Азiргi тәуелсiз Қазақстанның археология мектебi

Мақсат: археология ғылым ретінде қалыптасуы және дамуы. Қазақстандық археология мектептін қалптасуы

Жоспар:

1. Отандық археология ғылымның қалыптасуы

2. Отандық археология мектептерінің негізін салушығалымдардың ғылыми қызметі

3. Отандық археология мектептерінің негiзгi бағыттары

Әдістемелік нұсқа: Қазақстан археологиясының тарихы ұғыну мен талдауды талап етедi. Себебі артта қалған жарты ғасырлық даму тарихы бар. Қазақстан археологиясының қалыптасуы кезеңі Еуразия (Кеңес) археологиясының фонында ақты және ресейлiк археологияның құрылу жолдарыда осыған тән процесстер мен тенденцияларға ие.

Ең алғашқы iрi археологиялық жұмыстар 1933 жылға жатады,сол уақыт аралығында кеңестік археология жазусыз халықтардың тарихын зерттеу туралы бұйрық берілді бастауға алғанда. Қарағанды даласына П.С.Рыкованың басшылығымен Гаимк Нұра экспедициясы шығады. Осы уақыттағы жас маман кейірінірек Кеңес археологиясын даңғын көтерді, солардың ішінде М.И. Артамонов, М.П. Грязнов, И.В. Синицын, М.Н. Комарова. Сол жылы Гаимк Оңтүстiк Орал археологиялық экспедициясынұйымдастырған.(А.И.Тереножкин, П.А.Дмитриев Б.Н.Грактер)1936 жылдан Қазақстан жерін және орта Азияны 20 жылдай зерттегенСемиречень, А.Н.Бернштамның оңтүстiк қазақстан археологиялық экспедициясы, 1937 жылдан бастап Хорезм археологиялық-этнографиялық кешендi экспедиция жұмыстары басталады - Қазақстандық археологиясы бұл жұмыстардың нәтижесінде жалпы әлем мәдениетiнiң контекстiне орналасып және археологиялық тарихтың ұғыну процессін бастайды.

ҚазССР ҒА-ның археология және этнография саласында тарих институтының құрылу,археология бөлiмi ұйымдастырылғануақыттан бастап, Қазақстан аумағындағы жоспарлы археологиялық зерттеулерi XX ғасырдың 40-шы жылдарының екiншi жартысында ұйымдастырылған. Бөлiм басшысы Әлкей Хақанұлы Марғұланды тағайындады. Бөлiмнiң алғашқы қызметкерлерi: А.Г.Максимова, Т.Н.Сенигов, Е.И.Агеева. Олардың аттарымен академиялық Қазақстан археологиясының қалыптасуы байланысқан.1951 жылдан ғылыми КСРО ҒАның археологияның институтының Ленинград бөлiмшесiнiң аспиранты- Кемаль Ақышұлы Ақышевархеология бөлiмiнің қызметкерi болған. 1954жылыкандидаттық диссертацияны қорғауынан кейiн, ол отыз жетi жыл бойыархеология бөлiмінің басшысыболып тағайындалды, Қазақстан археологиясында да басшылық еткен. Қазақстан Археология мектеп түлектері сол уақыт iшiнде тәрбиеленiп, археологиялық ғылымның негiзгi бағыттарын құрастырған, археологиялық мұражайлар ашылып және Қаз.ССР ҒАның А.Х.Марғұлан атындағы археология институтын құру үшiн кадрлар дайындала бастады(1991 жыл).

Қазақстандағы археологтар кадрын даярлау академиялық және жоо құрылымы арқылы iске асады. Міндетті пән ретінде археология пәні 1930-шы жылдары университеттердiң тарихи факультеттерiнiң оқу бағдарламасына енгiзiлдi. Бұл келешек археолог-мамандар қалыптасуына негiз болды.Қазақстан археологтарының алғашқы кадрлары Қазақ мемлекеттiк, Орта Азиялық, Ленинград, Мәскеу мемлекеттiк университеттерiнiң түлектері болыпты. Сонымен қатар К.М.Байпақовты, Б.Н.Нұрмұқамбетовты, М.К.Қадырбаевты, А.М.Оразбаевты, Л.Б.Ерзакович ты, Х.А.Алпыспаевты, С.М.Ахинжановты атап өту керек. Бұл ғалымдардың аттарымен Қазақстан археологиясындағы жеке бағыттарының қалыптасуы байланысты.

50-шi жылдары археология және дала археологиялық тәжiрибелері елдiң барлық жоғары оқу орындарының тарихи факультеттерiнiң бiлiм беретiн курстарында жүргiзiледi. Бұл археологтардаярлау саласының кеңейтуiне себепші болады.

XX ғасырдың 60-шi жылдарында Қазақстандағыжоо археологиясының дербестігі қалыптаса басталады. Педагогикалық институттарда археологиялық ұжымдар пайда болады. Басында олар көп жылдық iрi академиялық экспедициялардың құрамындағы, дала тәжiрибесін өткен университеттiк бiлiм алған маман-археологтер болып қалыптасады. Жоо археологтарының бiрiншi толқыны(1960-1970 жылдары)Педагогикалық қызметтi атқара отырып,қоғамдық жүктемелер, ғылыми жұмыстар, ұйым және экспедициялық жұмыстардың өткiзілуін ұйымдастырады.

1965 жылыӨскемен қаласының Мемлекеттiк пединститутында Фираи Қабиболлақызы Арсланова (1934-1995 ж.ж.)қызметтi бастайды. С.С.Черникованың экспедициясы уақытында ол бiрiншi археолог маман ретінде танылды. ҚазҰУ тарихи факультеттiң аяқтауынан кейiн (обалар, Плетнев, 2000) (1957 жыл) кiшi ғылыми қызметке Қаз.КОР ҒА-сының археология бөлiмiне қабылданды.Оның еңбек қызметiОрталық Қазақстандағымұрты бар жұмбақ қорғандардың, Қазақстан археологиялық картасының құрастыруы, Бесшатыр деп аталатын сирек кездесетiн сақ некрополясының зерттеулерімен, жаңа ашулыар және зерттеу жұмыстарымен сәйкес келдi. Ол солтүстiк қазақстан, Iле, орталық - Қазақстандық экспедиция жұмыстарында қатысады. Археологиялық білімін К.А.Ақишеваның басшылығындағы, А.Х.Марғұлан, А.ГМаксимов арқылы жетілдіреді. 1964 жылы Орталық Ертiс маңындағы Археологиялық ескерткiштер туралы жазған кандидаттық диссертацияны қорғайды.

1965 жылда КСРОның тарих кафедрасының доцентiнiң қызметiне педагогикалық институтқа жұмысқа қабылданғаннан жанұясымен Өскеменге көшедi. Ол 9 жыл бойы сол жерде жұмыс iстедi. Оқытушылық жұмыстан басқа ол сан тайлы жазды экспедициялық жұмыстарда қатысты: ескерткiштер барлау маршруттары, масштаб қазулары қазіргі кездегі атақты: Бобровскийдiң Зевақыно обалары, Леонтьевка зерттеген.

Батыс Қазақстан облысының туған Г.А.Құшаев Батыс Қазақстанының сармат көнелiктерiн зерттеді. Жалпы алғанда археологиялық 20 жыл ішінде 100 адамнан астам студенттiк археологиялық қоғам тәрбиеледі. Олардың көпшiлiктерi ғалым-тарихшылармен жария болды, археолог. Оның оқушыларына Г.А.Құшаев, Б.Ф.Железчиков, М.Ж.Садықов, С.Н.Заседателева, В.А.Кригерлерді жатқызуға болады. Г.А.Құшаев басшылық еткен студенттiк ғылыми қозғалыстың белсендiлiгi (1972 және 1977 жылда) педагогикалық институт Оралға екi аймақтық орал-Волжск археологиялық студенттiк конференцияларының өткiзуiне әкелді. Г.А.Құшаев салған жаңадан көрiнген дәстүрлер Орал қаласының ғалым-археологтар ғылыми бiрлестiгiнiң тәрбиелерiнде сақталынып кеңидi, және негiзiнен, Батыс Қазақстаны.

1965 жылдан Николай Павлович Подушкиннiң Қазақ педагогикалық институтының тарихи факультетiнiң бiтiрушiсi Шымкенттiк пединститтегi еңбек қызметiн бастайды. Н.П.Подушкин студенттiк жылдарда оңтүстiк қазақстан және орталық - Қазақстандық археологиялық экспедициялармен құрамдағы археологиялық мамандандыруды өтедi. Оның мұғалiмдерiмен А.Н.Бернштамдар болды, Г.И.Пацевич, А.Х.Марғұлан. Ол және 1970 жылдағы басындағы орта ғасырлық ауылдардың зерттеуi Арыс өзенi бойынша жұмыстардың айқара ашылған оларының жинап келгендесi (1-шi IӘ) Ерте отырықшы Арыс ауылдары кандидаттық диссертацияны қорғал қалды. Н.П.Подушкин әрбiр жаз 30 жыл iшiнде археологиялық тәжiрибелер, өлкетанушылар ұйымдастырып археологтердi ұрпақ тәрбиелеп оқыта өткiзедi, мұражай. Жалғастырушы және оқушы оның ұлы болып табылады, тарихи ғылымдардың докторы бүгiн, профессор Александр Николаевич Подушкин.

Археология және нәсiл туралы ғылымның ашық кафедрасы С.М.Кирова аттың Қазақ мемлекеттiк университетiнде 1971 жылда. Кафедрамен меңгеруге шақырған тарихи ғылымының кандидатиды, археолог, Әбдiлманап Медеуұлы Оразбаев ССРО ҒАның археологияның институтының Ленинград бөлiмшесiнiң аспирантура аяқтаған бiтiрушi Ленинград мемлекеттiк университет (1923-1997 гг.) (Толеубаев, 1998). Оның ғылыми жетекшiмен М.П.Грязнов болды. А.М.Оразбаев меншiктi ғылыми зерттеулердiң материалдары бойынша 1958 жылда қоланың дәуiрiне Солтүстiк Қазақстаны кандидаттық диссертацияны қорғал қалды. 1971 жылға дейiн аспирантураның аяқтауларынан кейiн Қаз.ССР ҒА Ииаэ археология бөлiмiнде жұмыс iстедi. А.М.Оразбаевтiң студенттiк жылдарымен С.С.Черников сияқты мұндай iрi ғалым-археологтерде археологиялық мектептен өттi, А.Н.Бернштам., А.Х.Марғұлан. Ол археологтердi және нәсiл зерттеушiлердiң квалификациялы кадрларының жасауына ұйымдастырушының барлық өз тәжiрибесi, дарыны ҚазГУдiң археология және нәсiл туралы ғылымы кафедраның алдында тұрып басты. Дәрiстердiң оқулары үшiн Қазақстан ғана емес, ССРО ең iрi мамандар қызықтырды. Археология бойынша арнайы курстер А.Х.Марғұландар оқып отырды, М.П.Грязнов Ю.А.заднепровтың, С.С.Черников. Мамандандыру арқылы археологиялар және нәсiл туралы ғылымның кафедрасында ғалым-кандидаттың және тарихи ғылымдардың докторлары көбi белгiлi бүгiн өттi - Ж.К.Таймағамбетов, С.И.Аджигалиев, М.ЕЕлеуов, С.И.Аджигалиев, А.Т.Төлеубаев.Бұл оқушы А.М.Оразбаевалар академиялық және жоо Қазақстан ғылымдарында ойдағыдай бүгiн жұмыс iстейдi. Өздерi олар (Умиткалиев, 2004) ғылыми мектептердiң негiздеушiлерiмен дәл қазiр көп оқушылары болып болып табылады.

Жоо Қазақстан жүйесiнiң археологтерiн әлi үш мектептер Е қаласы Орал мемлекеттiк университетiнiң бiтiрушiлерiмен тәрбиеленген. Бұл светлан Яковлевна Здановичтарды данышпан Борисовичеммен және оның әйел жасалған солтүстiк қазақстан археологиялық мектептерi. Олар үлестiрiлу бойынша 1966 жылда Петропавл қалаларында келдi. Педагогикалық К.Д.Ушинскийдiң атындағы институттың Петропавлға Г.Б.Здановичтың 1967 жылы дәрiстердiң курс жүргiзедiден археологияна дейiн. Олар студенттiк және мектеп ғылыми үйiрмелерiн құрады. Солтүстiк Қазақстанының аумағындағы масштаб археологиялық барлаулары өткiзедi.

1968 жылдан қоланың дәуiрiнiң ауылдары қазу белгiлi бүгiн бастайды - археология бойынша бейiмделген студенттер бұл ескерткiштердiң зерттеуi П.жанында 1-шi Новоникольское, Петровка дала және өңделетiн өңдеудi ұсталарды қырнайды.

Г.Б.Зданович андрон Қазақстан мәдениетiнiң зерттеуiнiң ғылыми дәстүрлерiн жалғастырады. Оның Қазақстан Севернде жұмыс iстеуi қола ғасырының көнелiктерiнiң зерттеуiнде жаңа кезең болды. Оларды қазақстандық далалардағы қоланың дәуiрiнiң тууiн бас удревнили де анықтап алды. Нәтижеде көп жылдық iздестiрулер, жалпылау талдау және археологиялық материал Г.Б.Здановичтың жариялауы археологиялық мәдениеттiң Петровскаясының мәртебесi дәлелдеген, еңбекқор ауылдар және обалармен артефакттердiң еңбекқор жинақталуы, қазу. Ол 1975 жылда солтүстiк қазақстан археологиялық экспедициясының материалдары бойынша есiл жағалауының Петропавловское қоласының дәуiрiнiң ескерткiштерiнiң периодизация және хронология кандидаттық диссертациясын қорғайды.Г.Б.Зданович қайта жасалынған Қарағанды мемуниверситетiнiң ректорының шақыруы бойынша 1973 жылда Қарағандыға көшедi. Пединститут Петропавл құрастырған ұжымға Қарағанды мемлекеттiк университетiнiң археологтерiн мектеп қосады. Г.Б.Зданович еуразияның алғашқы қауымдық көнелiктерiнiң зерттеуi бар өз өмiр матастырған археолог-мамандардың көрнектi мектебiне өзiнен кейiн 10 жылдар екi Қазақстан ЖООларындағы жұмыс iстеп қалдырды. Профессордың оның оқушыларының арасында және доцент-В.Ф.Зайберт, В.В.варфоломеяларды, М.К.Қабдолина, А.Н.Плешаков, Э.Р.Усманова. Өз оқушыларының ептеген ұжымымен Г.Б.Здановичты 1976 жылда Челябалық мемлекеттiк университетке жұмысқа көшедi. Және олар оңтүстiк - Орал археологтерiнiң жаңа ұрпағының тәрбиесiне бұл жерде дәстүр және қазақстандық мектептiң тәжiрибелерiн алып жүрдi.

Қостанай педагогикалық институттағы 1967 жылдан Орал мемлекеттiк университетiнiң тағы бiр бiтiрушiсi, оқушы В.Ф.Генинг еңбек қызметiн бастайды - Валерий Валентинович Евдокимов. Оның экспедициясының Тобыл өзенiнiң көнелiктерiнiң зерттеулерi 10 жылдар бойы Қостанай облыстың Притобольяның неолитiнiң терең зерттеу басталған қолалар дәуiрдiң жарық ескерткiш ашық археологиялық картасы құралған. Мамандандыруды археологиялық ғылыми қоғам арқылы келесi археологтерде тұрған тарихшылармен ондаған студенттерi өттi, мұражай, өлкетанушы. В.В.Евдокимовтың 1977 жылынан Қарағанды мемлекеттiк университетiнде жұмыс iстейдi. Оларға бұл жерде кәсiби археолог-В.Г.Ломандардың жаңа кадрларын тәрбиелендi, (варфоломеяларды, 2004) Л.Н.Ермоленко, А.З.Бейсенов, Ж.Е.Смайлов, И.В.Рудковский, А.Ю.Чиндин, В.А.Новоженов, И.А.Кукушкин.

Сартап дәстүрлерi бар аталған жоо орталықтарына дәл қазiр жаңа қосылды. Басында олар жоо археологтерiнiң бiрiншi ұрпағының оқушылары тұрады. Қуатты археологиялық ұжым (М.Е.Елеуов, С.С.Жолдасбаев) Х.А.яссауи Түркiстан қаласында аттың Халықаралық Қазақ - Түрiк университетiнде қалыптасады; (В.Ф.Зайберт) көкшетау экономикалық университетi, Павлодарлық (В.К.Мерц, Ж.О.Артықбаев) С.Торайғырова атындағы Павлодарлық мемлекеттiк университет. Көшкен К.А.Ақишева Астанаға басқаруы астындасының археологиялық қалпына келтiрулерiнiң ашық лабораторияның Л.Н.Гумилевiнiң атының қайта жасалынған Еуразия ұлттық университетiндегi 2000 жылынан. 2002 жылда бүкiләлемдiк тарих және археологияның кафедрасы қалпына келтiрген. Ол меңгерушi К.А.Ақышевтi тағайындалды.Археологиялық қалпына келтiрулердiң лабораториясы (2003 жыл) Кималь Ақышевич қайтыс болулардан кейiн (2005 жылдың сәуiрi) К.А.Ақишеваның аттың археологиясының институты ғылыми зерттеуге қайта ұйымдастырған. Археологиялар және нәсiл туралы ғылым бойынша магистратура арқылы, институт ғылыми зерттеу археолог-мамандардың кадрларының тәрбиесi созылады.

Кәсiби археологтердiң қалыптасулары жарық тәрбиелiк және бiлiм беретiн форма студенттiк археологиялық конференциялар болып табылады. Бұл дәстүрлер ММУ археологияның кафедрасының ғылыми студенттiк қоғамында түзiлдi. 1955 жылда (Васколар) бiрiншi Бүкiл одақтық студенттiк археологиялық конференцияны ұйымдастырылды. 80-шi жылдардың орталарына дейiн содан берi Янин 28 Бүкiл одақтық конференциялар жүргiзiлдi, 1999. 16.

Қатысушылардың санының өсуi бүкiл одақтық конференциядағы қатысуы үшiн тек қана жақсы баяндамалар iрiктелетiн аймақтық конференциялардың жүйесiн тудырды. 1969 жылдан аймақтық орал-Волжск археологиялық студенттiк конференция өз есептеуiн апарадыҚозғалысты 70-шi мұндай жылдардың ортасында Қазақстандық - Орта азиялық өлкеде түзiлдi. Мұндай конференциялардың өткiзудiң орталары әлденеше ҚазГУлер болды, Самарқант.

Орал-Волжск, Сiбiр аймақтық конференциялары осыған дейiн жүргiзiледi. Қазақстандық студенттiк археологиялық қозғалыс, сол сияқты жинағы бiрнеше жылдарды общереспубликанның болмап өмiр сүрдi. Бұл конференциялар әрдайым жастық және ғылымның мереке болды. Олар ғылыми байланыстардың дамытуға және күшейтулерiне мүмкiндiк туғызды. Бүгiн жұмыс iстейтiн археологтердiң барлық орташа ұрпағы студенттiк жылдармен бiр-бiрi, арқасында аймақтық студенттiк археологиялық конференциялардың тәжiрибенiң өздерiне бiледi. Мүмкiндiктегi конференцияларының мәнi археологиялық ғылым жақын болашақта потенциал жүзеге асатындай болжап бағалауға болады.Қазақстандық гуманитарлық ғылым Мәдени мұра Мемлекеттiк бағдарламаның түрiндегi қолдауды және қызықтыруды алғандасы қазiр археология ешқашан да болмағандай бұрын археолог-полевиктер және теоретиктердiң кәсiби кадрларындағы қажеттiлiгiн тарттырады. Бiздiң археолого - этнографиялық студенттiк конференция анықталу және өз өмiрiнiң негiзгi жұмысымен археология сайлаған жаңадан көрiнген ғалымдардың қолдауына бағытталған.

Сұрақтар:

1. Отандық археология ғылымның қалыптасуы?

2. Отандық археология мектептерінің негізін салушығалымдардың ғылыми қызметі?

3. Отандық археология мектептерінің негiзгi бағыттары?

Негізгі әдебиет

Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-Ата, 1966.

Марғұлан Ә. Беғаза-дәндібай мәдениетті. Алматы, 2006

Байпақов К., Таймағанбетов Ж. Қазақстан археологиясы. Алматы, 2008

Вагнер Г.А. научные методы датирования в геологии, археологии и истории. М., 2006

Черных Е.Н., Завьялов В.И. Археология и естественнонаучные методы. М., 2005

Қосымша әдебиет

Тәуелсіздік кезіндегі Қазақстан археологиясы: қортындылары мен келешегі. 1-2 Том., Алматы. 2011

Роль естественно - научных методов в археологических исследованиях// сборник научных трудов. Барнаул, 2009

Петров А.Е. Фальсификация исторических источников и конструирование этнократических мифов. М., 2011

Мартынов А.И. Культурогенез. М., 2008

Ткачев А.А. Центральный Казахстан в эпоху бронзы. В двух частях.Тюмень, 2002. ч.I – 289 с. ч.II – 243 с.

Винаградов Н.Б. Степи южного урала и Казахстана. Челябинск. 2011

Кузьмина Е.Е. Древнейшие скотоводы от Урала до Тянь-Шаня. Фрунзе, 1986.

Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы // Материалы и исследования по археологии СССР (МИА), № 88. М.-Л.,1960.