Орќыт. Елім-ай. /Редакторлаѓан: Жарќынбеков М./ - Алматы: ¤нер. 1987. –251 бет

2. Ќоњыратбаев Є. Эпос жєне оныњ айтушылары. – Алматы: Ќазаќстан, 1975. –184 бет.

3. Тµреќ±л±лы Н. Ќазаќтыњ ж‰з би-шешені. –Алматы: Ќазаќстан. 1995. –376 бет.

4. Адамбаев Б. Алтын сандыќ. – Алматы: Жазушы, 1989. –236 бет.

5. Ќоњыратбаев Т. Ќорќыт жырларыныњ зеттелуі. // Ќазаќ тілі мен єдебиеті. 1995. №3. 3-12 наурыз.

4-апта.

Дәрістің тақырыбы: «ОҒЫЗ ҚАҒАН» ЭПОСЫ

«Оѓызнама» дастаны т‰рік тектес халыќтарѓа ортаќ жєне ескерткіштердіњ ењ к±ндыларыныњ бірінен саналады. Кµптеген зерттеуші ѓалымдар атап кµрсеткендей, ХІІІ-ХV ѓасырлар туындысы саналатын б±л шыѓарма Париждіњ ±лттыќ кітапханасында саќталып ќалѓан бірден-бір ќолжазба негізінде жарияланып, аударылып, зерттеу объектісі болып келеді.

Б±л шыѓарманыњ ењ алѓаш орыс тіліне аударылып кењінен танылуына академик В.В.Радловтыњ ќосќан ‰лесін айрыќша. Париждіњ ±лттыќ кітапханасынан табылып, «¦йѓыр ќолжазбасы» деп аталып кеткен б±л м±раны орыс зерттеушісі А.М.Щербак ќайсыбір кµне сµздердіњ жазылуындаѓы кеткен жањсаќтыќтарѓа ќарап, т‰пн±сќа емес, б±л ќолжазба соныњ бірінші, яки екінші кµшірмесі болу керек деген пікір ±сынады. Ал ќолжазбаныњ ±йѓырша жазылу ерекшеліктерін сµз еткенде, оныњ ±йѓыр тілініњ єдеби (жазба) нормаларынан айтарлыќтай µзгешелігі бар екенін айтып, б±ѓан, ењ алдымен, єйгілі Алтун Ярук шыѓармасын негіз етіп алады Сондай-аќ А.М.Щербак П.Пелльоныњ Шефер ќолжазбасы (±йѓыр ќолжазбасы) ењ алѓаш 1300 жылдар шамасында Т±рфанда жазылѓан, ал кейінгі орфографиялыќ т±рѓыдан µзгерген т‰рі (XV ѓ) жергілікті ќырѓыздар (ќазаќтар деп оќыњыз) тарапынан жасалѓан деген болжам келтіре отырса да, б±ѓан µзгерістер енгізген жергілікті ќырѓыздар емес, басќа т‰рік тектес халыќтар (ќарл±ќтар) болса керек, µйткені м±нда «ж» дыбысын ќолданудан басќа ќырѓыз тіліне жаќындастыратын µзге белгілер жоќ - деген ‰зілді-кесілді т±жырым жасайды. П.Пелльоныњ ќолжазбаѓа жергілікті ќырѓыздардыњ ќосќан ‰лесі туралы ойы белгілі шыѓыстанушы В.В.Бартольдтыњ б±дан ертеректе айтќан пікірімен µзара ±штасып жатыр. В.В.Бартольд кезінде Н.А.Аристовтыњ «Т‰рік халќы мен тайпаларыныњ этникалыќ ќ±рамы туралы жазбалар жєне олардыњ саны жµнінде мєлімет» деген кітабына жазѓан рецензиясында: «Ањыздыњ авторы ±йѓыр емес сияќты, ќайта бір кездерде оѓыздар ±заќ жылдар бойы т±рѓан ќазаќ даласыныњ т±рѓыны» - деген еді.

«Оѓызнама» дастаныныњ Ќытай ѓалымдары да белгілі дєрежеде тексеріп, зерттеу істерімен айналысты. Атап айтќанда, ќазаќша н±сќасын баспаѓа єзірлегендер Пекиндегі Орталыќ ¦лттар Университетініњ белгілі т‰ркологі, профессор Гыњ-Шымин мен доцент Мєкен Ілекенов. Б±л кісілер кітаптыњ сµз басында «Оѓызнама» дастаны туралы µз кµзќарастарын ортаѓа салып: "Б±л дастан т‰ркі тілдес халыќтарѓа ортаќ м±ра" деген ойларын дєлелдеуге к‰ш салѓан. 1980 жылы профессор Гыњ-Шымин мен доцент Т±рсын Аюп "Оѓызнаманыњ" ±йѓырша н±сќасын да жариялаѓан болатын. Б±л н±сќаны баспаѓа єзірлегендер Осындаѓы алѓысµз орнына жазылѓан «Кµне ±йѓырлардыњ тарихи дастаны "Оѓызнама" туралы" деген маќала арќылы б±л дастанды кµне ±йѓырлардыњ тарихи дастаны дейді. Осыѓан ќарап, зерттеушілердіњ профессор Гыњ-Шыминніњ "Оѓызнаманыњ" ±йѓырша, ќазаќша екі н±сќасын шыѓаруѓа да ќатысып, жазѓан пікірініњ "екі т‰рлі пікір" деп ойлауѓа болмайды.

Ескі ±йѓыр (х‰йгу) т‰ркі тайпаларыныњ бірі. Оныњ ‰стіне профессор Гыњ-Шымин ескі ±йѓырдыњ б‰кілдей єзіргі ±йѓыр болуы екі талай дейді.

“Оѓызнаманыњ” ±йѓырша н±сќасына жазылѓан алѓысµзде: "Оѓызнама ±йѓыр халќы арасында таралѓан, ќаћармандарѓа баѓышталѓан жоќтау т‰ріндегі тарихи дастан. Оныњ ескі ±йѓыр жазуымен жазылѓан н±сќасынан біреуі ѓана болып, ол ќазір Францияныњ Париж ќаласындаѓы «Халыќ» кітапханасында» саќтаулы" - деп жазылѓан. Ал ќазаќша н±сќасында Пелльоныњ 1930 жылѓы «Хазар» журналында жариялаѓан маќаласынан сілтеме алып: "Біз "Оѓызнамадаѓы" кей сµздіњ басындаѓы "й" дыбысыныњ "ж" т‰рінде – жол, жалбар, т.б. болып дыбысталатындыѓынан Парижде саќтаулы т±рѓан ќолжазбаны кµшірушініњ "ж" диалектісінде - (ќазаќ тілі, ќырѓыз тілі секілді) сµйлейтін адам екенін ањѓарамыз. Біз Франциялыќ Пелльо мырзаныњ б±л н±сќа XV ѓасырдыњ ар жаќ, бер жаѓында Жетісу жерінде кµшірілген деген пікіріне ќосыламыз" деп жазылѓан. Єрине, алдыњѓы пікірдіњ айтылуы сол бір тарихи жаѓдайдаѓы зерттеу µрісініњ тарлыѓынан болса керек. Аныќтап айтсаќ, сол кездегі жаѓдай "Оѓызнаманы" шетелдердегі зерттеу жаѓдайымен бірлестіре отырып, жан-жаќтылы зерттеуге м‰мкіндік бермеген. Бертінде шыќќан ќазаќшасындаѓы ќойылѓан пікірлер алдыњѓы пікірді терістейді єрі кейбір олќылыќтарды толыќтырады.

Тарихи шындыќќа ж‰гінер болсаќ, ескі ±йѓыр хандыѓы жања эраныњ 744-жылы т‰рік хандыѓыныњ орнын басып, Монѓолия ‰стіртінде ќ±рылѓандыѓы белгілі. Ал енді "Оѓызнама" "XV ѓасырда парсы тіліне, IX ѓасырда араб тіліне аударылѓан. IV ѓасырда ‡йсін мемлекетініњ территориясында оѓыз-ќыпшаќ тілінде ру шежіресі т‰рінде кµне ањызѓа негізделіп, жазылѓан эпикалыќ шыѓарма" (Ќазаќ Совет энциклопедиясы, 8 том, 439 бет). Олай дейтініміз, профессор, т‰ркі халыќтарыныњ ежелгі жазба єдебиетін зерттеші ѓалым ¤.К‰місбаев µзініњ "Оѓызнама" атты маќаласында: "Б±л вариантты (Париж н±сќасы айтылып отыр) жете зерттеген ѓалым А.М.Шербак ±йѓырша дегенмен, ±йѓырдыњ (ескі ±йѓыр айтылып отыр) жазба єдеби тілінен айырмашылыѓы бар дегенді айтады. Басќа ±йѓыр документтерініњ тілімен салыстырады. Париж н±сќасы т‰пн±сќа емес деген жорамал айтады. Дєлел келтіреді"- дей келіп, "Шаджара и тюрк" (т‰ріктер шежіресі) Шефер вариантына ќараѓанда (Париж н±сќасы айтылып отыр) ескілеу, кµнелеу секілді, Єбілѓазыныњ ќолына біз м‰лдем білмейтін, бізге жетпеген н±сќаныњ т‰суі м‰мкін" деген жорамал айтады. "Оѓызнаманыњ" ±йѓырша, ќазаќша басылымдарында Париж н±сќасы Єбілѓазыныкіне ќараѓанда арыраќта жатќан сияќты, деген ортаќ пікір айтылѓан. Олай болса, Єбілѓазы н±сќасына Ислам дінініњ тањбасы басылѓанына ќарап, оны бірден олай жорамалдауѓа болмайды. ¤йткені, арабтардыњ осы к‰нгі Орта Азия – ќазаќ сахарасын жаулап алуы IX ѓасырдан басталады. Кµп жылдарѓа жалѓасќан кескілескен соѓыс арќылы арабтар жергілікті халыќты "аќ білектіњ к‰шімен, аќ найзаныњ ±шымен" баѓындырып, ислам дініне кіргізді. Жергілікті халыќтыњ одан б±рынѓы мєдениетінен белгілі дєрежеде ќол ‰зді, µздерініњ араб мєдениетін, араб єліппесінен тартып, жергілікті халыќтарѓа зорлап тањды. Халыќ µзініњ ауыз єдебиетіне ќ±рани-исламият ќаѓидаларын кірістіріп айтуѓа мєжб‰р болды. М‰мкін, Єбілѓазы н±сќасы осындай жаѓдайдаѓы "Оѓызнама" болуы ѓажап емес. Ал Париждегі н±сќа кµшірілген XV ѓасырда Орта Азия, ќазаќ сахарасы єлі де дерлік ислам дініне кіріп болмаѓан. Сонда Париж н±сќасын кµшірген жетісулыќ адам сол кезде єлі де ислам дініне кіре ќоймаѓан топтікі болауы да м‰мкін ѓой.

Таѓы бір материалда "±йѓыр єрпімен жазылѓан н±сќасы ("Оѓызнама" А.М. Шербак 1959 жыл.) Араб єрпімен жазылѓан (арабта саќталѓан н±сќасы болуы м‰мкін) Е.Н.Наджип транскрипциялап аударѓан ±йѓыр н±сќасына ќараѓанда араб н±сќасы єлдеќайда толыќ, ќ±рылысы т‰сінікті, д±рыс саќталѓан. Осыѓан ќараѓанда Париж н±сќасынан гµрі араб н±сќасыныњ єріде екендігі к‰мєн тудырмайтын сияќты. ¤йткені, Арабтар IX ѓасырдан бастап Орта Азиядаѓы жергілікті халыќ мєдениетін талан-таражѓа салѓанда "Оѓызнаманыњ" єлде-ќалай бірер оќымысты ќолы арќылы арабќа µтіп кеткен болуы м‰мкін ѓой. Егер осылай болѓан болса, онда XV ѓасырда кµшірілген Париж н±сќасынан гµрі IX ѓасырда Арабќа µтіп кеткен н±сќа, єрине, уаќыт жаѓынан єріректе болатыны дау тудырмайды.

Париж н±сќасыныњ т‰пн±сќа емес немесе бергі н±сќа екендігі жµнінде к‰ні б‰гінге дейін талас кµп, кµзќарас біркелкі емес. Б±л єлі де терендей, жалѓасты зерттеуді к‰тіп т±рѓан мєселе. М±ныњ бєрі, сµз жоќ, б±л шыѓарманыњ тууы мен жазылуына, мейлі, авторы ретінде болсын, мейлі, кейінгі кµшіріп жазушы ретінде болсын Шыѓыс Т‰ркістан мен Сыр, Жетісу бойыныњ, яѓни б‰гінгі кењ-байтаќ ќазаќ даласыныњ т±рѓыны, дєлірек айтсаќ, б‰гінгі ќазаќ халќын ќ±райтын тайпалардыњ бірінен шыќќан белгілі бір ѓ±ламаныњ елеулі ‰лес ќосќанын ањѓартады. Осы жєйт аталѓан дастанныњ сµздік ќоры мен дыбыстыќ (фонемалыќ) ж‰йесінен де, бейнелердіњ жасалу ерекшеліктері мен стильдік, мазм±ндыќ сипаттарынан да мол байќалады.

Тапсырмалар

1. «Оѓызнаме» дастаны туралы не білесіздер

2. «Оѓыз ќаѓан» эпосын кімдер зерттеген?

3. Ѓалымдардыњ Оѓыз ќаѓан жайындаѓы кµзќарастары ќандай?

4. Єбілѓазыныњ “Т‰рік шежіресініњ” “Оѓызнамаѓа” ќатысы ќандай?

5. Дастанныњ сюжеттік, композициялыќ ерекшелігін кµрсетіњіз.

Негізгі єдебиеттер:

1. Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы. 1986. –342 бет.

2. Келімбетов Н. Ежелгі дєуір єдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1991. –281 бет.

3. Келімбетов Н. Кµркемдік дєст‰р жалѓастыѓы. – Астана: Елорда, 2000. –197 бет.

4. Оѓыз-наме. М±хаббат-наме /Жауапты ред. Є.Дербісєлин. –Алматы: Ѓылым, 1986. –270 бет.

5. ¤мірєлиев Ќ. Оѓыз ќаѓан эпосыныњ тілі. –Алматы: Жазушы, 1988. –183 б.

Ќосымша єдебиеттер:

1. Ќоњыратбаев Є. “Оѓызнама” ањызыныњ тегі мен тілі // “Ќазаќстан мектебі” журналы, 1983. №7.

2. В.В.Радлов. Факсимиле уйгурской рукописи. СПб. 1890; К вопросу об уйгурах. СПб. 1893.

3. В.В.Бартольд. Записки Восточного отделения русского архиологического общества. XI, СПб. Ќазаќ Совет энциклопедиясы, 8 том, 439 -бет)

4. ¤.К‰місбаев "Оѓызнама" // Білім жєне ењбек. 1983, №6.

5. История Абуль-Гази. Библиотека восточных историков, издаваемая И.Березиным, проф. Казанского Университета. Том. 3., часть первая. Казан, 1854 (перевод Г.Саблукова).

5-апта.

Дәрістің тақырыбы: ЄБУ НАСЫР ЄЛ-ФАРАБИ

Орта ѓасырларда адамзат білімініњ молайып, аќыл – парасытыныњ жетіліуіне орасан зор ењбек сіњірген ѓ±ламаларыныњ бірі – ќазаќ топыраѓынан шыќќан данышпан перзент Єбунасыр Фараби (870-950) болды.

Єбу Нєсір Єл-Фараби. Отырар (Фараб) ойшылдарыныњ ењ атаќтысы, ењ мєшћ‰рі, топжарѓаны - Аристотельден кейінгі «екінші ±стаз» («Єл-М±ѓаллим ас-Сани»), «Шыѓыстыњ Аристотелі» атанѓан ±лы ѓулама Єбу Нєсір єл-Фараби. Оныњ толыќ, аты-жµні - Єбу Нєсір М±хаммад бин М±хаммад бин Тархан бин Узлаѓ єл-Фараби. Яѓни єл-Фарабидіњ µз аты Єбу Нєсір М±хаммад, єкесініњ ныспысы да М±хаммад, бабасыныњ есімі Тархан, арѓы атасы - Узлаѓ. Т‰рік оќымыстылары Єбу Нєсір ныспысыныњ соњына кейде «єт-т‰рки» деген сµзді ќосып, оныњ туркі текті екенін шегелей т‰седі.

Араб, парсы шежірелерініњ деректеріне ќараѓанда єл-Фараби 870 жылы Арыс µзенініњ, Сырѓа ќ±яр т±сындаѓы Фараб (Отырар) ќаласында, ќайсыбір деректерде - оныњ, тікелей ыќпалында болѓан іргелесі Уасиджде (Оќсыз) отырарлыќ єскербасыныњ отбасында д‰ниеге келген. Ол туѓан жерініњ атауымен «Єл-Фараби», яѓни «Фарабтыќ» деген атќа ие болѓан.

Єл-Фараби алѓашќы білімін Отырар медреселерініњ бірінде алѓанѓа ±ќсайды. ¤йткені, «кµне дєуірден ќалѓан бір деректерге ќараѓанда, Мєуреннаћрда балаларды турлі ќолµнері мен ѓылымѓа ‰йрету, баулу, оќыту олардыњ бес жасар кезінен басталатын болѓан».

Ол кезде м±сылман д‰ниесініњ рухани орталыѓы Месопотамия болѓандыќтан, жас Єбу Нєсірді ата-анасы Таяу жєне Орта шыѓыс елдеріне сапарѓа дайындайды. Біраќ Єбу Нєсір Баѓдадќа бармас б±рын жолай Шаш пен Самарќан, Бухара шаћарларына соѓып, білімін молыќтырган секілді. Єйтсе де Єбудіњ м±нда ќанша болѓаны жайлы араб шежірелері ештење айтпайды. Кейін ол жолай Иран еліндегі Мешћед, Нишапур, Рей, Исфаћан ќалаларына келеді. Иран халќыныњ мєдениетімен танысады. Содан соњ єрі ќарай Баѓдадќа аттанады.

Єбу Нєсірдіњ Баѓдадќа баруыныњ µзіндік себептері бартын. Атаѓы єлемге єйгілі шыѓыстанушы ѓалым В.В. Бартольд (1869 - 1930): «IX - X ѓасырларда ѓылыми ж±мыстар негізінен Тигр мен Евфрат алќабындаѓы ескі мєдени орталыќтар болѓан Басра мен Харранѓа шоѓырланды. Антиохиядан грек ѓылымы да осында ќоныс аударды. Баѓдад - б‰кіл м±сылман єлемінен, єсіресе, Иран мей Орта Азиядан шыќќан єдебиетшілер мен ѓалымдарды µзіне тартты» - деп жазѓан, Ал, «єл-Фараби µмір с‰рген кезде ±заќќа созылѓан соѓыстан кейін Орта Азия арабтардыњ ќол астына баѓынып, халифат ќ±рамына енген болатын. Араб халифатыныњ ‰лкен мєдени орталыѓы Баѓдад болѓан. Басып алынѓан жерлердіњ ќазынасы да осында єкелінген. Тигр мен Евфрат алќабындаѓы Баѓдад, єсіресе, Басра мен Харран жањадан пайда болѓан араб тілді мєдениеттіњ, жаратылыстану жєне ќоѓамдыќ-фєлсафалыќ ѓылымныњ орталыѓы болып алѓандыќтан, ѓылыммен єуестенгендер халифаттыњ тукпір-т‰кпірінен осында аѓылып жатќан. Білімін молыќтыру ‰шін єл-Фараби де Баѓдадќа аттанѓан.

Єбу Нєсір Баѓдадќа келген кезде м±нда зерделі зерттеулерімен атаѓы шыќќан Иуханна бин Хайлан, Єбу Башр Матта, Єбу Бєкір бин Сираж сияќты белгілі ѓалымдар ѓ±мыр шегіп жатќан-ды. Єл-Фараби медицина ѓылымы мен логиканы осы Йуханна бин Хайланнан, жаратылыстану ѓылымдары мен грек тілін Єбу Башр Маттадан ‰йренеді. Ал, Єбу Бєкір бин Сиражѓа µзі логиканы ‰йретіп, одан астрономияны ‰йренген. Оны Ибн Хєлликан да растайды. Єйгілі тарихшыныњ деректеріне с‰йенсек, Єл-Фараби «Баѓдадќа келген кезде м±нда мєшћ‰р фєлсафашы Єбу Бишр бин Йунис т±ратын. Ол ќарт еді, жамаѓатќа логикадан дєріс оќитын, µзі де осы пєн бойынша кµптеген ењбектердіњ авторы болатын. Ол Аристотель ілімініњ (оны т‰сіндіру жµнінен), єсіресе логика саласыныњ маманы еді». Ибн Халликан Єл-Фарабидіњ Баѓдадта кµп бµгелмегендігін ескертеді. Расында да Єбу Нєсір кµп ±замай Ираќтыњ оњт‰стігіндегі Харран шаћарына аттанып, сонда бірер жыл дєріс алады да, білімін молыќтырып, Баѓдадќа ќайтып оралады. Бар ынта-жігерін фєлсафаны зерттеуге арнайды.

Єл-Фараби логика, єуез (музыка), астрономия жєне басќа ѓылымдар бойынша кµптеген ењбектер жазѓан. Ибн Халликан µз ењбегініњ таѓы бір жерінде жерлесіміз жайлы: «Ол - аса ірі м±сылман фєлсафашыларыныњ бірі. Олардыњ ешќайсысы да оныњ, дењгейіне жеткен жоќ. Єбу Єли ибн Сина да (980 - 1037) µзініњ шыѓармаларын жазу ‰стінде оныњ ењбектерін пайдаланѓанын, сол арќылы мєшћ‰рлікке ќолы жеткенін еске алады» - деген.

Єл-Фараби жићанкездікті ±натќан. Арада біраз жылдар салып, Баѓдадтан Шамѓа келеді, біраќ м±нда ±заќ аялдамастан, Мысырѓа сапар шегеді.

Єбу Нєсірдіњ, Мысырѓа келуі онда 935 - 946 жылдар арасында патшалыќ ќ±рѓан М‰хаммад ибн Т±ѓ±ж єл-Ихшидтіњ кезімен т±спа-т±с болады. М‰хаммад ибн Т±г±ж єл-Ихшид єл-Фараби сияќты т‰ркілердіњ єскери отбасынан шыќќан екен. 935 жылы ол Мысыр басќаѓы (єміршісі) боп таѓайындалѓан. Халиф ар-Радидан (934 - 940 ж. патшалык ќ±рѓан) ихшид атаѓын алады. Араб шежірелерінде б±л атаќтыњ мєні айќындалмаѓан, біраќ М‰хаммад ибн Т±ѓ±ждыњ ата-бабасы мекендеген Орта Азияда ол ќ±рметті лауазым болѓан. Мысырда патшалыќ ќ±рѓан кезде ол Єл-Фарабиді жерлесі ретінде ќонаќќа шаќырса керек, бір-аќ бабамыздыњ Мысырда ќанша уаќыт болѓаны жайлы араб деректері ештење айтпайды.

Єл-Фараби µздігінен оќып жетілген ѓалым. Ол ењ алдымен грек ѓылымын, оныњ фєлсафасын, єсіресе ±лы ±стазы Аристотельдіњ ењбектерін ќызыѓып оќыѓан. Ибн Халликанныњ айтуына ќараѓанда Єбу Нєсір Аристотельдіњ «Метафизикасын» ќырыќ, «Жан туралы» ењбегін ж‰з, ал «Риторикасын» екі ж‰з рет оќып шыќќан сияќты. Осындай ыждаћаттылыѓыныњ арќасында ѓана ол Аристотельдіњ ѓылыми м±расын еркін игерген.

Тапсырмалар

1. Єлемдік µркениеттегі Отырар мєдениетініњ мањызы жайында айтыњыздар.

2. Отырардан шыќќан ѓ±ламаларды атањыздар.

3. Фарабтыќ єдебиет зерттеуші ѓалымдар.

Негізгі єдебиеттер:

1. Келімбетов Н. Ежелгі дєуір єдебиеті. – Алматы: Ана тілі. 1991. – 205 бет.

2. С‰йіншєлиев Х. VIII – Аль-Фараби Логические трактаты. Алма-Ата, 1975. – 172 бет.

3. XVIII ѓасырлардаѓы ќазаќєдебиеті. – Алматы: Ѓылым, 1989. – 160 бет.

4. Дербісалиев Є. Ќазаќ даласыныњ ж±лдыздары. – Алматы: Рауан, 1995. – 238 бет.

Ќосымша єдебиеттер:

1. Жємішев Єбіраш. Адалдыќ пен аќиќат жолын толѓаѓан. Хикметтер. «Заман-Ќазаќстан», 1993, № 13, 9 шілде.

2. Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзии. Алматы, 1974. – 264 бет.

3. Жєнібеков ¤.Отырар µркенияты жєне біз. Алматы, 1992. – 250 бет.

4. Аль-Фараби. Философские трактаты. Изд. «Наука», Алматы, 1973. – 250 б.

5. Єл-Фараби. Єлеуметтік-этикалыќ трактаттар. Алматы, 1975. – 352 б.

6. Кµбесов А. Єбу Насыр єл-Фараби. – Алматы: Ќазаќ университеті, 2004. – 176 бет.

6-апта.

Дәрістің тақырыбы: Ислам дєуіріндегі мєдениет пен єдебиет.МахмҰт Ќашќари ¤мірі мен шыѓармашылыѓы.

Ислам дінініњ Орта Азияѓа ене бастаѓан т±сы VІІІ-Х ѓасырлар ќарсањында Сайрам мен Т‰ркістан ќалалары Ќазаќстан тарихында аса мањызды роль атќарѓан ежелгі мєдени, сауда, ќолµнер орталыќтарыныњ ќатарында саналады. Оњт‰стік Ќазаќстанныњ басќа ќалалары сияќты б±лар да есте жоќ ескі заманда Орта Азия мен Шыѓыс Т‰ркістанѓа, ‡ндістан мен Ќытайѓа, Таяу Шыѓыс пен Жерорта тењізі жаѓалауына апаратын кµне керуен жолдарыныњ бір тармаѓы Т‰ркістаннан Ќара тењіз жаѓаларына (Ќырым) кететін болѓан.

Т‰ркістан (Иассы) жайындаѓы алѓашќы деректерді ІХ ѓасырдыњ жазба мєдениет ескерткіштерінен кездестіруге болады. Ол єуелде Шауѓар делінгенмен, кейінірек Иассы деп атала бастаѓан. ХV ѓасырдан бастап Т‰ркістан атанѓан. Терењге мењзейтін тарихы, µзіндік аса бай дєст‰рлері бар Шауѓар-Иасы-Т‰ркістан орта ѓасырларѓа Оњт‰стік Ќазаќстан ќалаларыныњ ішінде Отырардан кейінгі екінші дєрежеге кµтерілген аса мањызды ѓылым мен мєдениет орталыѓы еді деп бµле-жара айтуѓа болады.

¤ткен жылдары ѓана Т‰ркістан ќаласыныњ 1500 жылдыѓы ЮНЕСКО дењгейінде аталып µтілгендігін ескерсек, ќала тарихыныњ тым єріде жатќандыѓына кµз жеткіземіз.

Жазба єдебиетте Т‰ркістанныњ аты, єсіресе Орта Азия, Таяу жєне Орта Шыѓыс ж±ртын Ємір Темір Кµреген (1335-1405) билеген кезде жиірек аталады. Оныњ µзіндік себептері де бар-тын. Осы бір дала ќыраны атанѓан ќаћарлы ќолбасшы Т±ран мен Иран жерінен жер ќайысќан ќалыњ ќол жинап (солардыњ арасында ќазаќтыњ ќањлы, ќыпшаќ, ќоњырат, найман тайпаларынан шыќќандар да жеткілікті болѓан), ќатањ тєртіп орнатып, кіндік ќаласын Самарќан еткен Ємір Темір, жоѓарыда аталѓан елдерге жењіс туын желбіреткеннен кейін, ХVІ ѓасырдыњ соњѓы ширегінде Алтын Ордаѓа, Ресейге ќарай мойын б±рѓан кезде Дешті-Ќыпшаќ пен Сыр бойын мекендеген елдіњ кµњілін аулау ‰шін оныњ ќасиетті орталыѓы Т‰ркістанѓа назар аудара бастайды. Т‰ркістандаѓы талай сырды ішке б‰ккен айшыќты ѓимараттар Єзірет С±лтан ќорыѓы сол кезде т±рѓызылѓан болатын.

Т‰ркі тектес халыќтардан шыќќан т±њѓыш тіл білімін зерттеуші, энциклопедист ѓалым – Махм±т Ќашќари. Ол µз заманындаѓы, яѓни ХІ ѓасырдаѓы ѓылым мен білімніњ ордасы атанѓан Баласаѓ±н шаћарында тєрбиеленіп, µсе келе єдебиет, тарих, этнография, география, астраномия саласындаѓы, сол сияќты филология салаларындаѓы энциклопедиялыќ білімдерін Орта Азияда, Таяу Шыѓыста жєне Иракта (Шам шаћарында) жетілдірген. Араб, парсы тілдерін бес саусаѓындай мењгерген ѓалым т‰ркі тілініњ де лексикалыќ байлыѓын жоѓары баѓалап, оралымдылыѓы жаѓынан араб тілінен кем т‰спейтіндігін мойындаѓан. Румнан (Византия, ќазіргі Т‰ркия) бастап Шын (ќазірігі Ќытай) еліне дейінгі аралыќты мекендеген т‰ркі халыќтарыныњ салт-дєст‰р, єдет-ѓ±рып, µмір с‰ру даѓдыларымен, жалпы табиѓи болмысымен жете танысќан М.Ќашќари болашаќ єйгілі шыѓармасыныњ негізгі тінін шынайы µмірден ќалыптастырды. Кейіннен талмай ізденудіњ, µмірлік тєжірибеніњ нєтижесінде 1072-1078 жылдардыњ аралыѓында т‰ркі филологиясыныњ ‰здік туындысы аталѓан – «Диуани луѓат ат-т‰рк» ењбегін д‰ниеге єкелді. Б‰гінде бізге жеткен, сандаѓан ѓасырлыќ тарихы бар б±л туынды – ењ алдымен т‰ркі халыќтарыныњ филология саласындаѓы тењдессіз ењбегі болып саналады. Кµне м±раныњ ќ±ндылыѓы да осыдан туындайды.

Сµздік ѓылымѓа белгілі болѓан 1914 жылдан бастап, єлемніњ кµптеген ѓалымдары кµне м±раны єр ќырынан зерттеп, ѓылыми ќ±ндылыѓын, єдеби мањыздылыѓын айќындап келеді. Ќазаќ ѓалымдары Є.Ќ±рышжанов, А.Егеубаев т.б. тараптарынан да «Сµздіктегі» маќал-мєтелдер, µлењ-жырлар белгілі дєрежеде зерттеліп, ќазаќ халќына тікелей ќатысты т±стары наќтылануда. Соѓан ќарамастан, диплом ж±мысы ретінде алып отырѓан таќырыбымыздыњ µзектілік сипаты бар. Ол – т‰ркі халыќтарыныњ маќал-мєтелдерініњ ењ ертедегі єрі т±њѓыш жинаѓы саналатын «Диуани луѓат ат-т‰ріктегі» маќал-мєтелдер мен ќазіргі ќазаќ халыќ ауыз єдебиетіндегі маќал-мєтелдердіњ µзара тамырластыѓы, ±ќсастыѓы, мєндестігі жєне µзгешелігі мєселесі.

Махм±т Ќашќаридіњ толыќ аты-тегі: Махм±т Ќ±сайын±лы М±хаммед Ќашќари. Ата-бабасы Барсѓанда туѓан. Яѓни, ата-тегініњ шыќќан жері, µзініњ µсіп-µнген жері осы кµне т‰рік шахарларыныњ аумаѓы. Баласаѓ±н, Барсѓан жері. ¤зі де осы ќ±нарлы Талас, Шу топыраѓында, Барсѓан ќаласында д‰ниеге келген.

Жері ш‰йгін, ауасы таза, жаќсы жер екендігін, сол жерде жылќы баќќандыѓы, кейін оныњ есімімен Барсѓан аталѓандыѓын т‰сіндіре кетеді. Сонымен бірге, сµздігінде осы аймаќтаѓы бірнеше ауыл, жайлаулардыњ атауы кездескенде «біздіњ жайлау», «біздіњ жер» деп ќосымша маѓл±мат білдіріп отырады. Сондыќтан, єрт‰рлі пікір-болжамдар болѓанымен Махм±т Ќашќари Барсѓанда туѓаны аныќ.

Ал ѓ±лама ѓалымныњ туѓан-µлген жылдары белгісіз. Ол жµнінде кітапта дерек кездеспейді, басќа зерттеулер мен сол т±стаѓы жазбаларда да ештеме демейді. Ќолжазбада Махм±т Ќашќаридіњ б±л ењбекті ќай жылдарда, не ‰шін бастаѓанын, не ‰шін жазѓанын ћєм ќай жылы, ќай к‰ні тємамдаѓанын т‰сіріп кеткен мерзімге ќарап шамалауѓа болады. Сондай-аќ, кейінгі, бертінгі т‰пн±сќаны кµшіріп саќтап, таратушылар ќай жылдары кµшіріп жазѓандарын білдіріп отырѓан.

Автордыњ µзініњ сµзі бойынша, ол орта-азиялыќ єскери ќолбасшы, белгілі отбасынан, оѓыз ортасынан шыќќан. Ол жайында µзі «Біздіњ бек бабамыз «ємір» деген сµзді «хамир» деп айтады. Себебі, оѓыздардыњ «ємір» деген сµзді айтуѓа тілі келмейді. Сондыќтан олар міндетті т‰рде «хамир» деп айтады, - деп жазѓан.

Махм±т Ќашќари Самани єулетінен Орта Азияны тартып алѓан бектіњ есімі Хамир Темір екендігін білдірген. Осындай т±жырымдар автордыњ оѓыз тайпаларыныњ бірінен шыѓуы м‰мкін екендігін мењзейді», - дейді. Ал, Ємір Нєджіб.

«Диуани л±ѓат-ит-т‰рк» кітабыныњ бізге жалѓыз ќолжазбасы жеткен. Ол Т‰ркияныњ Ыстамб±л кітапханасында саќтаулы т±р. Кезінде Баѓдаттаѓы халифат кітапханасында саќталып, кейін єрт‰рлі жаѓдайда кµшіріліп, жер-жерге таралѓан. Т‰ркиядаѓы ќолжазбаны кµшіруші сабалыќ, кейін Шамда т±рѓан М±хаммед ибн Єбубєкір Єбл Фатих Махм±т Ќашќаридіњ µз ќолымен жазѓан т‰пкі н±сќасынан тікелей кµшірілгенін куєландырып, хаттаѓан. «Б±л кітапты т‰пн±сќадан кµшіріп болѓан к‰н 644 жылѓы шєуєлініњ 27 к‰нгі базар еді» деп жазѓан, осы кітаптыњ соњында. Соѓан ќараѓанда б±л ќолжазба н±сќа «Диуани-л±ѓат-ит-т‰рк» жазылѓаннан кейін 190 жылдан соњ кµшірілген. Біздіњ жыл ќайыруымызда 1266 жылѓы 1-тамыз, Броккельман т±жырымы бойынша 2-тамызда кµшіріліп біткен.

Кезінде «Т‰рік сµздігі» («Диуани л±ѓат-ит-т‰рк») кµптеген зерттеу ењбектердіњ жазылуына негіз болды. Кµптеген ѓалымдар Махм±т Ќашќари ењбегі туралы ќ±нды пікірлер айтып, жоѓары баѓалады, тіл біліміне ќатысты соны жањалыќтар ашты. Мысыр, неміс, венгр, т‰рік, орыс ѓ±ламалары ќызыѓа зерттеген. Насихаттаѓан. Єйгілі мысырлыќ тарихшы Бєдреддин Махм±т ибн Ахмет ибн М±са (хижра бойынша 758 жылы µлген) «Замана аќыл-ойыныњ аќыќ-інжулері» деген ењбегінде т‰рік ж±ртыныњ ру-тайпалары, тањбалыќ белгілері, тілі мен т±рмысы туралы т±жырымды, тиянаќты да ыќшам маѓл±маттарды Махм±т Ќашќаридіњ «Диуанынан» оќыѓанын жазѓан. Бірќатар ежелгі шыѓыс д‰ниесініњ ѓалымдары Махм±т Ќашќари ењбегіне с‰йенгендерін айтып, пікір білдіріп, сілтеме жасап отырѓан.