С Н гС Н -С Н г -С Н -С Н з -С Н -Ч

' CONH2 CONa CN 'n

ал молекулалык массасы шамамен 105 болады.

3. Кугарт кыпщылын айдау. Бул едас катта куюрт кышкылыныц жиектерш жасауга нейзделген, ТатЕЗЖИ мунай институтымен жасалынган және непзшен Татарстан KeciniHiiiiriHe ещцрЛлген. Мунда ipi тонналык айдау уйымдастырылган, оган катта H2S04 жиектерш жасау ymiH мунай ендеу зауыттарыньщ кутр т кышкылдык калдьщтарын, ягни алкилденген кушрт кыпщылын (АКЦ) пайдалану мумкшдш тугызды. Б1рден коршаган ортаны ластайтын ешмдерд1 кему меселелер1 де шеппледо. Кондентрациялы кушрт кышкылы кат жуйеймен активй химиялык ерекеттесуге туседь Бул кезде мунай берпштжтщ артуы мыналардыц нетижесшде болады:

- Н2в04-пен мунайдыц көпнплш кем1рсутектш компоненттершщ химиялык реакцияларынан беттш активTiK заттардыц туз1лу1 (I фактор);

- сумен жуылган кеуектер мен жарьщшактарды inriHaра тығындайтын туздардыц кристалдарыныц туз1лу1 (II фактор);

- концентрациялы кук1рт кыпщылыныц кат және айдалатын сулармен араласуы кезшде суйылту жылуыныц белшу1 (III фактор);

- к уй рт цышкылыныц тау жыныстарын курайтын карбонаттармен реакциясы (IV фактор).

I фактор. Концентрл1 кук1рт кышкылы ароматы катардагы кем1рсутектермен айтарлыктай активй реакцияласады, соныц нетижесшде сутек атомыныц орнын сульфо топ басады. Сондыктан осы eflicTi мунайды imKi каттык сульфирлеу деп жш атайды, ал шын меншде кук1рт кышкылыныц кат жуйесше ecepi одан да кеб1рек.

Концентрл1 кук1рт кышкылы кейб!р парафиндш KeMipcyтектермен де реакцияланады. Кушрт ^ышцшыныц мунаймен химиялык; ерекеттесу1 нетижесшде кеуек ортада, непзшен, анион активй БАЗ: алкиларилсульфокышкылдар, алкилсульфокынщылдар және осы кынщылдардыц натрий туздары тузшедо. Цатта цышкыл эфирлер де, асфальтоге н дш кыпщылдар да, карбоидтар және т.б. жинакталады. Реакцияныц барлык ешмдер1 кышкылдык гудронда болады. Цатта алынган БАЗ кушрт кыпщылынан кешн айдалатын судыц мунай жуғыштьщ касиеттершщ артуына жагдай тудырады.

I I фактор. Туздардыц аз еритш кристалдарыныц туз1лу1 сульфат және сульфонат-иондарыныц кальций туздарымен ерекеттесушщ нетижесшде болады. Осы кезде туз!петш кальций сульфаты мен сульфонатыныц кристалдары сумен жаксы жуылган кеуектер мен жарыщшактарды imiHapa тығындайды, олардагы ыгыстыратын судыц туткырлыгын арттырады, соныц аркасында айдалатын су массасыныц мунайга каныккан кеуектер багытына карай козгалуына мумкшдш 6epbiefli, оныц 6epi ыгыстыру шебшщ тецелуше және катты суландыруды камту коэффициентш арттыруга екөп согады.

I I I фактор. Сумен араласу нетижесшде кушрт кышкылыныц концентрациясыныц азаюы каттык жагдайда температураныц және суйытылган жуйенщ жылу мелшершщ артуын болдырады. Осылайша екелшген жылудыц көп мелшер1 каттык флюидтердщ тутцырлыгыныц кемуше мумкшдш бередь IV фактор. Кушрт кыпщылыныц каттыц карбонаттьщ компоненттер1мен арекеттесу1 тау жынысы кацкасыныц физикалык келемшщ азаюы және кем1ркыпщыл газ Ty3Uiyi салдарынан каттыц епмдШпнщ артуына екөп согады. 1 тонна концентрл1 кушрт кышкылын айдаганда 0,4 тоннага дешн квм1ркынщыл газы Tyebiyi мумшн, ол жаксы мунай ыгыстыргыштъщ касиет керсетеда.

4. Цатты с Ь т лш суландыру. CuiTiniK суландыру мунай-су шекарасындагы фазааралык беттж кершудо. азайтуга, сондай-ак cuiTLni ертщцлердщ белил1 6ip жагдайларда козгалгыштык параметрш езгертуге және ыгыстыру ше-6iH тедестаруге мумкшдш беретш туракты сулы мунайлык эмульсиялар тузу каб1леттЪпгше непзделген. Мамандардыц шшршше бул едос мунайдыд туткырлыгы 50 МПа.с шамасында және каттыд етамдалш 50-100 МПа.с децгешнде тшмда болады. Кедами суландыруга Караганда, салыстырмалы т т м д а л т каттыд ер т ек тш п артданда еседо. Каттык сулардыц жогары минералдануы, ecipece Са ионыныц мелшершщ көп болуы едастщ ecepiH төмендетеда.

5. Тринатрийфосфатты колдану – тринатрийфосфат (ТН Ф) жиейн айдау. Ец жаксы зертханалык мел1мет ТНФ концентрл1 е р т н д кш (5-15%) мунай мен айдайтын су арасына жиек туршде беру аркылы алынады.

Мунай берйштш коэффициентшщ шамасы орташа есеппен 1,5 есе артты. Концентрациясы 1% -га дешнп е р т н д1лер мунай берйштшй 1,1-1,2 есеге арттыруды камтамасыз етедь Суга Караганда, ТНФ-нщ сулы ертнд1лер1-нщ мунай жуғыштыд дасиетшщ артуын уш себеппен TyciHflipyre болады:

- каттыц кеуек курылымыныц бетшщ жадсы дымкылдануымен;

- мунай-су б елш у бейнде фазааралык кер1лудщ азаюымен;

- ыгыстыру шебшде ic жузшде ер1меййн кальций және магний ортофосфаттар туздарыныц кристалдарыныц туз1лу!мен. Олар сумен жуылган арналарды тандамалы түрде тығындап, суды айдау шекарасын тейстеуге мумкшнплш береди

I I топца мунай мен ыгыстырушы реагенттщ ерекеттесу удеркше непзделген ед1стер жатады. Бул yflepic жанасу аймагында суйыцтардыц физикалык касиеттершщ езгерушщ, молекулалык-диффузиялык масса тасымалдаудыц және баска да физикалык кубылыстардыц пайда болуыныц салдарынан ыгыстырудыц жогары коэффициентш камтамасыз eTyi мумкш. Озара еритш

жуйе - ол алгапщы кезде ер турл1 фазаларда болатын б1рнеше заттардыц (мунай, ыгыстырушы агент) белу беттерш жойып, кез-келген катынаста араласа алатын жуйе. Араластыру аркылы ыгыстыру eflicTepi мына тецс1зджт1 сацтаганда гана тшмд1 болады:

V к.с. > V а лын. + V к;ал.,'

мундагы, Vкс - араластыру аркылы ыгыстыру efliciH пайдалангандагы бетке шыгарылатын кем1рсутектш шишзаттыц (отынныц) мелшер1; Уалын - кэд1мй казу од1стер1мен алынган корлар; V - катта калып койган квм1рсутект1к жумыстык агент мелшерк Бул ескертудщ кажетталт сол - кейб1р араластыру аркылы ыгыстыру eflicTepi кем1рсутектш газдар мен суйьщтарды пайдалануга нешзделген.

Араласатын мунай мен жумыстык агент курамына кысымга және температурага байланысты коспа кат жагдайында суйык немесе газ кушнде болады.

Kaeipri кезде ТМД және шетелдерде жаксы зерттелген, зертханалык жагдайда тексерипп, практикада сынактан еткен б1ркатар араластыру аркылы ыгыстыру eflicTepi бар, солардыц iniiHeH мыналарды керсетуге болады:

жогаргы кысымдагы "кургак" газды айдау, мунайды "байытылган" газбен ыгыстыру, мунайды KOMipcy-текйк ериташтермен ыгыстыру, кем1ркышкыл газын айдау.

Кандай да 6ip едки. колданудыц т тм д й п п тек геологиялык-физикалык және технологиялык гана емес, сонымен катар уйымдастыру-экономикальщ сипаттамалармен де аныкталады. Суйытылган мунай газдарына, табиги газ және мунай ешмдершщ багасыньщ артуы, мысалы, АЩП-да осы кем1рсутектш жумыстык агенттер1не нейзделген эд1стерд1 енд1ру масштабына эсер етедк

1. "Кургак" газды айдау. "Кургак" газдарды жогары кысымда айдауды Кецес галымдары еткен гасырдьщ 40-жылдарында алгаш рет усынган болатын. К ат" тан мунайды жогары кысымды кем1рсутектак газдармен ыгыстыру удерМ курамы бойынша "туыс" жуйелердщ олардын, касиеттерк кысымдары жэне температураларына сейкес ерекеттесуше нейзделген. Жогары кысымды

газды айдау нетижесшде аралык ыгыстыру аймагы туз1ледь

2. Ерташтерда айдау. Мунайды кем1рсутектш ерйташтермен (араластыру аркылы ыгыстыру) катка кем1рсутекй epiTKini пен "кургак" газды тазбектеп айдауга нейзделген.

Кем1рсутект1к epiTKini ретшде нейзшен пропан мен бутаннан туратын суйытылган мунай газы кызмет етед!.

Эд1стщ TniMfli болуы пропан-бутан фракциясы тек кат мунайымен гана емес, ыгыстырылатын "кургак" KeMipcyтектш газбен де жогары емес кат кысымында жаксы араласады. Каттык мунай-epiTKini жуйесше сейкес келетш пропан-пентан жуйей ушш кризистш кысым 5 МПа-дан аспайды. EpiTKim- "кургак" газ жуйесшщ кризисйк кысымы 10-11 МПа-дан аспайды. Бул кезде кат мунайертйштщ араласу аймагы epiTKim-" кургак" газ аймагына Караганда, кысымы төмен аймактарда болады. Ендеше, кем1рсутектш ерйташтщ жиеймен ыгыстыру едай айдау кысымы 10-11 МПа-га дешн болганда колданылуы мумкш.

Бул удеркй енд1ргенде катта, едетте кеуек кендстштщ келем1шц б1рнеше пайызындай болатын пропандык жиек жасалады, ол арзан агент-метан немесе метанды-су коспасымен козгалады. Бул ед1ста колданудыц нейзй кемнпл1й: тутас пропандык жиектщ узшу1шц улкен ыцтималдылыгы, ол айдау келем1н арттыруды кажет етеда, куныныц жогарылыгы және пропанныц тапшылыгы.

3. Кем1ркышкыл газын айдау. Соцгы кезде кем1ртекйц (IV) оксщцн араластыру аркылы мунайды ыгыстыру ymiH кем1рсутектш жумыстык агенттерда канагаттандырарльщ ауыстыргыш деп карастыруда.

Бул едЛстщ келешей бар, ейткеш ол катка көп мелшерде айдауга болатын, кол жетерлш химиялык агентт1 пайдалануга нейзделген. Бул ед1ст1ц технологиясы магистральдык тасымалдау, көп тоннальщ сактау, катка С02 айдау және тарату сиякты меселелерд1 шешуд1 кажет етедь Кем1ркышкыл газын мунайды толыгырак катан шыгару уш1н пайдалану X X гасырдыц 40-50-жылдарын-да басталган болатын.

Кат жуйесше С02 есер етудщ б1рнеше сулбасын керсетуге болады.

Мунайды газ тер1зд1 С02-мен ыгыстыру. Кемйрцышкыл газын таза кушнде пайдаланганда, бул нуска кризистш температурага дешн жэне кризистш температурадан жогары кезде жузеге асырылаДы. Мунай-газды ыгыстырудыц кризист1кке дешнп етфазалык улйс1 тек майда жатыстагы мунайлы горизонттарды, сузудщ шектелген каркынында, кат кысымы С02 буыныц сертмдйпгшен асып кетпеген жагдайда гана жузеге асуы мумшн. Мысалы, егер кат температурасы 20-30ｰС болса, онда газ тер1зд1 кем1ркыпщыл газымен ыгыстыру кысым 5,8-7,3 МПа-дан аспаганда гана болуы мумкш.

Көптеген мунай кен орындарыныц каттык температуралары кем1ркышкыл газыныц кризистш температурасынан (31,04ｰС) жогары болады. Осындай температураларда мунай-газ тер1зд1 С02 ыгысу yziepici теориялык жагынан термодинамикалык тургыдан шектелмеген, сондыктан да төмен де, жогары да каттык кысымда Журе бередк Бул нусканыц курамдастык сипаттамасы: ыгыстырушы агент (газ фазасы) - кем1ркышкыл газы, ыгыстырушы орта (Р)(ат < Р болгандагы суйык фаза немесе газды-суйык коспа) - кем1рсутектер. Практикада бул удер1с кат суы немесе бурын айдалган су кушнде болатын косымша фазаныц болуымен киындайды.

Суйытылган кем1ркышкыл газымен ыгыстыру. Бул удертс кат температурасы (31,04ｰС төмен) мен кысымы төмен болганда, ягни кем1ркышкыл газыныц буыныц с ер тм дш тн ен жогары болганда жузеге асады, мысалы, кат температурасыныц айтарлыктай төмендеу1мен сипатталатын казу удерйн.шц соцгы кезецдершде жузеге асады. Сузетш кат орталарыныц компоненттш сипаттамалары ж'огарыда келт1р1лгендерге уксас болады.

Араластыру аркылы ыгыстыру. Бул yzjepic газ тер1зд1де, суйытылган кем1ркышкыл газымен ыгыстыру кезшде журу1 мумкш. Алайда, араластыру аркылы толык ыгыстыру тек кысым араластыру кысымынан артык болганда

гана жузеге асады. Бул кезде б1рнеше аймак бйпнедШ - ыгыстырылатын мунай аймагы (суйык; кеMip-сутектш фаза); 2 - аралык; газды-суйьщ аймак, газды және суйык фаза, ол кем1рсутект1к компоненттерден де, кем1ркыпщыл газынан да турады; 3 - езара толык еру аймагы, ол кем1рсутектш компоненттер мен С02 белшу шекарасы жок газ твр1зд1 коспасы; 4 – ыгыстырушы агент аймагы (непзшен газ Tepi3fli KeMip кыпщыл

газы). Цат кысымы араласу кысымынан төмен болганда, унпнпп аймак езара толык еру аймагы болмайды.

Карбондалган сумен ыгыстыру. Бул кезде ек1фазальщ (суйыктьщ-суйьщтык) сузыу болады, ал кем1ркыпщыл газы eKi фазада да болады: суда кеб1рек, ал ыгыстырылатын мунайда (белшу шекарасына тшелей жанаскан аймакта) аз болады.

Ец жалпылама сулба - ол уш фазальщ сузу, онда мунай карбондалган сумен, шектелген epiriuiTiK жагдайында, кем1ркыищыл газ бен су коспасымен ыгыстырылады.

Катта мунай, су және газ фазалардан туратын көп компоненттш жуйенщ термодинамикалык тепе-тецдш сузЬ лу1 журедь Бул кезде кем1рсутектж компоненттер тек мунай фазасында, су - су фазасында, ал кем1ркынщыл газы барлык уш фазада да болады.

Көптеген жобалардагы ыгыстыратын агенттерд1 айдау р е т й л т бойынша төмендегщей сулбаларды белш керсетуге болады: кем1ркынщыл газын узджс1з айдау; сумен итеригетш С02 жнегш айдау; кем1рсутектж газбен итер1летш С02 жиегш айдау; С02 жиепн жасау, одан epi суды және кем1ркынщыл газын кезектестарш айдау; С02 жиегш жасау, одан epi суды және кем1рсутектерд1 кезектестарш айдау.

4. Кем1рсутект1к емес газдарды айдау - жогары кысымды кем1рсутектш емес газдарды айдау. Кем1ркышкыл газынан баска бул ед1ске аса колайлы газ - азот. Азотты айдаудыц келешеп кем1рсутектш коспалармен салыстырмалы жаксы араласатындыгына нейзделген. CH4-N2 жуйесшщ кризистш кысымы 5,5 МПа-дан аспайды, ал кем1рсутектш жуйелердеп. азоттыц тепе тецдш турацтысыныц езгеру зацдыльщтары метан ymiH алынган заццыльщтарга уксас. Косалкы ernMi болып табылатын кейб1р енд1р1стерден баска, азоттыц кез1 курамында 70% -га дешн азот болатын ГРЭС тутш газдары, сонымен катар азоттыц мелшер1 жогары болатын табиги газ кен орны болып табылады. Мысалы, Ротлигендес (Ф Р Г) шейщцлершщ газ шогырларында азоттыц мелniepi 13-тен 80%-га дешн ауытциды.