Жеті жаста Арыстан Бабќа ќылдым салам

М±стапаныњ аманатын бер деп маѓан.

Сол мезетте зікір еттім тамам,

Нєпсім тыйып, аллаѓа бет б±рдым міне.

Ќ±рма беріп, басым сипап, назар салды,

Бір сєтте ол д‰ниеге сапар салды.

Ќоштасып б±л єлеммен, кете барды,

Мектеп кµріп, ќайнап-толып, тастым міне,

- деп жырлайды. Арыстан Бабтан біраз сабаќ алып, µзініњ оќуѓа деген ќабілетін танытќан жас Ахмет ендігі білімін Б±хара ќаласындаѓы барып, Юсип Хамадани деген шейхтан тєлім-тєрбие алады. ¤зініњ осы ±стазы ќайтыс болѓан соњ Хамаданидіњ орнына халкелік ќызмет (медресе басшысы) атќарады. Б±дан соњ ол сопылыќ жолдыњ ащы-т±щысын да татып, хаќ дидарын ѓашыќ болѓан сопылармен бірге кµптеген ќалаларды аралайды. Осыѓан орай аќын µз хикметінде:

Уа, дариѓа, не істеймін ѓаріптікке,

Ѓаріптікке кезбе болып ќалдым міне.

Хорасан, Шам, Ѓиратќа ниет ќылып,

Ѓарыптіктіњ кµп ќадірін білдім міне! - дейді

Алайда, кµп ±замай туѓан ќаласына оќымысты адам, м±сылман дінініњ ќаѓидаларыныњ білгірі, сопы ретінде ќайтып оралады. Ахмет діни уаѓыздарды наќышына келтіріп айтатын, тыњдаушысын еліктіріп отыратын шешен тілді адам болѓан. Ержете келе Ахмет діни маќсатпен Яссыѓа (Т‰ркістанѓа) келеді. Ол жайлы µзі

Он алтымда барлыќ аруаќ ‰лес берді,

Айхай, «Сізге м‰барак», - деп адам келді.

«Перзентім», -деп мойным ќ±шып, кµњілім тапты,

Он сегізде Шілтеменен шарап іштім,

Он жетімде Т‰ркістанда т±рдым міне... -

деп жырлайды. Осы кезењнен бастап Ахмет есіміне Яссы ќаласыныњ аты ќосылады. Дешті-ќыпшаќќа єулие ретінде танылады. «Мєдинада – М±хаммед, Т‰ркістанда – Ќожа Ахмет» деген єйгілі сµз сол кезде айтылса керек. Ахмет Иассауи 1166-жылы Яссы ќаласында д‰ниеден µткен. Ол жайында бізге жеткен ањыз єњгімелерге ќараѓанда, ол жарыќ д‰ниеде алпыс ‰ш жыл жасаѓаннан кейін: «Мен М±хаммед пайѓамбардан артыќ µмір с‰рмеймін», - деп ќылуетке т‰сіпті. Аќын µзі де б±л жµнінде:

Хаќ таѓала раќымымен пєрмен ќылды,

Естіп, оќып жерге кірді Ќ±л Ќожа Ахмет.

Алпыс ‰ште с‰ннеттерін бекем т±тып,

Естіп, оќып жерге кірді Ќ±л Хожа Ахмет, -

деп жырлайды (м±ндаѓы ќылует дегеніміз – «µзекті жанѓа бір µлім» деген пенденіњ кµзініњ тірісінде µлімді шын мойындауы екен. Яѓни, осындай µлімге мойынс±нѓан жандарѓа арналып жер астына салынѓан арнайы бµлме).

Аќын осы ќылуетте таѓы да алпыс екі жыл ѓ±мыр кешіп 125 жасында д‰ние салѓан дейді белгілі жазушы Ж.Аймауытов. Аќынныњ:

Ж‰з жиырма беске келдім біле алмадым,

Хаќ таѓала таѓаттарын ќыла алмадым, -

деуі Ж‰сіпбек сµзін де растай т‰седі. Ќожа Ахмет м±сылман дінін жаќтап оныњ уаѓыздарын барынша жырлаѓан аќын. Кейінгі ±рпаќќа оныњ тарихи екі ‰лкен м±расы ескерткіш болып ќалды. Оныњ бірі µзініњ «Даналыќ жайлы кітабы» болса (кµлемі 10 мыњ жолдыќ), екіншісі оѓан арналып Аќсаќ Темірдіњ салдырѓан Ќожа Ахмет мавзолейі. Аќын µмірі туралы бізге жеткен деректер осымен шектеледі. Алайда µмірі, шыѓармашылыѓы жайлы єлі талай соны деректер табылуы єбден м‰мкін. Сондыќтан аќын µміріне ќатысты мєселелер м±нымен шектелмейтіндігін білгеніміз жµн.

Иссауидіњ бізге жеткен ењ кµлемді туындысы «Даналыќ жайлы кітап» атты хикметтер жинаѓы. Б±л жинаќ ±заќ уаќыттар бойы ќолжазба к‰йінде тарап, єрбір діншіл адамныњ, кµзі ашыќ, кµкірегі ояу жандардыњ с‰йіп оќитын, жаттап айтып ж‰ретін ж‰рекке жылы жырларына айналѓан. «Диуани хикметтіњ» т‰пн±сќасы саќталмаѓан. ХV-ХVІІІ ѓасырларда Б±хара, Хиуа, Ќазан, Стамбул ќалаларында єлденеше рет ќолмен кµшірілген. Сол себепті кµптеген ќоспалар да ќосылѓан. ХІХ ѓасыр соњы мен ХХ ѓасырдыњ басында Орынбор, Уфа, Ќазан ќалаларында µз алдына кітап болып басылып шыќќан. 1901 жылы Ќазанда Тыныштыќ±лыныњ басќаруымен ќазаќ тілінде, 1902 жылы Ташкент ќаласында µзбек тілінде басылып шыќќан.

«Диуани хикметтіњ» б‰гінгі тањда бізге жеткен кµптеген н±сќалары бар. ¤збекстан ѓылым Академиясыныњ ќолжазбалар ќорында 11 т‰рлі, Москвадаѓы Азия халыќтарыныњ институтында 16 т‰рлі кµшірмесі саќталѓан. Ертедегі т‰ркі тілдерініњ білгірі Ємір Нєжіп «Яссауи шыѓармашылыѓын жоѓары баѓалай отырып, оныњ тілініњ ќарапайымдылыѓын, µткен ѓасырдаѓы ќазаќ, татар аындарыныњ тіліне жаќын екендігіне, ќыпшаќ-ќазаќ тілдерініњ негізінде жазылѓандыѓын баса кµрсетеді». Ал Е.Бертельс болса, аќынныњ Сайрам µњірінен шыќќандыѓын ескере отырып, Иссауиді оѓыздар, ішінара ќыпшаќтар тілінде жазѓан аќын болуѓа тиіс деп т±жырымдайды. Ал ќазаќ ѓылыми ќауымы тарапынан алѓаш рет Иссауи шыѓармашылыѓына кµњіл аударѓан Ж‰сіпбек Аймауытов болды. Кењестік дєуірде 1970 жылы академик, тілші ѓалым Н.Сауранбаев «Ќазаќ єдебиеті» газетініњ 5-маусымдаѓы санына «Диуани хикмет» туралы бір-екі сµз» деген маќаласын жазды. Онда «Диуани хикметтіњ» тарихи-мєдени жєне єдеби мєні зор» деп баѓалаѓан. М±нан кейін єдебиетші ѓалымдар Б.Кенжебаев, Е.Ысмайлов, Х.С‰йіншєлиев, Н.Келімбетов, Є.Ќоњыратбаев, К.Тєжікова сияќы ѓалымдар Иссауидіњ µмірі, шыѓармашылыѓы жайында ќ±нды пікірлер білдіріп, ќазаќ єдебиетініњ ежелгі дєуірініњ тарихына енгізді.

1990 жылдардан “Диуани хикметті” аудару ісі де жедел ќолѓа алынды. 1990 жылы “Орталыќ Ќазаќстан” газетінде С.Битеновтыњ аудармасы, ал 1991 жылы Х.Иманжановтыњ “Ќырыќ хикметі” басылып, жарыќ кµрді. Б±лар негізінен толыќ емес, єрі жолма-жол аудармалар болды. Б‰гіндері «Диуани хикметтіњ» М.Жарм±хамед±лы, С.Дєуіт±лы аударѓан ѓылыми аудармалары мен ќатар аќын Ж.Єбдірашевтіњ єдеби аудармасы бар.