Сатыдағы сотта қылмыстық істер бойынша адвокаттың сөзі

қорғаушы арқылы көп жағдайда мына мәселелер шешiледi:

1. айыпталушының толық ақталуы;

2. қылмыстық жауапкершiлiктi жеңiлдету;

3. iс жүргiзу мәжбүрлеудiң жеңiл шараларын қолдануға жағдай жасау. Осыны ескере отырып, бiз былай айта аламыз, қорғаушының қызметi – сезiктi мен айыпталушыға заң көмектерiн көрсету оларды ақтайтын,не олардың жауапкершiлiгiнжеңiлдететiн дәлелдер ұсыну әрi заңда рұқсат етiлген әдiстер мен құралдарды пайдалана отырып, олардың тағдарларын жеңiлдетуге барлық шаралар жасау. Яғни қорғаушының қызметiн көрiп отырсақ, сот төрелiгiне қайшы келмейдi. Демек, қорғаушының қылмыстық iс жүргiзудегi алатын орны туралы, адвокат азаматтарға заң көмегiн көрсетiп қоймай, сондай-ақ, Конституцияның негiзiн қорғауды жүзеге асырады, яғни азаматтардың құқықтары мен бостандықтарының кепiлi болып табылады деп айтуымызға толық негiз бар.

Ал, 1997 жылғы Қазақстан Республикасының ҚIЖК-не сәйкес қорғаушы қылмыстық iс жүргiзудiң кез келген сатысына қатысуға құқылы. Қазақстан Республикасының Конституциясының 16 бабының 3 бөлiгiне сәйкес ұсталған тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбiр адам сол ұсталған, тұтқындалған немесе оған айып тағылған кезден бастап қорғаушының көмегiн алуға құқылы.

Қылмыстық iстер бойынша ҚIЖК-нiң 70 бабына сәйкес, мына тұлғалар қорғаушы бола алады.

1. Адвокаттар, адвокаттар алқасының мүшесi болып табылатын тұлғалар.

2. Айыпталушының жақын туыстары (жұбайы, ата-анасы, балалары, туған бауырлары мен әпке, қарындастары, атасы, апасы, немерелерi қорғаушылары мен қамқоршылары).

3. Айыпталушы мен сезiктi жұмыс жасаған мекеме мен ұйымның өкiлдерi.

4. Кәсiподақтың және қоғамдық ұйымдардың өкiлдерi, осы ұйымдардың мүшлеренiе қатысты iс болса.

5. шетел адвокаттары, егер ол iс халықаралық шарттарда көрсетiлген негiзде қаралса.

Қылмыстық iс бойынша қорғаушы - әрекет қабiлетi бар, кәмелет жасқа толған, қорғаушы мiндетiн атқара алатын және қорғаушы болуға келiсiм берген тұлға.

Қорғаушылардың категорияларына қарамастан, барлықтарының құқықтары бiрдей.

Айырмашылығы iске қорғаушының мiндеттi қатысуы – бұл тек қана адвокаттың мiндетi. Басқа қорғаушылар айыпталушының, басқа тұлғалардың шақыртуымен iске қатысады, бiрақ iске шақыртқанда мiндеттi түрде айыпталушының қорғаушыны шақырту тапсырмасы мен келiсiмi қажет.[1]

Қылмыстық iс бойынша адвокаттың қорғаушы болып қатысуы – кәсiби заңды қызметi және бұл мiндетiн орындаудан бас тартуына құқығы жоқ.

Азаматтық сот iсiн жүргiзуден айырмашылығы қылмыстық iс жүргiзуде мына төменде көрсетiлген негiздерде адвокат сезiктiнiң, айыпталушының, айыпкердiң, сотталушының өкiлi емес:

- қолданылып жүрген ҚIЖК-сi қорғаушыны сезiктiнiң, айыпталушының, сотталушының өкiлi деп қарастырмайды;

- қорғау көп жағдайда тағайындау арқылы жүзеге асады;

- адвокаттың өзiне қабылдаған сезiктiнi, айыпталушыны, сотталушыны қорғаудан бас тартуға құқығы жоқ;

- ҚIЖК 71 бабында көрсетiлген жағдайларда сот, прокурор, тергеушi сотталушыға қорғаушының қатысуын қамтамасыз етуге мiндеттi;

- адвокаттар сотталушының мүдделерiн қорғауды екi жағдайда жүзеге асыруға тура келедi:

1. Сотталушы Қазақстан Республикасының тыс жерлерiнде болса және сотқа келуден жалтарған жағдайда;

2. Қылмысты жасағаннан кейiн психикасының бұзылуы және жүйке ауруына душар болған жағдайда.

Адвокат қылмыстық iс бойынша қорғаушы болып төмендегi жағдайларда мiндеттi түрде қатысады:

- қорғаушының қатысуы туралы сезiктi немесе айыпталушы өтiнiш жасаса;

- сезiктi немесе айыпталушы кәмелетке толмаса;

- сезiктi немесе айыпталушы дене немесе психикалық кемiстiгiнен өзiнiң қорғану құқығын өз бетiнше жүзеге асыра алмаса;

- сезiктi немесе айыпталушы сот iсi жүргiзiлетiн тiлдi бiлмесе;

- адам жазалау шарасы ретiнде он жылдан астам мерзiмге ба с бостандығынан айырылу, не өлiм жазасы тағайындалуы мүмкiн болатын қылмысты жасағаны үшiн айыпталса;

- айыпталушыға бұлтартпау шарасы ретiнде қамауға алу қолданылса немесе мәжбүр етiлiп стационарлық сот-психиятриялық сараптамаға жiберiлсе.