Теориялық археологияның iргелi мәселелерi

Мақсат: археология ғылымында қолданылатын компиляция және экспликацияәдістерді талқылау

Жоспар:

1. Құрылымның 2 типі: компиляция және экспликация.

2. Компиляция ұғымының негiздері.

3. Экспликация ұғымының негiздері.

Әдістемелік нұсқау: археологиялық әдебиеттiң барлық жанрларының ішінде жұмыстардың екi түрi ерекшеленедi: бiр жағынан, кейбір мақалаларда авторлар шығарылмаған,жарияланбаған материалдарғаұмтылса, екінші жағынан, тарихи қалпына келтiру(шығу тегі, символикалық мәні, әлеуметтік ұйымдар және т.б.) жүйесiндегi объект немесе объекттер тобы, орындар туралы жаңа идеялар ұсынатын аналитикалық жұмыстар оның мақсаты болып табылады.

Кейбiр басылымдарда ең алдымен, маусымның Олжалық кешенiн бiр мақсатпен атап шығады,,ол стратиграфияныжәне басқа да заттардың ерекшелiктерін (материал, техника, айшықтау және тағы басқалар) сипаттау, содан оларға тусініктеме беріледі.

Нақты археологиялық құрылымдардың екі туріне жататын екі бөлімін қиналмай-ақ атап өтуге болады. Компиляция деп, маселен, каталогтың басым бөлігін атауға болады. «Мысалы, каталог деп–ескерткіштер тізімінің зерттеу орны сияқты іспеттес мінездемелері бар түгелдей, жан-жақты жасалған сипат тізбегін атайды.(мысалы, қазба жұмыстары туралы есеп, заттардың түрлері мен функциялары, (мүсiндер тiзімі қарулар жинағы), сақтау орны(мұражай тiзімі) және тағы басқалары. Қалай болғанда да каталогтың пайдалануын жеңiлдетуге ұмтылатын бұл ұйым түрлері тарихи талдау үшiн мәлiметтерді жинақтаумен айналыспайды.

Классификациямағыналы группаларды(түрлер, шкалалар, стильдер және тағы басқаларды) анықтау мақсатында құрастырылған, интерпретация жұмыстарындағы тек автордың дәлелiмен айғақталған фактерді экспликацияға жатқызуға болады.Талап-талғамы төмендеуден байға, немесе бейтарапшылықтан құмаршылыққа дейін, барлық археологиялық құрылымы орнатылған бір үздiксiз шкаланы елестетуге болады, оның басты мақсаты неде екені, материалды мазмұндауы оның басты мақсаты болғанында, әлде күрделі зерттеу барысындағы тарихи фактілерді айқандаушы фактор болуында. Негiзiнен, бұл екi құрылымдардың арасындағы оппозиция туралы емес, екпiндердiң әрбiр археологиялық құрылымның өзара әрекеттесу туралы айтуымыз керек: талдаудың элементтерi өте тар көлемді каталогтар да немесе керiсiнше болады, материалды мазмұндамасын қоспаған тарихи-археологиялық зерттеулер жоқ.

Компиляция ұғымының негiздері. Компиляцияны бiр терминмен айта кетсек, ол бiрiншi тектер құрылымының пайда болу процесі, және бұл процестiң өзiндік нәтижесi. Сонда компиляциялар деген сөздің астында, жекеше түрде алынған қызмет барысында пайда болған қорытынды олжұмыстың өзі деп түсiну керек. Егер осы сыртқы ерекшеліктеріне үңіле қарасақ, ондағы сипаттама жағы басым екенін аңғарамыз, мысалға объекттер немесе объекттердiң класстарын сипаттамалары, олар өмір сүрген ауылдар мен елді мекендер сипаттамасы. Кейбiр археологтардың ойынша,кез келген археологиялық зерттеулердің нақты сипаттамаларының болуы діни наным-сенімнің сол уақыттағы қуаттылығының арқасында. Олардың пікірінше, каталогтар кейінгі ойлануға әкелетін шикі материал, бұл нағыз анархиялық позиция. Ондағы позиция ғылыми ойдың кері бағытта екендігін, яғни жеке, тексерiлетiн теориялардың қисынды тiзімдері, мағынасы бар нақты тiкелей бақылауларды салыстыру мойындауды қаламау.

Тек қана көз салсақ болды, ондағы бiр зерттеуден екіншіге, бірақ сипаттама түсінігі әрбiрі авторлардың бiлiмдерiн және олардың алдыңда қойған мақсаттарын көрсетеді.. Компиляцияны тек қана бiр бейтарапты, интерпритационды сипатына сiлтеме арқылы түсіну мүмкiн емес, оны басқа ортақ мiнездемелерін талдауымыз керек.

Солардың бiрi - ғылыми құрылымдарды кестелiк форма түрінде ұсынысу жүйелі формаға қарағанда -жоғары деңгейлi. Егер жалпылама тарихи еңбектер әрдайым жүйелі формада жазылса, онда инвентарлық жазулар және тiзбелер біз үшiн тiптi мiндеттi емес. Олардың мәтiндерi объекттер немесе сипаттама облыстарына, кейбiр топтаулар арқылы бөлінеді. Мысалы, археологиялық олжа кешендерінің функционалдық дәрежелер бойынша (архитектура, мүсiн, керамика), мұражай заттарының перодтарға, ғылыми- мәдени аума0тар5а(алғашқы қауым дәуіріге, антикалық классикаға, Ежелгі Шығысқа) бөлінуі, әкімшілік облыстарға топтасуы- зерттеушіге керекті мағлұматтар іздеу сілттеуішсі болып табылады. Үшінші ерекшелігі. Типологиялық классификацияны каталогқа ұқсатауға болмайды, әр-түрлі мақсатта қолданылса да, жо0арыда айтылып кеткендей, типологиялық классификацияның мақсаты белгілі бір оқиғаға байланысты көзқарастарды анықтау. Каталог мақсаты, автор өз қалауы мен қызығушыдығы емес, керісінше салыстырмалы бақылаулар немесе басқа зерттеулердің басылым формасы авторға еңбегін жазу үшiн ыңғайлы болуы тиіс..

археологиялық құрылымның мазмұны мен құрылымға емес, белгілеу мақсатына қарай екі сыныпқа бөлуге болады:

1) ескерткiш туралы мәлiметтер керек болғанда ашуға мүмкіндік беретін компиляциялар;

2) жеке топтарнемесе қоғам тарихындағы ескерткiштер орны туралы жаңа көзқарас шығаратын жалпылама жұмыстар.

Компиляция - бұл өзара байланысты айтқан сөздердiң дәйектілігі, тарихи мәселелер зерттеулерiн жеңiлдету үшiн материалды мәдениет заттарының сипаттамасы,оларды топтастыру қажеттілігі.

3) экспликация.

Мысалы, нақты материалдар негiзде заттық қызметтiң зерттеуiнiң археологиялық құрастырулары Экспликативные сол әлеуметтiк құрылым қарастыруға дүниенi түсiну сияқты ортақ құбылыстардан астам дiни нанымдар өтуге боладуға шектелмейдi, саяси ежелгi ауылдың құрылымдық талдауын негiзде саяси ұйым), экономикалық өмiр, (әртүрлi болжағыш және моменттi аймақтардың зерттеуiн негiзде) саудалық байланыс және тағы басқалар. Экспликативтық археологиялық құрылымдар тек қана мүліктік мәселелермен шектелмей, сонымен қатар сол материалдарға сүйене отырып басқа да жалпы құбылыстарға көшуге болады мысалы, жаратылыстану, діни сенім, әлеуметтік құрылым, саяси ұйымдар, экономикалық, сауда байланыстарына және т.б. Құрылымның ортақ қағида барлық жағдайларда бiр. Алғашында, бір немесе одан да көп нақты объекттердiң айырмашылық қасиеттерін атап тұжырымы бастапқыда айтып тастайды (бұл қасиеттердiң таңдауы шарттары кезiнде мақсаты немесе оны қарастыру дәлелі жеткiлiктi болған жағдайда). Индукциясы да, дедукциясы да бар логикалық топтама немесе математикалық операциялар өткізіліп, индукция көмегімен адамдарының қатынастарын жорамалдай отырып, адамдардың арасындағы қатынастар туралы бiртiндеп біле бастайды.Эксрликативтiк құрастыруының компиляциядағы бас айырмашылығы археологиялық айғақтар және оны бақылау жолындажәнк тарихынды.

Археологиялық экспликация - бұл археологиялық материалдар және бақылауларды ерекшелiктер негiзде ежелгi адамдар және қоғамдық топтардың өмiрiнiң оқиғалар немесе әдiстерiнiң қалпына келтiруiне сол бағытталған айтқан сөздердiң ретке салынған жиыны.

Бұл материалдар таңдауы мен айырмашылық компиляциятолық алдын ала анықтай алады. мысалы: тиын каталогы. Компиляция құрылымы экспликация алдында болуы керек, және жұмыстардың бұл екi түрлерi тiзбек уақытында әдiстемелiк ережелер болып табылмайды. Мазмұны бойынша, форма бойынша археологиялық құрылымдардың сансыз формаларын табуға болады, немесе керiсiнше, компилятивтік сылтау, яғни оқылатын объекттердiң бастапқы сипаттамасы, толық анықталған, авторға өз шешiмдерiн баяндайтын компликативтiкті соңғы сөзiмен аяқтауға болады.

Сұрақтар:

1. Құрылымның 2 типі: компиляция және экспликация.

2. Компиляция ұғымының негiздері.

3. Экспликация ұғымының негiздері.

Негізгі әдебиет

Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-Ата, 1966.

Марғұлан Ә. Беғаза-дәндібай мәдениетті. Алматы, 2006

Байпақов К., Таймағанбетов Ж. Қазақстан археологиясы. Алматы, 2008

Вагнер Г.А. научные методы датирования в геологии, археологии и истории. М., 2006

Черных Е.Н., Завьялов В.И. Археология и естественнонаучные методы. М., 2005

Қосымша әдебиет

Тәуелсіздік кезіндегі Қазақстан археологиясы: қортындылары мен келешегі. 1-2 Том., Алматы. 2011

Роль естественно - научных методов в археологических исследованиях// сборник научных трудов. Барнаул, 2009

Петров А.Е. Фальсификация исторических источников и конструирование этнократических мифов. М., 2011

Мартынов А.И. Культурогенез. М., 2008

Ткачев А.А. Центральный Казахстан в эпоху бронзы. В двух частях.Тюмень, 2002. ч.I – 289 с. ч.II – 243 с.

Винаградов Н.Б. Степи южного урала и Казахстана. Челябинск. 2011

Кузьмина Е.Е. Древнейшие скотоводы от Урала до Тянь-Шаня. Фрунзе, 1986.

Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы // Материалы и исследования по археологии СССР (МИА), № 88. М.-Л.,1960.