Тапсырмалар. 1. Кµне т‰ркі ескерткіштері, Орхон-Енисей жазбалары, руникалыќ жазулар дегеніміз не?

1. Кµне т‰ркі ескерткіштері, Орхон-Енисей жазбалары, руникалыќ жазулар дегеніміз не?

2. Кµне ескерткіштерді Батыс елдердіњ ѓалымдары ќандай маќсатпен зерттеуге кірісті?

3. К‰лтегін, Тоныкµк ескерткіштерін зерттеген батыс жєне орыс ѓалымдарын атањыз?

4. Кµне т‰ркі ескерткіштерін т±њѓыш оќыѓан ѓалымдар кімдер жєне ќалай оќыды?

5. К‰ллі Чор жєне Мойын Чор ескерткіштері ќайда орналасќан, кімдерге арналѓан?

Негізгі єдебиеттер:

1. Иоллыѓтегін. К‰лтегін. /Аударѓан: М.Жолдасбеков. –Алматы: Жалын, 1986. –78 б.

2. Стеблева И.В. Поэзия тюрков VІ-VІІІ веков. –Москва: Наука, 1965. –147 с.

3. Жолдасбеков М. Асыл арналар. –Алматы: Жазушы, 1986. –328 б.

4. Келімбетов Н. Ежелгі дєуір єдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1991. –264 б.

5. Ежелгі дєуір єдебиеті. Хрестоматия. ІІ кітап. Ќ±растырѓан А.Ќыраубаева. –Алматы: Ана тілі, 1991. –185 бет.

Ќосымша єдебиеттер:

1. Ж±ртбай Т. Ќолжазбаларды ќор ќылмайыќ / Жалын, 2004, №2. Б.7-9.

2. Єміров Р., Ємірова Ж. Кµне жазба ескерткіштері. – Алматы: Рауан, 1995. –48 б.

3. Эрнст Добельхофер. Знаки и чудеса. –Москва: Наука, 1963. –413 с.

3-апта

Дәрістің тақырыбы: ҚОРҚЫТ АТА КІТАБЫ

ІХ-Х ѓасырларда Сырдария µзенініњ тµменгі аѓысы бойында Оѓыз хандыѓы ќ±рылды. Орталыѓы - Сыр бойыныњ кµне мекені - Жанкент ќаласы. Сонымен, т‰ркеш, ќарлыќ, оѓыз тайпаларыныњ ќай-ќайсысы болмасын, ќазаќ халќыныњ ќалыптасуына негіз болѓан ќайнарлар еді.

Оѓыздар дєуірініњ оќиѓаларын, оѓан ќоса т‰ркілердіњ кµне мифтері мен ањыздарын, ежелгі тарихын жинаќтаѓан “Ќорќыт ата”, “Оѓыз ќаѓан жырлары” бар.

Тарихшылардыњ айтуынша, дана Ќорќыт М±хаммед пайѓамбардыњ замандасы екен. Сыр бойында туѓан. Ќорќыттыњ бейіті б‰гінде Ќызылорда облысыныњ Ќармаќшы стансасынан 18 шаќырым жерде т±р. Т‰ркілер шежіресін жазѓан Єбілѓазыныњ айтуынша: “Ќорќыт - Оѓыз ќыпшаќтарыныњ ±лы атасы, оѓыз ±лысынан шыќќан асќан сєуегей, аќылшы, кењесші. Ол Оѓыз ќаѓан заманынан ќалѓан тарихи ‰лгі айтып, билік ќ±рѓан, дана болѓан кісі.

Ќорќыт есімі жєне ол жайындаѓы ањыз-єњгімелер – т‰ркі тілдес халыќтар арасында кењінен тараѓан жєне ертеден мєлім. Ќорќыт істерін єр халыќ єр т‰рлі ањыз етіп, оныњ атын єулиелер ќатарына ќосќан. Ќорќыт тарихта болѓан µнер иесі, заманыныњ аќсаќал биі, батыры, дањќты аќылгµй адамы.

Жыршы, жыраулыќ сарынныњ басталып шыѓу кезењін халыќ ањызы сонау VIII- IХ ѓасырлар шамасында µмір кешкен «К‰й атасы- Ќорќытќа» апарып тірейді. Шынында да Ќорќыттыњ кезінде жырау болѓаны тарихтан мєлім. Ќазаќ даласындаѓы т±њѓыш к‰йші-ќобызшы жєне жырау Ќорќыт болѓан.

Ќорќыт ата мазарын 1898 жылы ќазаќтыњ кµрнекті фольклорисі, ќазаќ ауыз єдебиеті ‰лгілерініњ белгілі жинаушысы Є.Диваев суретке т‰сіріп, кµп мєліметтер жариялаѓан. Б±л деректер бойынша Ќорќыт VІІІ–ІХ ѓасырда Сыр бойында µмір с‰рген. Ќорќыт тарихи дєуірлерде Сырдария µлкесін ќоныс еткен оѓыз-ќыпшаќ тайпаларыныњ ортасынан шыќќан данышпан ќария, аќылшы батагµй, асќан аќын /±зан/, болашаќты болжап сµйлеген кісі болѓан.

Ќорќыт ата жайында ±заќ жылдар зерттеу ж‰ргізген ѓалым Є.Марѓ±лан тµмендегідей пікір айтады:

«Ќорќыт тарихи дєуірлерде Сырдария µлкесін ќоныс еткен оѓыз-ќыпшаќ тайпаларыныњ ортасынан шыќќан данышпан ќария, аќылшы батагµй, асќан аќын /±зан/, болашаќты болжап сµйлеген сєуегей кісі болѓан. Ол кісі туралы айтылатын ќария сµз Азиядаѓы т‰рік тілдес елдердіњ кµбінде бар. Біраќ, ќазаќ халќы ескі оѓыз-ќыпшаќ тайпаларыныњ тарихи ќонысына мирас болѓан, олардыњ т‰бегейлі ±рпаѓы болѓандыќтан, Ќорќыт туралы айтылатын тарихи жырлар, ањыз-легендалар, єн-к‰йлер ќазаќ пен т‰ркімендерге кµбірек жолыѓады».

Халыќ шежіресі бойынша, Ќорќыттыњ єкесі Ќараќожа оѓыз тайпасына жататын Баят дейтін рудан шыќќан, ал шешесі ќазаќ ќ±рамына кіретін ќыпшаќ ќызы, оныњ туѓан жері ќазіргі Ќостанай облысыныњ Аят µзені.

Ѓалым-зерттеуші Є.Марѓ±лан µз ењбегінде: «Сырдыњ жаѓасында бергі кезге дейін саќталып келген Ќорќыттыњ тамы ќандай тарихи аныќ болса, ол туралы жазылып ќалѓан шежіре де соншалыќ тањсыќ нєрсе болу керек» - дейді.

Ќараќожа±лы Ќорќыт Ата ќазіргі Ќызылорда облысы, Ќармаќшы ауданына ќарасты Сырдария µзенініњ тµменгі жаѓасында, Жанкент /Янгикент/ ќаласында µмір с‰рген. Б±л ќала Сыр µзенініњ, Арал тењізіне ќ±йылар жерінде т±рѓандыќтан, ќазаќ халќы оны «Су аяѓы – ер Ќорќыт» деп те атаѓан.

Сонымен, Ќорќыт µмірде болѓан тарихи адам. Ќорќыт алѓашќы ќобызды жасап - єн-к‰й, µлењ-жыр шыѓарушы дарынды к‰йші, ел бастаѓан хандардыњ аќылшысы, б±ќара халыќтыњ ќамќоры болѓан. Ењ мањыздысы –ол адамзаттыњ баќытты, баянды µмірі ‰шін к‰рескен, µнерді µлімге ќарсы ќойѓан т±њѓыш баќсы, балгер. Ќорќыт жырларында оѓыз-ќыпшаќ тайпалары эпос айтушыларын «±зан» деп атаѓан. Оѓыздардыњ бірінші ±заны Ќорќыт болѓан. Єр т‰рлі ањыз-єњгімелерде Ќорќыттыњ туѓан жылы мен жасы жµнінде єр т‰рлі пікір айтылады. Кейбір деректер Ќорќытты 95 жыл жасаѓан десе, кейбірінде 195-ке, тіпті 400-ге келген деген болжам бар. Ал, «Деде Ќорќыт кітабында» Ќорќыттыњ µмір с‰рген уаќытын М±хаммед пайѓамбардыњ заманына жаќындатады. «Оѓыз-ќыпшаќ ќоѓамыныњ ішкі-сыртќы істерініњ білгірі Ќорќыт µз заманында тµрт-бес хандыќты басынан µткізіп, солардыњ бєрінде де бас уєзірлік ќызмет атќарып отырѓан. Олар: Инал хан, Дойлы хан, Кµл-Еркі, Т±ман хан жєне Ќањлыќожа делінген «Ќорќыт ата кітабыныњ» кіріспесінде».

«Ќорќыт туралы ќазаќ халќы айтатын ќария сµздерді ењ алѓаш жарыќќа шыѓаруѓа ой бµлген ѓалымдар: Уєлиханов, В.Вельяминов-Зернов, П.И.Перх, Л.Грен, Л.Мейер, Г.Н.Потанин, В.В.Радлов таѓы басќалар. Б±л ѓалымдардыњ ішінде Ш.Уєлиханов естіткен ањызды Ќорќыт – ќазаќтыњ бірінші баќсы – шаманы, елге ќобыз ‰йретуші ±стазы, к‰йші, µлењ сазыныњ шебері. Б±л пікірді басќа ѓалымдар да растайды. Мысалы: И.Кастенье Ќорќыт – ќазаќты ќобызѓа ‰йретуші, µнерпаз, ±стаз, балгер деп танытса. Г.Потанин Ќорќыт – ќазаќтыњ т±њѓыш жырауы дейді».

«В.В.Радловтыњ суреттеуінше ќазаќтар Ќорќытты сондай ќадірлеп, ардаќтаѓан, барлыќ єдемі ойды соныњ атына теліген. «Ќорќыт жаќќан шыраќтай» деу соныњ ќазаќ елініњ ойында саќталѓан бір жарќын т‰рі». Ќорќыт туралы жиналѓан маѓл±маттар µте кµп, олар: тарихи хикаялар, шежірелер, ертегілер, дастандар, ањыздар.

«Ќазаќ музыкасыныњ атасы Ќорќыт туралы ањыздардыњ философиялыќ терењ мєні бар», - дейді академик М.Єуезов. «¤лімнен ќ±тылуѓа болмайды дегенге Ќорќыт мойынс±нбайды, ол елден кетіп мєњгілік табиѓаттыњ µзіне ж‰гінеді, біраќ оѓан тау да, дала да, орман да µлімнен ќашып ќ±тылмайтынын ањѓартады. Сонан соњ Ќорќыт шырѓай аѓашынан бірінші ќобыз жасап, сонымен д‰ниеде т±њѓыш рет к‰й шертеді, µнерден µлмес µмір табады». Б±л туралы ањыздар кµп. Ел аузындаѓы ањыздардыњ бірі Ќорќыттыњ жаратылыс зањынан елден ерекше боп д‰ниеге келуі жєне оѓан Ќорќыт есімініњ берілуі жайында сыр шертеді.

Тапсырмалар

1. «Ќорќыт ата кітабыныњ» єдеби мањызына тоќталыњыз?

2. Дерсехан±лы Б±ќаш туралы жырдыњ таќырыбы мен идеясы.

3. Бисаттыњ Тµбекµзді µлтіргені туралы жырдыњ таќырыбы мен идеясы.

4. Ішкі оѓыздар мен сырт оѓыздардыњ µзара жанжалдасуын бейнелейтін жырды білесіз бе?

5. «Ќорќыт ата» кітабыныњ кµркемдік ерекшелігі ќандай?

Негізгі єдебиеттер:

1. «Ќорќыт ата» энциклопедиялыќ жинаќ: / Бас редакторы Є.Нысанбаев –Алматы: «Ќазаќ энциклопедиясы» Бас редакциясы. 1999, –800 бет.

2. Ќорќыт ата кітабы. Т‰рік тілінен аударѓан: Б.Ысќаќов. –Алматы: Жазушы, 1994. –160 б.

3. Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы:Жазушы. 1986. –342 бет.

4. Келімбетов Н. Ежелгі дєуір єдебиеті. – Алматы: Ана тілі, 1991. –281 бет.

5. Сейдімбек А. Ќазаќтыњ к‰й µнері. – Астана: К‰лтегін, 2002. –832 бет.

Ќосымша єдебиеттер: