Болуы, дамуы және маңызы

Органикалық заттар адамға өте ертеден таныс болды. Себебі адамның өмір сүруіне ең қажетті заттар — ішетін тағам, киетін киім, жағатын отын, т.б. органикалық заттар еді. Уақыт өте келе адамдар табиғи органикалық шикізатты өңдеп, өз қажетіне пайдалануды үйрене бастады. Ерте кездің өзінде-ақ адамдар тамақ пісіруді, тері илеуді, жарақаттарын жазатын дәрілер (майлар) дайындауды, малдың сүтін өңдеуді, сусындар дайындауды білді. Бертін келе адамдар өсімдіктерден бояулар алып, тері мен матаны бояуды, қант өндіруді, сабын жасауды, сірке суы мен өсімдік майын алуды үйренді. Осылай адамның пайдаланатын заттары көбейіп, өндіретін өнімдерінің саны өсе берді.

Алғашқыда адамдар шығу тегіне байланысты заттарды минералды, өсімдік тектес және жануар тектес деп үш топқа бөлді. XIX ғасырдың басында аналитикалық тәсілдер арқылы өсімдік тектес заттар мен жануар тектес заттардың құрамдары және қасиеттері ұқсас екені байқалды. Олардың бәрінің құрамында көміртек атомдары болатыны дәлелденді. Осы кезден бастап заттарды минералды және органикалық деп екіге бөлді.

Көміртектің қосылыстары туралы ғылым XIX ғасырдың басында пайда болды. Швед ғалымы Й. Берцелиус 1808 жылы тірі организмнен алынатын заттарды "органикалық заттар" деп, ал оларды зерттейтін ғылымды "органикалық химия" деп атауды ұсынды. Бірақ ол органикалық заттар ерекше "тіршілік күшінің" әсерінен тірі организмдерде ғана пайда болады деп есептеді. Мұндай ғалымдардың түсініктері виталистік көзқарас болды (лат. vita — "өмір" деген сөз) және ол кезде барлық органикалық заттардың негізінде көміртек атомы жататыны белгісіз болды. Виталистік ілім органикалық заттардың адам қолымен алынуын жоққа шығарып, органикалық химияның дамуына кедергі келтірді.

Көп уақыт өтпей-ақ көптеген органикалық заттар синтезделіп, жасанды жолмен алына бастады. Неміс ғалымы Ф. Велер 1828 жылы бейорганикалық зат — аммоний цианатынан мочевинаны (несепнәр) синтездеді. Сол сияқты орыс ғалымы Н. Зинин анилинді (1842 жылы), неміс ғалымы Г. Кольбе сірке қышқылын (1845 жылы), француз ғалымы М. Бертло майды (1854 жылы), орыс ғалымы А. Бутлеров қантты заттарды (1861 жылы) синтездеп алды. Осылай органикалық заттарды да бейорганикалық заттар сияқты лабораторияда алуға болатыны дәлелденді.

Бұл ғалымдардың еңбектері органикалық және бейорганикалық заттардың араларында тығыз байланыс бар екендігін және олардың бір-біріпе айналулары мүмкін екендігін көрсетті.

Органикалық химияның жеке ғылым ретінде бөлінуінің басты себебі, органикалық заттардың бәрінің құрамына көміртек атомы кіреді және олардың саны өте көп, түрлері әр алуан. Тағы бір себеп — органикалық заттардың бейорганикалық заттармен салыстырғандағы қасиеттерінің ерекшеліктеріне байланысты. Үшінші себеп — адамдардың тіршілігі мен іс-әрекетінде органикалық қосылыстардың маңызы зор. Сонымен қатар органикалық заттар биологиялық жағынан маңызды. Тірі организмдерде жүретін процестер органикалық заттардың қатысында өтеді. Биологиялық процестердің жүруін реттеп, катализдеп отыратын гормондар, витаминдер, ферменттер — органикалық қосылыстар. Ішетін тағамымыз, негізінен, органикалық заттар. Киетін киіміміз, жағатын отынымыз да органикалық заттардан тұрады. Дәрі-дәрмектер мен жуғыш заттар, қағаз бен бояулар, синтездік каучук пен резеңке, желім мен лак, жарылғыш заттар мен органикалық тыңайтқыштар, т.б. органикалық заттарға жатады.

Тамақ, фармацевтика, талшық, каучук, резеңке, пластмасса, шайыр (смола), бояу өнеркәсіптері, газ, мұнай, көмір өндіру мен өңдеу органикалық химия өндірістерінің негізгі салалары болып табылады.

Берцелиус Йенс Якоб (1779—1848) Швед химигі -химияның негізін қалаушылардың бірі. "Органикалық зат", "органикалық химия" және "катализ" ұғымдарын енгізді. Органикалық қосылыстардың элементтік құрамын анықтаумен айналысты. 45 химиялық элементтің атомдық массаларын анықтады. Церий (1803 жылы), селен (1817 жылы), торий (1828 жылы) элементтерін ашты. Химиялық элементтердің қазіргі қолданылып жүрген таңбалары мей химиялық қосылыстардың формулаларын енгізді (1814 жылы). Бейорганикалық химияның заңдарын органикалық қосылыстарға алғаш қолданды. "Химия оқулығын" (1843 жылы) жазды және жыл сайын шығатын "Химия мен физиканың жетістіктерін шолуды" құрастырып отырды.

Велер Фридрих (1800-1882) Неміс химигі. Органикалық химияның негізін қалаушылардың бірі. Изомерлену құбылысын зерттеді, көптеген жаңа қосылыстарды алудың жолдарын тапты. 1828 жылы циан қышқылының аммоний тұзын буландыру арқылы мочевинаны синтездеп, алғаш рет бейорганикалық заттан табиғи органикалық қосылысты жасанды жолмен алуға болатынын көрсетті.

Орфографиялық ережелер (жалғасы)

3. СС, ЛЛ, КК, ТТ, ПП, ММсияқты қосар дыбыстар тіркесіне біткен жалпы «нарицательные» есімдерге қосымшалар жалғанғанда, түбірдегі қос әріптің біреуі түсіріліп жазылады, ал жалқы «собственные» есімдерде түбір күйінде де, оларға қосымшалар жалғанғанда да өзгеріссіз жазылады, оларға тек дәл сол дыбыстардан басталатын қосымшалар жалғанғанда, түбірдегі қосар әріптің соңғы сыңары түсіріліп жазылады. При присоединении аффиксов к нарицательным существительным, имеющим на конце слова удвоенные согласные СС, ЛЛ, КК, ТТ, ПП, ММодин из согласных выпадает. При присоединении аффиксов к именам собственным, удвоенные согласные пишутся без изменения, только если при присоединении аффикса, начинающегося с того же согласного, что и удвоенные согласные корня, один согласный корневой морфемы выпадает. Прогресс – прогрес-тік, процесс - процестік, металл – метал-дың – метал-ы, грамм – грам-нан – грам-ы, киловатт– киловат-тар, Кузбассқа, Донбасс – Донбасс-қа, Гримм – Гримм-нің, бірақ Грим-мен (Гримм-мен емес), стрептококк – стрептокок+ке- стрептоког+і, абсцесс – абсцеске- абсцесі, кросс – кросқа – кросы   4. СТ, СТЬ, ЗДдыбыстар тіркесіне біткен сөздер түбір күйінде ешбір өзгеріссіз жазылады да, оларға қосымшалар жалғанғанда түбірдегі соңғы дауыссыздар түсіріліп жазылады. Слова, имеющие на конце слова сочетания звуков СТ, СТЬ, ЗДв корневой морфеме пишутся без изменения, а при присоединении к ним аффиксов последний согласный звук корня выпадает. Трест- трес-те – трес-тің – банк трес-і-не, ведомость – ведомос-қа – ведомос-ы, съезд – съез-і-нің – съез-ге, экономист – экономисі - экономистер, материалист – материалиске – материалисі, окулист – окулиске, аргонавт – аргонавтар – аргонавқа – аргонавы, астронавт – астронавы, балласт – балласы – балласке, баптист – баптиске – баптисі, гимнаст – гимнасқа – гимнасы, тост – тосқа – тосы – тостар, турист – турисі – туриске – туристер - туристік, уезд – уезі- уезге – уездер. *** Тест– тесті-лер - тестілеу

Сұрақнама:

1. Публицистикалық стиль дегеніміз не?

2. Органикалық заттарға нелер жатады?

3. Органикалық химия нені зерттейді?

4. Органикалық химияның жеке ғылым ретінде бөлінуінің

қандай басты себептері бар?

5. Химияның негізін қалаушылар туралы не білесіздер?

6. Қазіргі таңдағы ғылыми жетістіктер туралы не айтасыз?

Тапсырмалар:

1. Мәтінді тыңдап(оқып шығып), терминдермен сөйлем құрыңыздар.

2. Тақырып бойынша сұхбаттасыңыздар.

3.Заттардың бір физикалық күйден екіншісіне өтуіне мысалдар келтіріңіз.

4. Мәтін бірнеше шағын мәтіндер құрыңыздар.

5. Мәтін бойынша грамматикалық жаттығулар жасаңыздар.

6. Публицистикалық стильде жазылған мәтіндердің біреуіне талдау жасаңыз.

Негізгі әдебиет: 1.[5. 1.3], 2.[5. 1.4], 3.[5.1. 5.]

Қосымша әдебиет: 1.[5. 2.1], 2.[5. 2.2.1], 3.[5.2.2.5]