Аќиќат сыйыныњ» т‰пн±сќасы біздіњ заманымызѓа дейін жетпей жоѓалып кеткен. Оныњ ХІV-ХV ѓасырларда жасалѓан 3 т‰рлі кµшірмесі жєне 3 т‰рлі ‰зінділері бар

Ењ ескі т‰рі – 1944 жылы Самарханда Арыслан Ќожа тархан ємірдіњ ќалауымен жазу µнерініњ шебері (калиграф) Зєн‰л Єбідін бин С±лтан Баќыт Журжани Ќ±сайын кµшіріп жазѓан н±сќа. 1508 жол µлењ. Ол кµне ±йѓыр жазуымен жазылѓан, арагідік араб жазкуымен берілген жолдар да бар: таќырыптар, аяттар, хадистер, бєйіттер. Ќазір Стамбулдаѓы Ая-София кітапханасында саќтаулы т±р. Біз б±л н±сќаны шартты т‰рде деп белгілейміз.

1480 жылы Шайћзада Єбдіразаќ баќсы Стамбулда кµшіріп жазѓан н±сќа ±йѓыр жєне (жолма-жол) араб жазуымен жазылѓан 506 жол µлењ. Жол-жолдыњ арасына парсыша, тєжікше жазылѓан т‰сініктемелер бар. Стамбулда Ая-София кітапханасында саќтаулы. Біз м±ны орыстыњ н±сќасы деп аламыз. Б±л н±сќаны Н.Єсім мен Ќ.Махмудов жариялаѓан.

Енді бір н±сќа ХІV ѓасырдыњ аяѓында не ХV ѓасырдыњ басында араб жазуымен кµшірілген. 496 + 28 жол µлењ. Стамбулдыњ Топ-Ќапы сарайында саќтаулы. Біз м±ны 3 н±cќасы деп кµрсетеміз. "Аќиќат сыйыныњ" ќазаќ тіліне аударылѓан н±сќасы ос – соњѓысы.

Ендігі бір кµшірме – «¦зын кµпірдегі Сейіт Єлі» деген кісініњ кітапханасынан табылып, Анкара кітапханасына табыс етілген н±сќа. Кейін ол жоѓалып кеткен. Анкарадаѓы Маариф кітапханасынан табылѓан 4 беттік н±сќа (±йѓыр жауымен жазылѓан).

Ал, Берлиндегі Ѓылым академиясында саќтаулы т±рѓан бір бет ‰зінді (±йѓыр жауымен жазылѓан). Ќолжазбаны ењ алѓаш (¤збек совет энциклопедиясында 1914 ж., Н.М.Маллаев та 1916 ж. делінген) Ая-София кітапханасыныњ тауып алѓан ѓалым – Нєжіп Єсім. Онда 11 бабќа жіктелген 508 жол µлењ бар. Дастанныњ єр ќилы н±сќаларын (єсіресе, 1,2 т‰рлері) єр жерде-аќ кµптен берєі зерттеліп келеді. Мысалы, Т‰ркияда (Н.Єсім, Р.Арат), Ресейде (В.Радлов), Польшада (Т.Кобальский), Францияда (Ж.Дени) т.б. Т‰пн±сќаныњ 3 н±сќасын (1, 2, 3) µзара салыстырып, жалпы текст (Сводный критический текст) жасауда Р.Р.Араттыњ жоѓарыда аталѓан ењбегі ерекше. А.И‰гінекидіњ дастаны совет т‰ркологтары мен ориенталистерініњ ењбектерінне де µз орынын тауып ж‰р. Мысалы, біз оны орыс оќымыстыларыныњ, ќазаќ зерттеулерініњ, µзбек ѓалымдарыныњ ењбектерінен кездестіреміз.

Дастанды зерттеумен арнайы ш±ѓылданѓан - µзбек ѓалымы К.Маћмудов. Ол «Аќиќат сыйыныњ» тілі жайында монография жазып, кандидаттыќ диссертация ќорѓады. Ескерткіш мєтінін араб жазуымен траскрипциялап, µзбек тіліне жолма-жол аударып берді. Ќалыњ кµпшілік оќушыѓа арнап ол «Аќиќат сыйыныњ» таѓы бір басылымын жариялады. Онда дастан текстерініњ транскрипциясын осы к‰нгі µзбек жазуымен берілген жєне µзбек тіліне сµзбе-сµз аударылѓан. Єњгіме болып отырѓан туындыныњ екі н±сќасы (1 мен 2) жайлы кейбір зерттеулерде арнайы сµз болды деп жоѓарыда айтып µттік. ‡шінші 3 н±сќасы текстологиялыќ жаѓынан арнайы зерттеу обьектісі ретінде ќаралмай ж‰р. Єрбір ескерткіштіњ ењ алдымен мєтінін аныќтап алу ‰шін, оныњ барлыќ н±сќаларыныњ жарыќ кµргені жµн. сондыќтан ќазаќ тіліне аударылѓан ‰шінші н±сќаныњ бір ерекшелігі - адурмада жоќ, біраќ 1 мен 2 н±сќаларында кездесетін не болмаса солардан басќашалау оќылатын сµздер рет-ретімен µз орындарында атап кµрсетілген. Б±л осы ескерткіш мєтінініњ салыстырмалы тексін жасаудыњ бірден-бір айќын жолы.

«Аќиќат сыйы» диктатикалыќ толѓаулар есебінде жазылѓан. Онда µмірдіњ µзекті мєселелері (тєлім-тєрбие, моральдыќ нормалар, адамгершілік ќасиеттер т.б.) жайында єр алуан аќыл-кењестер мен гуманистік уаѓыздамалар келтіріп, µмір туралы ой толѓаныстарын автор ортаѓа салады.

Ескерте кететін нєрсе тек мынау: «Аќиќат сыйыныњ» єр н±сќасыныњ кµлемі єр т‰рлі. Алѓашќысы, 468 – жол, 14 тарау, екіншісі 20 таќырыпќа бµлінеді (басќа ±саќ таќырыптарды ќоспаѓанда), 466 жол µлењ бар. Єрине, шыѓарманыњ соњына басќа кісілердіњ жазѓандары µз алдына – 28 жол. Дастанныњ кµлемі єр н±сќада єрт‰рлі: бірінде аз, бірінде кµп дегендей. Сонымен бірге таќырыптар мен тараулардыњ берілу тєртібі де барлыќ н±сќада бірдей емес.

«Аќиќат сыйы» VІІІ ѓасырда жасалып, ХІ ѓасырда етек алѓан араб, парсы жєне т‰ркі халыќтарыныњ поэзиясында кењінен ќолданылѓан аруз µлењ µлшемініњ мутакариб т‰рімен жазылѓан- дейді ѓалым Є.Ќ±рышжанов.

Шамасы, автор Єдиб Ахмет айтып отырып, оны бір білікті кісі жазып отырѓан болуы керек. Ењбек сол кездегі белгіл бір бек, єскер басы, ќолбасшы – Ыспаћсаларѓа арналып, жазылѓан (69-80 жолдар).

Автордыњ аты мен оныњ шыѓармасы Орта Азия ж±ртшылыѓына 3 т‰рлі н±сќа жєне єрт‰рлі ‰зінділер есебінде ќолданылып ж‰ргені де оныњ кµпшілік с‰йіп оќитын кітап ќатарында болѓандыѓынан. ¤збек єдебиетініњ классигі Є.Науои Єдибті Орта Азияны µз заманындаѓы кµрнекті аќындарыныњ бірі деп санаѓан. Белгілі Ємір Ќ±сайын Байќараныњ ±лы Бєди-±з-заман деген кісіге жазѓан бір хатында Є.Науои осы Єдиб Ахмедтіњ шыѓармасынан бірќыдыру ‰зінділер келтіреді. Є.Науои µзініњ «Насоймул мућабат» («Махаббат самалы») деген туындысында Єдибтіњ «Тіліњді тый – тісіњ сынбасын, Тілін тыймаѓанныњ тісі сынады» деген афоризмін келтіреді де, оныњ Ахмед И‰гінекидіњ сµзі екендігін атап кµрсетеді.

Ахметтіњ кітабы сол кездегі т‰ркі халыќтары ќолданып ж‰рген жазба єдеби тілде жазылѓан. Ол µзі былай дейді:

Ей, достым, жаздым кітап т‰рікшелеп,

Мейліњ сµк, мейліњ ќала ерекше елеп.

Артымда ат ќалсын деп жаздым м±ны,

Ѓажайып тањсыќ сµзбен ерекшелеп.

Біраќ автор ќай жердегі жєне ќай т‰ркі тайпаларыныњ тілінде жазѓандыѓы туралы атап айтпайды. Ол кездегі т‰ркі халыќтары мен т‰ркі тайпалары ќазіргі кездегідей сраланып, жіктеліп, єрт‰рлі ±лттарѓа бµлінбеген. Сондай-аќ дастанды ертеректе кµшірген хуснихатшылар да шыѓарманыњ авторына ќатысты мєліметтерді µз тараптарынан ќосып жазѓан. «Аќиќат сыйы» дастаныныњ кµне ќолжазбасы табылѓаны жµніндегі алѓашќы мєліметті т‰рік ѓалымы Нєжіп Асим 1906 ж хабарлады. Ахмед И‰гінеки дастанныњ араб єрпімен кµшірілген ќолжазба н±сќаларыныњ бірі ќазір Берлин ќалалыќ кітапханасында саќтаулы т±р. Б±л дастанныњ ѓылымѓа мєлім барлыќ ќолжазбаларын µзара салыстыра отырып, шыѓарманыњ толыќ текстін єзірлеген зерттеуші т‰рік ѓалымы Рашид Арад Рахмат болды. Ол 1951 ж осы дастанныњ толыќ текстін єзірлеп, оны латын єрпімен кітап етіп шыѓарды.

«Аќиќат сыйы» дастанын зерттеу ісіне В.В.Радлов, Т.Ковалевский, Ж.Дени сияќты шыѓыстанушы ѓалымдар да белсене атсалысты. ¤збек ѓалымы К.Махмудов б±л дастан жµнінде аса ќ±нды монографиялыќ ењбегін жазды. Б±л – Ахмед И‰гінеки дастаны жµніндегі ењ толыќ, єрі сєтті шыќќан зерттеу деуге болады. «Аќиќат сыйыныњ» прозалыќ жєне поэтикалыќ аудармасы ќазаќ тілінде де жарыќ кµрді. «Аќиќат сыйы» - дидактикалыќ сарында жазылѓан шыѓарма. Дастан сюжет жоќ. Шыѓарманыњ єрбір тарауында белгілі бір мєселе жµнінде єњгіме болады, автор оќушысына тиісінше аќыл кењес беріп отырады. Б±л дастан µзініњ кµтерген таќырыбы мен идеялыќ мазм±ны жаѓынан аќын µмір с‰рген ќоѓамдаѓы моральдыќ ±ѓымдар мен мінез-ќ±лыќ нормаларыныњ жиынтыѓы болып келеді. Адам ќалай µмір с‰ру керек? Аќын осы сауалѓа µзінше жауап іздеп, дидактикалыќ сарында оќушысына µсиет-уаѓыз айтады. Мысалы: шыѓарманыњ авторы оќушысына: адам адал µмір с‰руі тиіс, сарањ болмауы керек, жомарт жанды, білімді кісіні ќадірлеуі ќажет деген сияќты ѓибрат айтады.

Тапсырмалар

1.Т‰ркістан µњірі мєдениеті жєне А.И‰гнеки шыѓармашылыѓы.

2.Аќынµмір с‰рген заман жєне дидактикалыќ поэзия.

3.“Аќиќат сыйы” дастаныныњ зерттелуі.

4.Дастан сюжеті мен композициясындаѓы ерекшелікті кµрсетіњіздер?

Негізгі єдебиеттер:

1. Жолдасбеков М. Асыл арналар. –Алматы: Жазушы, 1990.

2. Келімбетов Н. Ежелгі дєуір єдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1991.Келімбетов Н. Ќазаќ єдебиеті бастаулары. –Алматы: Ана тілі, 1998.

3. Келімбетов Н. Кµркемдік дєст‰р жалѓастыѓы. –Астана: Елорда, 2000.

4. Дербісєлиев Є. Ќазаќ даласыныњ ж±лдыздары. –Аламты: Рауан, 1997. –213 б.

5. Егеубаев А. Ќ±лабыз. –Алматы: Жазушы, 2001, -216 б.

Ќосымша єдебиеттер:

1. Бердібаев Р. Ѓасырлар толѓауы. –Алматы: Жазушы, 1977. 153 б.

2. И‰гінеки А. Аќиќат сыйы. (Баспаѓа дайындаѓандар: Ќ±рышжанов Є., Саѓындыќов Б. –Алматы: Ѓылым, 1985.

3. С‰йіншєлиев Х. VІІІ-ХVІІІ ѓасырлардаѓы ќазаќ єдебиеті. –Алматы: Ѓылым, 1989. –231 б

10 -11 апта.

Дәрістің тақырыбы: Ќожа Ахмет Иассауи жЄне оныњ “Диуани хикметі”.

Т‰ркі тектес халыќтардыњ орта ѓасырдаѓы аса кµрнекті аќыны, сопылыќ єдебиеттіњ негізін салушы, м±сылман єлемініњ ойшыл ќайраткері – Ахмет 1103-жылы Испиджаб ќазіргі Сайрам ќаласында д‰ниеге келген. Єкесі Ибраћим діндар ќ±дай жолын ±стаѓан атаќты шайќылардыњ бірі болѓан (¤збекстандыќ ѓалым Малаев Ахметтіњ єкесі білімпаз діншіл адам болѓан десе, ќазаќ ѓалымы Є.Ќ±рышжанов оны ќарапайым дихан болѓан дейді. Ал ел аузындаѓы ањыз-єњгімелерге ќараѓанда єкесі Ибраћим да анасы Ќарашаш та µз кезењініњ белгілі адамдары болѓан. Х.С‰йіншєлиев Ибраћимді аќын мемлекет ісіне араласќан адам дейді).

Оныњ:...Ысќаќ баба ж±рыны, шейх Ибраћи Ќ±лыны

Машайыќтар ±лыѓы – шейхым Ахмет Яссауи, -

деп басталатын 149-хикметте айтылѓандай, арѓы атасы Єзірет С±лтанныњ он бірінші атасы Ысќаќ баб - єулие. Олай болса, одан тараѓан Ибраћим де тегін адам болмаѓан. Ахметтіњ жастыќ шаѓы Испиджабта µтеді. Ата-анасынан жастай жетім ќалѓан ол, сондаѓы атаќты Арыстан баб иманнан дєріс алып, соныњ ќолында тєрбиеленеді. Ол жµнінде µзініњ хикметтерініњ бірінде: