Дәріс 11– Банктің вексельдер және құнды қағаздармен жасаған операцияларын талдау

Мақсаты: Студенттерді банктің вексельдер және құнды қағаздармен жасаған операцияларын талдаудың негізгі ұғымдарымен таныстыру, оның мақсаты мен міндеттерін айқындау, әдебиеттер тізімін ұсыну, дәріс сұрақтарын қарастыру.

Мазмұны

1. Құнды қағаздардың түрлері.

2. Жай және күрделі пайыздар.

3. Акцияның инвестициялық сапасының көрсеткіштері.

4. Облигациялар құнын анықтау әдістемесі

Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: мемлекеттік облигация, облигациялар, вексель, чек, депозиттік және жинақ сертификаттары, көрсетушіге (на предъявителя) берілетін банктік жинақ кітапшасы, акция, коносомент, жекеменшіктендіру бағалы қағаздары, қорлық (фондовые) және коммерциялық, нарықтық және нарықтық емес бағалы қағаздары, құнды қағаздар нарығы және айналымда болмайтын құнды қағаздар және т.б.

Құнды қағаздарды мынадай түрлерге бөледі: мемлекеттік облигация, облигациялар, вексель, чек, депозиттік және жинақ сертификаттары, көрсетушіге (на предъявителя) берілетін банктік жинақ кітапшасы, акция, коносомент, жекеменшіктендіру бағалы қағаздары, т.б. Сол сияқты қорлық (фондовые) және коммерциялық, нарықтық және нарықтық емес деп те бөлінеді. Екі түрлі құнды қағаздар нарығы айналымда болатын (нарыққа шығарылып сатылатын) құнды қағаздар нарығы және айналымда болмайтын (не котирующихся) құнды қағаздар нарығы болады. Құнды қағаздарды айналым территориясы және шығарушылар (эмитент) бойынша да бөледі.

Қаржылық активтердің экономикалық табиғатынан шығатын иемдену мен үлестік қатынасты дәлелдейтін (мысалы акциялар) үлестік және несиелік қатынасты жанамалай білдіретін қарыздық құнды қағаздарға (мысалы: облигациялар, вексель, депозиттік және жинақ сертификаттары, т.б.) бөлінеді. Сонымен қатар, келісім жасау процессінде партнерлардың (серіктестіктер) аралық құқықтарын тұрақтандырып көрсетілетін өндірістік қаржы құралдары (инструменттері), мысалы: опциондар, фьючерстік контракттар, т.б.

Инвестициялық капитал тарту мерзімі бойынша құнды қағаздарды:

· капитал нарығында айналатын күрделенген (капитальные), мысалы: акциялар, облигациялар;

· ақша нарығында айналатын ақшалық, мысалы: вексельдер, сертификаттар.

Кез-келген акцияның номиналды (өзіндік көрсетілген) бағасы болады және нарықтық бағасы болады (немесе курсы). Осы бағалармен олар сатылады және сатып алынады, бұл жерде оларға деген ұсыныс пен сұраныстың, жылдық табыс пен ссудалық процент мөлшерінің үлкен маңызы бар болып табылады.

Дивиденд

Акция курсы = ------------------------- 100%; немесе

Ссуда прцент

Нарықтық бағасы

Акция курсы = ----------------------------------- 100%;

Номиналдық бағасы

Әртүрлі қаржылық операциялардың табыстылығын анықтау кезінде жай және күрделі проценттер жылдық ставкаларын пайдаланады, бұл жағдайда оларды тиімділік ставка деп атайды.

Жай проценттердің тиімді ставкасын анықтау үшін мына формуланы қолданамыз:

бұл жерде

W = S – P – Р сомасын инвестициялау нәтижесінде алынған табыс;

S = P- сомасын инвестициялау нәтижесінде алынған сома;

n = қаржылық операция мерзімі, (жылдармен);

d = қаржылық операция мерзімі (күндермен);

K = жылдағы күндер саны.

Ұзақ мерзімдік қаржы операцияларының табыстылығын анықтауда қолданылатын күрделі проценттер тиімділік ставкасы:

Акцияның инвестициялық сапасының жалпы сипатын, бір акцияға қайта есептелгендегі пайда көрсеткішін есептеп шығарғаннан кейін беруге болады(Па):

Па = ЧП: m, бұл жерде

ЧП – таза пайда (таратылмаған пайдамен бірге);

m – шығарылған акциялар саны.

Басқаша түрде: бұл жерде:

АК – акционерлік капитал;

Акцияның есептік бағасы (Ра) акционерлік капиталдың акция санына қатынасымен анықталғандығына байланысты, яғни:

Ра = AK: m, онда Па = ЧП /АК * Ра болады.

Бір акцияның пайда мөлшері капиталдың рентабельділігіне (Rk) тәуелді болып келеді, яғни Rk = ЧП: СИ; бұл жерде:

СИ – компания мүлкінің бағасы.

Бір акцияға келетін пайда шамасына акцияның курстық бағасының ара қатынасы «курс/пайда (к/п) коэффициенті» деп аталады және нарықтағы құнды қағаздардың мәртебесін айқындайды.

Кк/п = Рк: Па, бұл жерде: Рк - акцияның курстық (нарықтық) бағасы.

Мысалы: Кәсіпорынның (банктің) жұмыс туралы мынадай баланстық мәліметтер берілген, сонымен бірге «Қаржы нәтижесі және оны пайдалану есебі» бойынша мәліметтер:

1. Акционерлік капитал – 81431 мың теңге

2. Негізгі құралдар – 17950 мың теңге

3. Запастар мен шығындар – 103743 мың теңге

4. Дебиторлық есептеу – 117394 мың теңге

5. Ақша қаржылары – 13688 мың теңге

6. Баланстық пайда – 65383 мың теңге

7. Бюджетке төлемдер – 21969 мың теңге

8. Шығарылған акциялар саны – 81431 дана

9. Акцияның нарық бағасы – 1500 теңге

Анықтау қажет: 1) акцияның есептік бағасы;

2) бір акцияның есептік пайдасы;

3) барлық капиталдың рентабельділігі;

4) «курс/пайда» коэффициенті

Шешуі:

1)Ра = AK / m = 81431000/81431=1000 теңге

2) Па = ЧП / m = 65383 – 21969/81431= 533,14 теңге

3) Rk = ЧП / СИ = 65383 – 21969/17950+103743+117394+13688*100%=17,2%

4) Кк/п = Рк / Па = 1500/533,14 = 2,81

Акцияның нақты бағасын анықтаймыз (ДСА):

ДСА = Па * Кк/п = 533,14*2,81= 1498,1234теңге. Бұл жерде көретініміз акция бағасы (1500 теңге) және олардың нақты бағасы (1498,1234 теңге) шын мәнінде сәйкес келіп тұр, сондықтан, алдағы уақытта пайда алу үмітімен инвестордың акция сатып алуының мәнісі бар болып табылады. Артықшылықты акцияларды сатып алудан және ары қарай сатудан түсетін табысты былайша анықтаймыз:

Д = Дд + Рn – Рк, бұл жерде Д- табыс, Дд – дивиденд,Рn - акцияның сатылу бағасы, Рк - акцияның сатып алу бағасы (курстық баға).

Егер де дивидендтер жаңадан (қайтадан) инвестицияланбаған болса, онда Дд = Ha * f * n, бұл жерде:

Ha - акция номиналы;

f – дивидендтердің салыстырмалы шамалары;

n – акцияны сатып алу кезеңінен, оны сату кезеңінің мерзімі (жылдармен).

Егер де дивидендтер (акция алынатын) реинвестицияланатын (қайта салынатын) болса, онда Дд дивидендтер шамасы формула бойынша өсім өскен соманы білдіреді:

бұл жерде

Дд(r) - акциялардың жалпы саны бойынша жылдық дивидендтер шамасы;

i – жылдық ставка;

n – жыл саны.

Мысалы: номиналы 1000теңгелік акциялар шығарған кезде артықшылықтағы акцияның дивидендтерінің шамасы 125 процентке тең болады деп жарияланған еді; ал олардың бағалары, мамандардың болжамы бойынша, номинал бағамына арақатынасы әр жыл сайын 100 процентке өседі делінді. 10 артықшылықты акцияларды номинал бойынша сатып алудан болатын табысты анықтау қажет және оларды 4 жылдан кейін, дивидендтерді жылдығы 80 процент ставка бойынша реинвестициялау қарастырылып, қайта сатылғаннантүсетін табысты, сол сияқты осы акцияларды сатып алу табыстылығын есептеу керек:

1. 10 акциядан алынатын жылдық дивидендтер шамасы:

Дд (r) = Ha * f * n =100*1.25*10=12500 теңге

2.Дивидендтерді реинвестициялаудан (қайта салудан) түсетін табыс:

3. 4-жылдан кейінгі 1 акцияның бағасы:

4. жылдан кейінгі 10 акцияның бағасы:

5.10 акциядан түсетін жалпы күтілетін табыс:

Д = 148400+(50000-10000)= 188400 тенге

6. Акцияны сатып алудан күтілетін табыстылық:

Қарапайым (жай) акциялардың алдағы бірнеше жылдық дивидендтер мөлшерін анықтау мүмкін емес, сондықтан мұндай акциялардың табысын жуықтап қана есептеп шығаруға болады:

Д = Дд + Рn – Рк

Дивидендтерден түсетін болжамдық табыстарды (оларды реинвестициялау мүмкіндігін қоса) есептеу үшін жоғарыда келтірілген артықшылықты акциялар үшін формуланы пайдалануға болады.

Мысалы: номиналы 10000 теңгелік жай акциялардың дивидендтері өткен жылы 100 ден 150 процентке дейін өсті, ал олардың курсы 105 тен 115 процентке дейін артты. 2 жылдан кейін оларды қайта сатудан күтілетін табыстылық пен акцияны сатып алуда түсетін табысты анықтау қажет, егер де бұл мерзім аралығында көрсетілген тенденция сақталып дивидендттік табыстар реинвестицияланбайтын болған жағдайда:

1. Номиналы 10000 теңгелік 115 курсы бойынша акцияны сатып алу бағасы:

2. Болатын 2 жылдан кейінгі акция курсы:

;

3.Болатын сату бағасы:

тенге

4.Дивидендтерден болатын табыс:

5.Акциялардан түсетін жалпы табыс:

Д=45000+13500-11500=47000 тенге

6. Болатын табыстылық:

Акциялар сияқты облигациялардың да әртүрлі бағасы болады: номиналды, сатып алу және курстық. Облигацияның номиналды бағасы оның өзінде көрсетіледі және проценттерді есептеу үшін базалық қызмет атқарады. Сатып алу (немесе қайта сатып алу, жою бағасы) бағасы, заем шартына байланысты, номиналды бағасынан айтарлықтай ауытқуы және сәйкес келуі де мүмкін. Курстық баға, акциялардың бағасына әсер ететін фактор (сұраныс пен ұсыныс) арқасында құрылады:

Облигация курсы = бұл жерде:

облигацияның номиналды бағасы;

П – облигацияға төленетін процент;

n – облигцияны қайтарып сатып алғанға дейінгі жыл саны;

СП – ссудалық проценттік норма.

Сол сияқты мына формуланы да қолдануға болады:

Нарық бағасы

Облигация курсы = ----------------------------- 100%;

Номиналдық баға

Мысал: номиналы 10000 теңгелік облигациялар 9800 теңгемен сатылады. Облигация курсын анықтаңыз:

Облигация курсы = 9800 теңге / 10000 теңге *100% = 98

Мысал: облигацияның номиналды бағамы 10000 теңге. Олардың курсы 96 теңге. Облигацияның нарықтық бағасын анықтау керек:

Нарықтық баға = 96 теңге / 10000 теңге *100% = 9600 теңге.

Облигацияларды сатып алу кезіндегі табыс көздері тұрақтандырылған проценттер болып табылады, сонымен бірге сатып алу бағасы мен номинал бағасы арасындағы айырмада табыс көзіне жатады. Облигацияның бағасы сатып алу кезінде оның номиналынан төмен (дисконтпен сатып алу), теңдей немесе номиналдық жоғары (сыйлықпен сатып алу) болуы мүмкін. Мерзімінің аяғында проценттерді төлеумен қоса облигацияның курсы (бағасы) оның номиналынан жоғары да және төмен де болуы мүмкін. Егер де облигациялар бойынша проценттерді есептеу «д» ставкасы бойынша жүргізілген болса, онда оларды сатып алу кезіндегі проценттік ақшалар сомасы «n» жылдан кейін:

болады, бұл жерде: n – жыл саны.

жалпы табыс сомасы: Д= ; бұл жерде:

I – облигацияларды қайтарып сатып алу (жою) кезіндегі проценттік ақшалар сомасы

облигацияның сатылып алыну бағасы,немесе:

бұл жерде: облигция курсы

Күрделі проценттк тиімді ставкалар үшін, бұндай облигацияларды сатып алудағы табыстылығының сипатталуын, мына формула бойынша есептелінеді:

Мысалы: 4 жыл мерзімге шығарылған номинал бағасы 10000 теңгелік 10 облигация курсы - 98 бен сатылып алынды. Облигациялар бойынша проценттер жылдығы 80 проценттік ставкамен мерзім аяғында төленді. Облигацияларды жалпы табысы мен оларды сатып алудағы табыстылықты анықтау қажет:

1. Бір облигациядан түсетін табыс:

теңге

2. 10 облигациядан жалпы табыс

теңге

3. Облигацияны сатып алудағы табыстылық:

Мезгіл-мезгіл проценттер төленетін облигациялар бойынша оларды сатып алудағы табыс проценттерден, сол сияқты номинал мен сатып алу бағасы арасындағы мүмкін болатын айырмадан тұрады:

бұл жерде:

проценттен түсетін табыс.

λ – леверидж деңгейі;

O – облигациялар;

An – артықшылығы бар акциялар, теңге;

Ao - жай акциялар, теңге.

Қаржы левериджі АҚ –ның тұрақтылығының көрсеткіші болып табылады, ол портфельдік инвестиция табыстылығында көрініс береді. Леверидждің жоғарғы деңгейі – қауіпті құбылыс, себебі ол қаржы тұрақсыздығына әкеліп соқтырады.

Мысалы: АҚ. 40% -тік облигациялары 10,0 мың теңгеге, 100% -тік тұрақтандырылған дивидендтен артықшылықтағы бар акцияларды 2 мың теңгеге және жай акцияларды 20 мың теңгеге шығарды. Қаржылық леверидж деңгейін анықтаңыз. Формула бойынша табамыз:

λ = (10+2):20 = 0,6, бұл дегеніміз өте жоғары және айтарлықтай қауіпті болып саналады.

Айтарлық АҚ – ның пайдасы 6,2 мың теңгені құрады және ол былайша таратады: 4 мың теңгені облигациялар бойынша проценттер төлеуге (10*40:100): 2 мың теңгені артықшылықтағы акциялар бойынша дивидендтер төлеуге (2*100:100) және 0,2 мың теңгені жай акциялар бойынша дивидендтерге (6,2-4-2) жұмсады.

Егер де АҚ –ның пайдасы 4,0 мың теңге болған жағдайда, онда АҚ облигациялар бойынша проценттер төлегеннен кейін жай акциялар бойынша дивиденд проценттер төлемек түгілі, артықшылығы акциялар бойынша да дивидендтерді төлей алмаған болар еді.

АҚ пайдасының одан да төмен болуы облигациялар бойынша проценттерді төлеуге де әкеліп соқтырған болар еді. Қаржылық леверидж деңгейінің жоғары болуының қауіптілігі де осы болып табылады. Әдетте инвесторлар мұндай құнды қағаздарды сатып алудан қашқақтайды.

Коммерциялық банктің операциясын талдаған кезде, вексель – несиелік операциялардың қандай түрде жүргізілгеніне қарамастан, олар оны клиенттерінің вексельдік немесе өлуінен басталады.

Вексельдің жылыдық есептік ставкасы мына формуламен анықталады:

d = (S - P) s * n, бұл жерде:

d - есептік ставка, бірлік үлестегі;

S - вексель валютасы, теңге;

P - есепке алу кезіндегі вексель сомасы, теңге;

n - вексель бойынша төлем жүргізуге дейінгі жылдар саны.

Вексельді есепке алғаны үшін банктің ұстап қалатын (алатын) дисконт мөлшері:

D=s*n*d

Егер вексельді жою (төлеу) келесі жылы жүргізілетін болса, онда есепті жылға келетін дисконт сомасы:

Dотг =DобщD * Dотг: Dобщ., бұл жерде:

Dобц – дисконттық жалпы сома;

Dотг – есепті жылдағы вексельдің күндермен айналым мерзімі;

Dобщ – күндермен вексель айналысының жалпы мерзімі. Бұл жерден табатынымыз:

P = S – D = S – S * n * d = S(1-n*d);

Банк бұл сомадан операция жүргізгені үшін комиссиялық ақысын да ұстап қала алады.

Өсім - өскендік формуласы мына түрде кескінделеді:

d = P: (1+nd), бұл жерде: 1/(1-nd)есептік ставка негізінде болған өсім - өсімдік көбейтіндісі.

Егер “n” бір жылдан аз болса, онда “n” шамасын n=д:к бөлшек түрінде есептеледі, бұл жерде д – күндер саны (вексель бойынша төлем жүргізгенге дейінгі); к – жыл ішіндегі күндер. Мысалы: вексельді 2500 мың теңге сомада төлеу мерзімін 20 шілдеге берді. Вексель ұстаушы (иегері) оны банкке 5 шілде күні 160% - тік ставка бойынша банкке есепке қойды. Дисконттық (D) - шамасын анықтау қажет.

Ең алдымен вексельді есепке алғаннан бастап, оны қайтару (төлеу) мерзіміне дейінгі күндер санын табамыз (15 күн), сосын формула бойынша дисконт шамасын есептеп шығарамыз:

D = S * g *d * k =(2500 *15 *1,60):360 = 166,7 мың теңге.

Мысалы: вексель 1400 мың теңге сомадағы, төлеу мерзімі 18 қыркүйек, коммерциялық банкте 24 мамыр күні есепке қойылды. Бұл операцияны жүргізген кезде банк есептік ставканы жылдағы 165% мөлшерінде қойды. Вексель ұстаушының (иесінің) өтініші бойынша оған соманы қолма – қол ақшалай түрінде төленеді. Жүргізілген операциядан банктік табысы қанша, яғни есептік сома (дисконт) қандай болады? Вексель үшін банк қанша төледі?

Шешуі:

1. Есептік операцияға банк инвестициялаған (салған) ресурстарының мерзімін анықтаймыз. Бұл мерзім есепке алған күннен бастап төлем жүргізген күнге дейінгі аралыққа тең болады:

24- ші жұлдызы 18-ші жұлдызы

---------------------- ------------------------

5- айдың 9- айдың

Мерзім 3 ай 24 күнге немесе 114 күнге (ай ішінде 30 күн) тең болады. Жиынтығында: 114 + 1 = 115 күн (бір күн = бұл есепке алған күн мен төлем болған күн).

2. Вексельдің есептік сомасын (дисконтты) шығарамыз:

D = S * g *d * k=(1400*115*1,65):360 =737,917 мың теңге.

3. Вексель бағасын анықтаймыз:

Р = 1400 – 737,917 = 662,083 мың теңге.

Барлық есептеулерден кейін банк:

а) вексель көрсетушіге (ұстанушыға) кассадан – 662,083 мың теңге төледі;

б) өз табысына – 737,917 мың теңге жазды;

в) бухгалтерлік баланстың активтік «құнды қағаздар сатып алу бойынша шартты талаптар» шотына вексель валюта сомасына тең – 1400 мың теңгені көрсетеді;

г) сатып алынған құнды (вексельді) сақтау қоймасына (хранилише) орналастырады;

д) банктегі вексель туралы қарызгерге хабарлама жасады. Шаруашылық іс – тәжірибе қатынастарында вексельдік есеп айырысуда көтерген теріс пайдаланушылық жағдайлары белгілі, мысалға жасалған вексель беру, сондықтан вексельдің сенімділігін тексеру – талдау жүргізудің маңызды шарты және ақша айналысындағы теріс тенденциялық өрістеуін алдын алу болып табылады.

Егер облигация мерзімі ағымдағы алынатын проценттер реинвестицияланатын қайта қаржылық салым болатын болса, онда мағынасы тұрақты қаржылық рентаның (Р ) өсім өскен шамасына тең болады, оның төлем мөлшері:

Р = 6 бұл жерде Р – облигация бойынша жыл ішінде төленетін проценттер саны.

Егер облигация бойынша төлемдер «n» жыл ішінде, әр жылда «р» рет жүргізілетінболса, жәнеалынатын проценттер әрбір жылда «m» рет есептелініп, «j» ставкасы бойынша реинвестицияланатын болса, онда:

Бұл жерде тиімді ставка «i» және «j» номиналды ставка арасындағы байланыс былай болып келеді:

Мезгіл – мезгіл процентер төленетін облигациялар сатып алу табыстылығын сипаттайын тиімділіктегі ставкалар проценттері үшін кескіндеме бейнелеуі мынадай түрде болады:

Мысалы: номиналы 10,0 мың теіңгелік облигация 4 жыл мерзімге тартылған, 97 курс бойынша сатылып алынды. Оған процнеттер жылдығы

80 %- тік ставка бойынша төленеді және әр жылда бір рет проценттер есептелініп, осы ставкамен реинвестицияланады (қайта салымға түседі).

Облигация сатып алудан түсетін табысты және табыстылығын анықтаңыз, егер де проценттердің төленуі:

а) жыл аяғында бір – ақ рет;

б) жарты жылдық қорытындысы бойынша

в) әр тоқсан бойынша.

Шешімі:

теңге

Облигацияны сатып алу бағасы:

Рк = 97*10000/100 = 9700 теңге.

а) Проценттен түсетін табыс:

теңге

Сатып алудан түскен табыс:

Д = 94976+10000(1-97/100)=9527 теңге

Сатып алу табыстылығы: