Дәрістің тақырыбы: Жүсіп Баласағұни. «ЌҰтты білік» дастаныныњ к¤ркемдік ерекшелігі

«Ќ±тты білік» дастаны т‰ркі тектес халыќтардыњ жазба поэзиясыныњ биік шыњы ѓана болып ќоймай, ауыз єдебиетініњ де белгілі бір ‰лгілерініњ жинаѓы болып табылады. Дастанныњ µз заманындаѓы халыќ ауыз єдебиетініњ ‰лгілерін молынан ќамтыѓандыѓын талай зерттеушілер мойындаѓан. Кезінде Ж.Баласаѓ±нидыњ Ќырѓызстандаѓы Тоќмаќ ќаласыныњ мањындаѓы баласаѓ±н шаћарында туѓандыѓын ескерген єйгілі жазушы Ш.Айтматов: «Атаќты, байырѓы т‰ркі аќыны жєне ойшылы Ж‰сіп баласаѓ±нныњ 975 жылдыѓын µткеру идеясы да міне, осындай таѓдырѓа т±с болды, б±л ±лы гуманист Тоќмаќтыњ жанында Баласаѓ±нда туылѓандыѓы жєне сол жерде жасаѓандыѓы талассыз ѓой. Ќолжазбалары сирек ќазына ќатарында вена менен Каирда саќталып т±рѓан Ж‰сіп Баласаѓ±нныњ поэзиясы «Манас» пенен бірге біздіњ ата-бабаларымыздыњ рухани т±рмысында ыќылымдардан келе жатќан бір текті лингвистикалыќ негіздегі µзара байланысты екі мєдениеттіњ – отырыќшылыќ жазба жєне ауыз-екі кµшпенді т‰ріндегі мєдениетіміздіњ т‰пкі бастауын наќты растаѓан біздіњ ±лттыќ ќазынамыз» –деп баѓалаѓан болатын. Алайда, Ќараханидтер мемлекетініњ ќ±рамында т‰ркі тайпаларыныњ кµпшілігініњ болуы, б±л ќ±нды м±раны бір ѓана халыќтыњ меншіктеуіне жол жоќ екендігін айќын ањѓартады. Біраќ, біздіњ айтпаѓымыз – ±лы жазушы Ш.Айтматов айтќандай, т‰ркі топыраѓында алѓаш пайда болѓан т‰ркі тілінде жазылѓан классикалыќ туындыныњ бірінші кезекте сол топыраќтаѓы – халыќ ауыз єдебиетініњ ‰лгілерінен сусыдаѓаны. Халыќтыњ бай м±расын ќажетіне ќарай игеріп, ќалауына ќарай ж±мсай білгендігі. Осы т±ста ѓалым Ќ.¤мірєлиевтіњ Абай афоризмі жµніндегі мына бір пікірін де еске алу артыќ болмас.

«Ж±ртќа белгілі, халыќтыњ ауыз єдебиеті кµркем жазба єдебиеттіњ ќалыптасу, даму жолында елеулі ќызмет етті. Ол єлемге аты белгілі аќын-жазушылар ‰шін таусылмас мол ќазына болды. Тілдік кµркемдікті єрбір аќынѓа, жазушыѓа µз халќыныњ ауыз єдебиеті берді. Б±л т±рѓыда кµркем жазба єдебиет ауыз єдебиетіне єр уаќытта да борыштар».

Ж.Баласаѓ±ни де µз т±сындаѓы кєусєр б±лаќтан ќанып ішті. Сондыќтан да біз автор пайдаланѓан маќал-мєтелдер маѓыналас жєне сµзбе-сµз ќайталанып, кейде автордыњ тµл туындысына айналѓан

Ќ±рамындаѓы сµздер саны, айтылуы µзгеше болып келгенімен т‰пкі маѓыналары, айтайын деген негізгі ой ќазіргі ќазаќ тіліндегі ќолданыстаѓы маќал-мєтелдерге ортаќ болып келетіндері бар. Бір ескерерлігі – Ж.Баласаѓ±ни ќолданѓан немесе ќазаќ ауыз єдебиетінде кездесетін ортаќ маѓыналас маќалдар мен мєтелдердіњ ќайсысы ерте пайда болѓандыѓын ажыратудыњ ќиындыѓы. Оныњ ‰стіне араѓа ѓасырлар т‰сіп, уаќыт µткен сайын маќалдардыњ ыќшамдалып, т‰йінделе т‰сетін ерекшелігі таѓы бар. Аќынныњ кµркем шыѓарма табиѓатына сєйкес, халыќ маќалын жалањ, сол ќалпында ќолданбай, кµркем сµзбен кµмкеріп, тењдес, тел сµздер т‰зуі де зањды. Енді осы сµзімізге наќты мысалдар арќылы жауап беріп кµрейік. Ж.Баласаѓ±ни:

Аќыл кµркі – тіл, тілдіњ кµркі – сµз,

Кісі кµркі – ж‰з, ж‰здіњ кµркі – кµз, -

дейді. Ќазаќ халќы б±л наќылды «¤нер алды – ќызыл тіл» деп т±жырымдай т‰скен.

199. Білімді – аз, білімсіздер ќаптаѓан,

Аќылсыз – кµп, аќылдыны таптаѓан

79.Біліксіздер µзі наѓыз басырдыњ,

Білім ‰йрен, надан кµзіњ ашылсын!

Білімніњ мањызын терењ т‰сінген ќазаќ халќы да «Білімді мыњды жыѓар, білекті бірді жыѓар» деп т‰йіндейді. Дана халыќ, кµкірегі сара халыќ надандыќќа, тасырлыќќа ежелден аќыл, білім, тілді ќарсы ќойѓан. Демек, аќылды арќа т±тќан «Ќ±тты білік» дєст‰рі одан да арѓы дєуірлерден келе жатќан кµнелікті ањѓартќандай.

ІХ-Х ѓасырлардыњ µзінде-аќ, халыќтыќ пєлсапа, халыќтыќ эстетика танымы жаќсы мен жаман, аќ пен ќараны ажыратып, шендестіріп отырѓан. Сол эстетика рухымен ойды, сезімді тєрбиелеп, ±рпаќты баулыѓан.

2660. Тіл, ж‰регіњ шырын болсын ќайда да,

Сµз бен есті тектен-текке лайлама.

2645. Кім білікті, аты дањќќа бµленер,

Кім µнерсіз, ат-атаќсыз кµнерер.

Кµне м±ра µнегесі: білімді, кісілікті кісі бол! Халыќтыќ парасат-пайым, дєст‰р, халыќтыќ ќ±лыќ деген ±ѓымѓа осы жерде баса назар аударѓан абзал. ‡лкенге ќ±рмет, кішіге ізет секілді к‰нделікті т±рмыс єдебінен бастап елдік дењгейдегі, мемлекеттік дєрежедегі моральдыќ ќарым-ќатынас єдебіне дейін «Ќ±тты білікте» т‰зілген. Ќанаѓат, сабыр, сезім-аќыл, кішіпейілділік тєрізді небір ізгі ќасиеттердіњ єлеуметтік бітімін тани т‰семіз.

1315. «Ќастыќ ќылма, арамдыќты сайлама,

Тый ќ±лќыњды, жаќсылыќ ќыл ќайда да!».

1317. «Сабыр т‰бі – салќын сая жаныња».

1318. «Сабыр етсењ – б±зылѓан іс т‰зелер».

Сабырлылыќ, ±стамдылыќ, халыќтыќ мінез-ќ±лыќ ерекшелігі ретінде де мєлім. «Сабыр т‰бі сары алтын», «Сабырсыз ќалар ±ятќа»... деген єдеп ќаѓидалар ±рпаќ ќ±лаѓына ата-баба аузымен ќ±йылып келгені аныќ.

1321. Ж±рт алдында аузыњды баќ, лепірме,

Кісі ‰йінде кµз ќадірін кетірме...

1327. Дос, туѓаннан лебізіњді аяма,

Кіші, ‰лкенді жылы ж‰збен аяла, -

дегендер де халыќтыќ т‰сініктегі «Аз сµйлесењ де, саз сµйле», «Кішіге ізет, ‰лкенге ќ±рмет» сияќты маќал-мєтелдермен ‰ндесіп жатыр.

Дастанда кµтерілген екінші бір мєселе – адамныњ мінез-ќ±лќы, оныњ ќоѓамдаѓы орны туралы жайттар. Адам – б±л д‰ниеге ќонаќ, оныњ µмірі µткінші, сондыќтан ол артына жаќсы сµзі мен нєтижелі ісін ќалдырып отыруы ќажет. Б±л ‰шін ол єркез жаман ќылыќтан саќтанып, адалдыќпен ж‰ріп-т±руы тиіс. Екі ж‰зді болмай, сµз бен істі бір жерден шыѓару керек. («Егер ќолыњнан келсе, ќайда да болса халќыњ ‰шін жаќсылыќ ет, сµзіњ де, ќылыѓыњ да жаќсы болсын»). Баласаѓ±ндыќ Ж‰сіп адамды моральдыќ жаѓынан тєрбиелеуде аќыл-ойѓа ерекше мєн береді. Ол аќылдылыќты, адамныњ адам болуыныњ адамгершілік жаѓынан жетілуініњ бірден-бір негізі аќыл, аќылдыњ кµмегінсіз б±л д‰ниеде ешбір нєрсе шешілмейді деп т‰йіндейді. («Адамѓа оныњ аќылы ѓана дос», «Парасат – ќарањѓыдаѓы шыраќ», «Аќыл парасатќа еш нєрсе тењелмейді, одан асќан мєртебелілік жоќ», «Аќылсыз адамныњ жануардан айырмасы аз», «Біліктілік пен аќылдылыќ тµбењді кµкке жеткізеді»). Адам єр кез ораѓыта ойлап, аќылдылыќпен єрекет етсе ѓана кµздеген маќсатына жетеді. Аќылды адамдардыњ сµзі єрі кµрікті, єрі с‰йкімді. Ойлауы мен сµйлеуі ќатар жетілген, терењ ойлап, кµрікті сµйлейтін адам ѓана жан-жаќты жетілген адам. М±ндай адам айналасындаѓылардыњ алдында ќ±рметке бµленеді. Ж‰сіп д±рыстап сµйлей алуды адамныњ негізгі ќасиеттерініњ бірі деп сипаттайды. Оныњ ойынша, шешендік ќабілет екініњ бірінен кездесе бермейтін ќасиет. Ол сµйлеу µнерін кµзі мєњгі бітелмейтін б±лаќпен тењейді. Автордыњ ±ѓымынша, тіл адамды кµкке кµтереді, сол арќылы кісі баќытќа жетеді, сондай-аќ адам µз тілінен жаза да тартады. Екінші бір сµзбен айтќанда, «Ањдамай сµйлесењ, ауырмай µлесіњ», «Аз сµйлесењ де ањдап сµйле», дейді автор. Адам екі нєрседен ќартаймайды: бірі оныњ – ізгі ісі, екіншісі – ізгі сµзі. Олай болса, єр кез жаќсы ќылыќпен ќатар жаќсы сµзіњ болсын, б±л екі ќасиетіњ бір-бірімен байланысып жатсын. («Жаќсы болѓыњ келсе, жаман сµз айтпа», «Он мыњ сµздіњ т‰йінін он сµзбен шеш», «¤лмей µмір с‰ре бергіњ келсе, артыња жаќсы іс пен дана сµз ќалдыр»).