Педагогикалық зерттеу әдістері

Жалпы алғанда педагогикалық зерттеудіњ ‰ш кезеңі бар: теориялық,эмпирикалыќ, єдіснамалыќ.

Теориялық зерттеу әдістері. Ғылыми-зерттеу әдістерінің бірі де теориялық зерттеу әдістері болып табылады. Бұл әдіс зерттеушіге алғашқы мәліметтерді жинақтау мен талдауға көмектеседі.

Теориялық зерттеу әдістері:

Біріншіден: Зерттеу мақсатына сай ғылыми әдебиет кҰздерін жинақтау зерттеудіњ бастапќы ќҒрамды бҰлігін анықтайды. Ғылыми іс-єрекеттіњ алѓашќы кезењі де осыдан бастау алады. Зерттеу жұмысымен айналысушылар ѓылымныњ өзі қарастырып отырған саласында, ќандай мєселелер зерттелгенін аныќтау мақсатында, зерттеу мєселесініњ бҒрын және ќазіргі кездегі зерттелу деңгейін, оѓан ќатысты барлыќ мєліметтерді сараптап, алынѓан таќырып бойынша єдебиеттермен танысуы керек.

Зерттеу мєселесі туралы ғылыми єдебиеттерді білу зерттеушінің ғылыми-мєдениетініњ негізін қалайды. Зерттеу көзі болып отырған ғылым саласыныњ жағдайы және оның дамуын айқындау барысында зерттеуші єр т‰рлі педагогикалыќ кҰзќарастар, тұжырымдар, ѓылыми мектептер, отандыќ жєне шетелдік баспалардыњ ішінен Ұзіне керекті єдебиеттерді тањдап алып, кҰптеген авторларѓа ортаќ жєне білімдендіру процесіндегі қазіргі заманѓа сай тенденцияларды аныќтауы тиіс.

Алынған әдебиеттерді қарастыру барысында оларѓа талдау жасалып, салыстыру, саралау, жалпыѓа ортаќ ѓылыми єдістерді аныќтау сияќты іс-әрекеттер іске асырылады.

Екінші: талдау және синтездеу. Талдау әдісінің эмпирикалыќ мәліметтерді механикалыќ тұрғыдан бҰлу; элементтердіњ тҒтас ќҒрамдаѓы Ұзара ќатынас формаларын аныќтау; білім ќҒрылымының мәнін ашу; зерттеу нысанасының сипаты мен динамикасын айќындау сипаттағы т‰рлері бар. Талдау қарапайым сипатта болуы м‰мкін және бұл талдауда элементтердіњ бір біріне, тҒтас сипатта бастапќы ж‰йеге ќатынасы айќындалмайды. Сонымен бірге, өзара ќатынастыќ-логикалық сипатта да болады және бұл талдаудың барысында эллементтердіњ бір біріне ќатынасы кҰрініс береді. Талдау кезінде зерттеу нєтижелерін баѓдарламалар, жоспарлар, кестелер, ж‰йелер т‰рінде жинаќталады мұндай уақытта алшақтату тәртібі ќолданылады, яѓни к‰рделі пікір айтылған соң, тиянақты жинақталған сөйлесім әрекеті іске асырылады. Үшінші: абстракциялау (дерексіздендіру). Оның екі т‰рі бар: талдау барысында ќорытындыға келу жєне жекеге бҰлу. Талдау барысында ќорытындыға келу – кҰптеген бірдей заттар мен ќҒбылыстардыњ жалпы, ұқсас белгілерін аныќтауды білдіреді. Жекеге бҰлу – белгілі бір ќҒбылысты зерттеу және талдау ‰шін зерттеуші өзіне ќажетті ќасиеттерді бҰліп алып қарастыру процесі.

Дәріптеушілік- абстракциялаудың (дерексіздендірудің)– бір т‰рі және ол ѓылыми танымныњ жеке әдіс-тєсілі ретінде ќарастырылады. Дєріптеушілік үрдісі кезінде зерттеуші ойлау арқылы заттыњ барлыќ шынайы ќасиеттерінен бас тартып, оныњ мазмҒнына іс ж‰зінде м‰мкін болмайтын жања т‰сінік, белгі ендіреді.

Төртінші: тұжырым жасаудың индуктивті және дедуктивті әдістері; бұл єдіс арқылы эмпирикалыќ деректерге ќортынды жасалады, жекеден жалпыѓа ќарай жєне керісінше жалпыдан жекеге ќарай логикалы салдар айќындалып, жүйеленеді.

Бесінші: ұќсастыру єдісі. Бұл әдіс заттар мен ќҒбылыстардыњ жалпыға бірдей, ортақ екендігін айќындау барысында іске асырылады.

Алтыншы: теория жүзінде мүмкін жағдайдыњ, шынайы құбылыстың немесе заттыњ үлгісін жасау єдісі. Үлгілеу – зерттеу нысанасына Ғќсастыќ ќатынастаѓы басќа бір нысанамен алмастырылатын зерттеу єдісінің түрі. Яғни, бірінші нысана т‰пнҒсќа ал, екіншісі оныњ үлгісі болады. Зерттеуші үлгіні зерттеу барысында, алѓан нєтижелерін Ғќсастыќ жєне ‰йлесімділік зањы бойынша т‰пнҒсќаѓа кҰшіреді. Үлгі жєне үлгілендіру єдісі т‰пнҒсќаны зерттеу барысында ќиын немесе м‰мкін емес болѓанда, немесе т‰пнҒсќаны зерттеуге мол ќаражат шыѓынын талап еткен жаѓдайда ќолданылады. Үлгі мен т‰пнҒсќа арасында белгілі бір Ғќсастыќ болады. Ұќсастыќ зерттеушініњ үлгіні зерттеу кезінде алѓан мәліметтерін т‰пнҒсќаѓа кҰшіруге м‰мкіндік береді, ал кҰшіру ‰шін Ғќсастыќтыњ, талдау мен синтездіњ єрт‰рлі формалары пайдаланылады. Үлгінің тҒпнҒсќадан айырмашылыѓы оны зерттеу еш қиындық туғызбайды, дегенмен оныњ құрылымында үлгіге де, т‰пнҒсќаѓа да тєн негізгі сипаттар, Ұлшемдер болуы ќажеттілік. Үлгілендіру ауызша, логикалыќ, физикалыќ, математикалыќ, заттыќ бола алады. Үлгілеудің түрі зерттеу объектісінің күрделілігіне қарай таңдалып алынады.

Жетінші: болжау әдісі. Аталмыш әдіс зерттеушініњ ќатысынсыз педагогикалыќ жүйе немесе білім беру жүйесініњ іс-әрекетін сипаттауға бағытталады. Зерттеу жұмысының нєтижесінде алынѓан наќты ѓылыми деректерді сандыќ кҰрсеткіштерге, графиктерге, кестелерге, сызбаларѓа, формулаларѓа, диаграммаларѓа, т‰сініктер мен зањдарѓа айналдыру зерттеушініњ ойлау абстракциясыныњ жоѓары дењгейі мен дєрежесін бейнелейді.

Сегізінші: математикалық жєне статистикалық әдіс, яғни педагогикалыќ ќұбылыстар мен олардыњ сапалыќ Ұзгерістері арасындаѓы сандыќ тєуелділікті аныќтауға бағытталады. Математикалыќ жєне статистикалыќ єдіс арқылы нақты белгісі бар объектіні аныќтап алып, оны белгісі жоќ басќа бір нысанадан ажырату барысында тіркеу әдісі қолданылады. Бұл үшін, шартты критерилер ќажет, мысалы тєртіпті немесе тєртіпсіз, Ұзімшіл, көпшіл деп қандай белгілерге немесе критерилерге сүйенетінімізді анықтау керек. Ал тізбектеу єдісі деректердіњ, ќҒбылыстардыњ, ќасиеттердіњ, белгілердіњ жоғарылауы немесе тҰмендеуін аныќтау ‰шін ќолданылады.

Теориялыќ зерттеу єдістерініњ аталған түрлері эмпирикалыќ деректерге, олардыњ теориялық білім жиынтығын ќҒрастыруѓа ыќпал етеді, сондай –ақ талдау жасалынып, зањдылыќтардың мәні ашылып, сыртќы жєне ішкі факторлар анықталып, олардыњ мазмҒнын ашуға ықпал етеді. Эмпирикалыќ єдістер нысананы философиялыќ категория ретінде «ќҒбылысң дењгейінде қарастырса, теориялыќ єдістер оның «мєнің дењгейінде қарастырады. Зерттеудіњ теориялыќ жєне эмпирикалыќ єдістері ѓылыми таным дењгейлері ретінде бір бірімен диалектикалыќ тұрғыдан тығыз байланысты, сондықтан да жеке дамымайды.

Эмпирикалық зерттеу әдістері. Эмпирикалыќ зерттеу єдістерініњ құрылымы өте күрделі, ол грек сөзі Empeіrіa – тєжірибе деген ұғымды береді.

Алғашқы тобына баќылай отырып зерттеуді жатқызуға болады. Бұл маќсатқа сай заттар мен ќұбылыстарды зерттеу, маѓлҒматтарды іріктеп жинау, кҰзбен кҰргенді санамен ќабылдау жєне аќпараттарға өзіндік тұрғыдан талдау жасау; зерттеу нысанасының сыртќы көрінісі мен ќасиеттері, белгілері туралы мєліметтер жинақтау дегенді білдіреді. Баќылай отырып зерттеуге, алдымен, баќылаушыныњ өзі, зерттеу нысанасы, баќылай отырып зерттеудің шарттары, сондай-аќ баќылай отырып зерттеудің құралдары – видеоаспаптар, аспап-құралдар, қажетті құралғылар және өлшеу құрал-жабдықтары жатады.

Баќылаушы баќылау көзін, сондай-ақ ќандай ќҒбылыстарѓа кҰњіл бҰлу керектігін аныќтап алуы керек. Зерттеу барысында баќылай отырып зерттеу т‰рлерініњ төмендегідей жіктемесін беруге болады:

- тікелей баќылай отырып зерттеудің, педагог-зерттеуші оќу-тєрбие жҒмысыныњ тікелей басшысы; сонымен ќатар ол тікелей куєгер болғанымен бейтарап адам; педагог зерттеу м‰шесі ретінде зерттеушілер тобына кіргізілуі. Оныњ роліне байланысты эмпирикалыќ фактілерді жинаќтаудыњ техникасы мен єдісі тањдалады;

- жанама баќылай отырып зерттеу, тікелей баќылай отырып зерттеуді толыќтырады жєне ол зерттеушімен бірге жєне оныњ баѓдарламасы бойынша жҒмысқа қатынасушылар арќылы ж‰зеге асады. Зерттеуші біреу немесе бір нєрсе туралы жанама деректер жинақтайды;

- жасырын немесе елеусіз баќылай отырып зерттеу тҒйыќ теледидар желісі жєне сынып бҰлмелерінде телекамералары бар мектептерде іске асырылады. Жасырын баќылай отырып зерттеу зерттеушіге ќҒнды мєліметтер береді, егер оќушылар Ұздерін баќылап отырѓанын білер болса, онда олар Ұздерінің іс-әрекетін қадағалап, басќаша бейне көрсетуге тырысады.

- ‰здіксіз баќылай отырып зерттеу оќыту процесін, екі-‰ш оќушыныњ сабаќтаѓы, ойындаѓы, сыныптан және мектептен тыс – оќу-тєрбие процесі физикалыќ ќолайлы уаќыттаѓы мінез-ќҒлќын зерттеу барысында іске асырылады;

- монографиялыќ баќылай отырып зерттеу бір адамды немесе бір затты баќылау кезінде ќолданылады;

-дискретті (‰зік-‰зік) баќылай отырып зерттеу нысананы Ғзаќ уаќыт баќылау барысында пайдаланылады.

- баќылай отырып зерттеу Ғзаќ уаќытты қамтуы м‰мкін, атап айтқанда, жарты жыл немесе бір жыл. Баќылай отырып зерттеу белгілі бір уаќытта ‰зіліп, кейіннен ќайтадан жалѓастырылады;

- бір баѓытты баќылай отырып зерттеу жалпы тҒтастыќтан зерттеу маќсатына сай бір ќҒбылысты немесе деректі баќылау кезінде ќолданылады;

- баќылай отырып зерттеу, іздеу кҰп деректер арасынан зерттеуші Ұзіне керек деректер мен ќҒбылыстарды іздеген кезде ќолданылады және мұндай зерттеу ‰шін біршама уаќыт пен зерттеушініњ аналитикалыќ жҒмыс жасауы ќажет. Баќылай отырып зерттеудің негізін- педагогикалыќ ќҒбылыстар мен деректердіњ сандыќ жєне сапалыќ суреттемесі мен Ұлшемдерініњ тєртібі құрайды. Мұндағы өлшем – зерттеу нысанасын сипаттайтын белгілі бір Ұлшем шамасыныњ бірлік ретіндегі басќа біртекті шамаѓа ќатынасын аныќтау процесі. Сандыќ баќылай отырып зерттеулер мен өлшемдер оларды математикалыќ өңдеуге жол ашып, теориялыќ болжамдардыњ эксперименталды тексеруін тиімдірек жүзеге асыруѓа м‰мкіндік туғызады.

Педагогикалыќ эксперимент танымныњ эмпирикалыќ дейгейіндегі зерттеудіњ негізгі єдісі және ол ќҒбылыстарды олардыњ Ұту барысыныњ наќты тіркелген жаѓдайларында зерттеуге баѓытталады. Эксперимент деп ғылымда, едәуір қолайлы жағдайларда зерттеу мақсатына сай құбылыстарды жаңарту мен өзгертуді айтады. Эксперимент болжамды тексеруге, теорияның жеке қортындыларын, фактілерді анықтауға және дәлелдеуге бағытталады. Эксперимент ѓылыми зерттеудіњ теориялыќ жєне эмпирикалыќ дењгейлері арасындаѓы байланыстырушы буын. Эксперименттіњ таѓы бір маќсаты білімді жетілдіру, оќушыларды оќыту, тєрбиелеу жєне дамыту тєжірибесін жањаша бағытта құру.

Педагогикада эксперименттіњ бірнеше т‰рі бар:шынайы педагогикалық құбылыстарды эксперименттен өткізу. Өзіндік диагностикалық «карталарң, қарастырылған сауалнамалардың мазмұнын сипаттайтын «бөлімдерң, «суретң қолданылады. Ол педагогикалық процесс барысында, яғни оќыту мен тєрбиеніњ к‰нделікті жаѓдайларында ж‰зеге асады; лабораториялыќ, практикалық және оќушылардыњ белгілі бір топтарын бҰліп зерттеу кезеңінде іске асырылады. Екіншіден, қалыптасқан болжамды эксперименттік тұрғыдан тексеру. Ол зерттеу нысанасының педагогикалыќ ж‰йесініњ бастапќы к‰йін белгілеп, кҰрсетеді. Бұл кезеңде тєжірибе арќылы теориялыќ болжамдар тексеріліп, болжамдар расталуы немесе жоќќа шыѓарылуы м‰мкін.

Келесі жаңадан ұсынылған үлгілер мен жобаларды іске асыру барысында пайда болған педагогикалық құбылыстарды эксперименттен

тексеру. Экспериментті ж‰ргізу баќылаудыњ практикада тексерілген, теориялыќ тҒрѓыдан дєлелденген, зерттеу мєселесін дҒрыс шеше алатын техникалыќ ќҒрал-жабдықтарынсыз жєне Ұлшеу құралдарынсыз Ұткізу м‰мкін болмайды.

Келесі, сҒраќ-жауап єдістері. Бұл әдіс ауызша (әңгімелесу, интервью (сұхбат), жазбаша (анкета) түрде жүргізіледі. Эмпирикалыќ зерттеу әдістерінің ретін ќҒрастыру кезінде субъектініњ Ұз іс-єрекетініњ жаѓдайы, іс-єрекет ретінде ќабылдайтын мағлұматтары есепке алынуы тиіс.

СҒраќ-жауап єдісініњ мынандай т‰рлері бар:

а) Єњгіме-сҒхбат, яғни Ғйымдастырылуы және мазмҒнына байланысты еркін диалог. Әдісті жүргізерден бұрын, зерттеуші оған жоспар ќҒрып, ќажетті мєселелерді реттеп, сондай-ақ єњгіме-сҒхбатты жазып алу ќҒралдарын даярлайды (бейне таспа, аудио таспа, стенография).

є) СҒхбат – єњгіме-сҒхбаттыњ бір т‰рі. Зерттеушініњ міндеті зерттеу объектісініњ єњгімесіне ќолдау көрсету. СҒхбат зерттеушініњ жоѓары кєсіби білігіне жєне тєжірибесіне байланысты нәтиже береді. Талдау барысында сҒраќ-жауап алынѓан адамныњ іс-єрекеті нысананың шынайы мазмұнын, жҒмысындаѓы білімдендіру міндеттерін шешу барысында туындаған ќиындыќтарды, қарама-қайшылықтарды жењудіњ тєсілдерін аныќтауға бағытталуы тиіс.

б) Сауалнама (анкета). Яғни, бҒл арнайы іріктеліп алынған танымдыќ сҒраќтар мен олардыњ м‰мкін деген жауаптарыныњ варианттарыныњ талапқа сай логикалыќ ќҒрылысының жиынтығы. Анкетадаѓы сҒраќтардыњ жауаптары болмаса, онда ол ашыќ сҒраќтар деп аталады. Статистикалыќ сараптан өткізуді жабыќ сҒраќтарѓа ќараѓанда ашыќ сҒраќтарѓа жасау ќиындық туғызады.

Сонымен қатар, алдыңғы қатарлы жањашыл-педагогтардыњ озық тєжірибелерін зерттеу болашақ Ғрпаќты оќыту жєне тєрбиелеумен тығыз байланысты болады. Тєжірибе- педагогтыњ Ғзаќ жылдар бойындаѓы педагогикалыќ процесс барысында жасаған іс-єрекеттерінің нєтижесінде жинақтаған шеберлігі, шығармашылық қабілеті. Ал, оќушылардыњ интеллектуалды-даралыќ ерекшеліктері мен ќабілеттері туралы маѓлҒмат беретін єдістіњ бір т‰рі-оќушылардыњ жазбаша, графикалыќ жєне шыѓармашылыќ жҒмыстары. Сонымен эмпирикалық зерттеу әдісі ғылыми-зерттеу жұмыстарын іске асыруда жетекші роль атқарады.

Ғылыми танымның үшінші кезеңі немесе ең жоғарғысы – әдіснамалық кезең болып табылады. Танымның єдіснамалық кезеңі педагогика ғылымының категорияларымен, «белгісіз білімді білу туралың білімдерді айќындаумен сондай-ақ ѓылыми-педагогикалыќ зерттеу єдістемесі ретінде белгілі теорияларды ќолданумен байланысты мєселелерді шешуге баѓытталады.

Дәріс. Қазақстан Республикасындағы білім беру жүйесі-