IодоагIаш хий а долаш, жагIа а уллаш, шера атагIе яр. Говра тIера вессá; цунга хий а малийтá; кулг-юхь дилá ше а менна; юхатIахайна, чугIолла говр хьал-Iо лаьлла; хи гечув леха, хих ваьнна; дIаховахар Лом. УрагIбодар, ер кIалваьннар мо, никъ; дехьарча бердах ца хилча, из ба аргдолаш. Цу новкъа урагIвахар Лом. Ахангара денз хьал цу берда тIа гаьнаш ягIар; тIаккха хийтар укхунна; укхаза хургба-кх из сармак, аьнна. Дагара дIа-м цIаккха а баьннабацар цунна из. Топ кийчъяь, дIаховахар ер. КIеззига хьалвахача цIа дар, гобаьккха карт а йоккхий дахчан коанаIараш а йолаш. Говр юхаэза соцаяь, кхерам бий хьажа ладийгIар укхо. Тата доацаш, ер цец а воалаш, шорттига еллаелар наIараш. ДIахьежача, наIараш еллаш баьллар даь-наьна фаьлга чура сармак бар. «Ш-ш-ш», аьнна, говра фоартах кулг хьекха; тата дужадаь; топ бIарге лаьцар укхо. ТIаккха дIакхайкар: «Сармак, хозий хьона, тха юрт хьо бе араяьннай; со а царца ва». Вож, цкъарчоа, юха коа чуболабелар; тIаккха, кхувргдац аьлча мо, духхьала ер латтачахьа тIаболабелар. Соцаш, болалуш боагIа из: «Мичад шо? Хьадувла! Цкъа йийллача багенца; аз шеввар дIакхоалларгва шо», – аьнна; адамий меттала йистхилар. Цо, тIакхоаче, кхоалларгва-кх, аьнна; гаьнтIехьашка лечкъар Лом. КIеззига сабар даь; фу хилар-хьогI цох, аьнна, ер дIагучавоаллаше; сармако, баге айяь, цIи хьааратехар. Ер юхалечкъар. ДIа-гучавоалашше а, сармако цIи хьатохаш; ер лачкъаш; цкъа-шозза кхы а дир цар из. «ХIанз мо цо цIи хьатIаетте, воагаве а тарлу-кх», – аьнна; топ техар укхо сармака бага чу. Вокхо кхы цIи аратоханзар. ТIаккха; меттахьа хийла хьо, аьнна; топ бIарге лаьца; лака тIа пIелг биллар укхо. Цигга; шеддола хIама Дала кхеллад, яхаш; нáнáс даь къамаьл дага а деха; топ ца тохаш Iохийцар. ЦIаькха а кхайкар ер сармакага: «Коа чубаьле а, къайлабала; са новкъостий тIакхоаче цар бувргба хьо». Ловра укхунна из ца бувш бисар. Вокхо мухь техар: «Волле дIавала укхазара, са бIу тIакхоаче, лозоргва хьо».

Цо унзарваьккха сомаваьнна; меттара хьалхьежача; бIаргабайра Лома; «Даьлах тийша ва са кIаьнк», яхаш, даь-нанеи; йист ца хулалуш, лоацаелча мо, латта нанеи.

– Нáнá, доккха хIама дар сона дайнар, – аьнна, даь-нанна мархIакхийтар кIаьнк.

– Дала диканна долда, хIама дергдац, гуш хул уж мо йола гIа-набараш, – аьнна, тоIIаваь кIаьнк мархIа а велла, аьлар ГIайгIата: – Хьадувцал, фу дар цига?

КIаьнка дIадийцар шийна дайнар.

– Дика ярий хьо тIаваьгIа говр? – хаьттар ГIайгIата.

– Яр!

– Цул дикагIъяр-м, даьра, эцаргья ший кIаьнка нáнáс, – аьлар даь-нанас.

ШоллагIча дийнахьа араваланзар Лом, даь-нана араяьлча наьнаца хулаш, нана араяьлча ГIайгIатаца ху-лаш. Дика могаш а вацар.

КхоалагIча дийнахьа ГIайгIата аьлар:

– Хьо ара ца воала тоъал ха я, хьа новкъост а хьоца ловзараш а сагота хургба, вахе сакъерда хьайна царца!

ТIаккха кIаьнка хаьттар:

– Нáнá, боккъонца воагIаргвий вай воти цIа? Маца а воагIаргва из?

Цкъарчоа, шеддар долчча тайпара дIадувца елар ГIайгIат; тIаккха, кIеззига уйла яь, ше-шийца аьлар: «Даьллахь; хьа дá дийна вац, нáха вийнав, яха дош; сайгара хозийтаргдац-кх аз укхунна. КIезиг-дукха цун сакхийнача гIолла, дIадувцаргда-кх оаха из, нах а мича Iергба укхунга цох хIама ца оалаш», – аьнна, сабар а даь, аьлар йоккхача сага:

– Вай воти кастта цIавоагIаргва!

Даь-нанас аьнначох тийша, Лом ловза вахар. Ер воагIаш бIаргавайча, новкъостий гIадбаха духьалбаьхкар. «Селхан хIана вацар хьо?», – аьнна, хаттар даь, дIахо ловза айттар бераш.

Делкъелца лайза а лайза, шийца новкъост а волаш, чувера Лом. Делкъел тIехьагIа догIа а дийлха, кхы ловза даханзар бераш.

Цхьан дийнахьа ловзача берашта юхегIолла тIех-воалаш; тIавена, хоза бераш а хьаьста; харцахьа ма лелалаш, аьнна; массанена Iажаш бенна; вахар берашцарча цхьан кIаьнка дá. «Тха воти цIавеча, цо а лургба вайна Iажаш», – аьлар Лома. Цу берашта юкъе вар, акхарел хан воккхагIа а волаш, КIанто яхаш цIи а йолаш, цхьа аьрдагIа кIаьнк. Цо аьлар:

– Хьона хов хургдолаш дац шоай воти мичав. Тамаш я-кх из цIавоагIе!

– Нáнáс йоах из цIавоагIаргва. Хьона сенах хов, из цIавоагIаргвий-вац? – велха а гIерташ, тIавийрзар Лом цу кIаьнкá. – Хьайна хой, хьаала из мичав!

Цунга ше из аьнна дехкеваьнна хургволаш вар КIанто.

– Аз-м бегаш бора. Даьра, воагIаргва из-м цIа; нáнáс яхе. Бакъда хьона соначул дикагIа цунна из ховлга, - яхаш, Лом тевора кIаьнка.

Чувеча цIагIа дIадийцар Лома шийна хезар.

– Ба а ба хьога цо баьраш бегаш. Цунна фу хов, хьо Iехаве ваьллав из, – аьнна, дIатешавир из даь-нанас.

МоллагIча хIаманца Iехавелча; дицлургдар-кх укхунна из, аьнна; Ломá говр эца лаьрхIар ГIайгIата.

Iуйрийна эшачунга хьежá баьлча, воккхагIа вола маьр-воI волча яхар ГIайгIат, шийца кIаьнк ийца. Коа цхьацца кулгаш детташ воаллар Аьлабоарз. Безаме духьалвена, ГIайгIатага Iуйре дика йийца, кIаьнк а хьаьста, дIачубигар цо уж.

Шоаш Iохайшача, йоккхача сага аьлар:

– Со енай, Буро тIа дале а, Черсашкахьа дале а, хьалхагΙа водача сагага укх вай кIаьнкá бакъ эца ала. Цхьа моллагIа йола бакъилг пайдана а яц. ДикагIа йолча говрех хила еза из, черсий яле а, Iарбий яле а. Мах новкъа бац, дикача говра вIалла мах баь а варгвац. ДIабийххáр ба цун мах.

– Мах-м сенна бувцар! Цхьан кIирá говр дикаяр-м, даьра, йоалаергья воте ший веший-воIа, – аьлар кIаьнка даь-вошас.

Лом, цу къамаьла раьза волаш, вела а къежаш, вагIар.

Чай мала, аьнна, нус хьайзача; Iуйрийна хIама диа дукха ха а яц; совнагIдар новкъа а хул, аьнна; йоккха саг чуяха гIеттар.

– МоллагIа вале а, шаьрачахьа водаш саг хуле хайта, бакъилг эца ахча дIалургдолаш, – аьлар ГIайгIата, ше чуйодаш.

– Нани, – аьлар Аьлабоарза, – ахча сога хургда, сагота хила езац хьона!