Тақырып. Саяси әлеуметтану

1. Саяси қатынастар әлеуметтануың түсінігі.

2. Саяси әрекет және саяси қатынастар мен мүдделер.

3. Қоғамның саяси жүйесі.

1. «Саясат» түсінігі келесі процестер мен құбылыстарды қамтып көрсетеді:

- барлық оның деңгейлерінде мемлекеттік және саяси биліктің жайында топтар мен және басқа әлеуметтік топтар арасындағы қатынастар;

- ұлттық қатынастардың мемлекеттік басқаруы (реттеу);

- мемлекеттер арасындағы қатынастарды реттеу.

Осы барлық құбылыстарды саяси қатынастар әлеуметтануы (саяси әлеуметтану) қарастырады.

Саясат субъектілері - әр түрлі әлеуметтік субъектілер, саяси билікті іске асыру және табыстарға жету жағдайындағы субъектілер.

Саясат субъектілері мемлекет, ұлттар, саяси партиялар және жеке адамдар бола алады. Адамдар саясаттан тыс өмір сүрмейді және өз ерігінен тыс олардың субъектілері болады.

Саяси билік – анықталған әлеуметтік күштердің қабілеті басқа әлеуметтік күштерге және барлық қоғамға (саяси элитаға, кейбір саяси жетекшілерге) өзіндік саяси ерікті зорлап міндеттеу.

Ерік қоғамға идеологиялық, құқықтық, әскери мемлекеттік аппарат және мемлекеттік тетіктердің ықпал жасау көмегімен зорлап міндеттенеді.

2. Саяси әрекет - күшейту немесе өзгертуге бағытталған нақты саяси әрекет:

- өмір сүріп жатқан саяси институттардың;

- азаматтық құқықтар және бостандықтар;

- жалпы мемлекеттік құрылыс.

Саяси әрекеттер бұл қоғамның басқа субъектілеріне бағытталған:

- сол бағытылықтың жауапты әрекеттерін шақыру мақсатымен;

- үшінші субъектілердің жағымсыз әрекеттерді бейтараптандыру мақсатымен.

Саяси әрекеттілік басқа субъектілердің реакциясына әрқашанда басқа субъектілердің саяси әрекеттері көзделген.

Саяси қатынастар субъектілердің саяси әрекеттерімен жанама түрде болады. Бағыныштылық объективтік сипатта болады. Әрекеттестік тұрақты саяси қатынастар ретінде бекітіледі.

Саяси қатынастар сапалы түрінде қалыптасады, бірақ:

- субъектілердің сана мен ерігіне тәуелді емес, объективті әлеуметтік факторлармен саяси мүдделер келіседі;

- қалыптасып саяси қатынастар саяси объективтік реалдық мезгіл ретінде көрсетіледі, адамдардың саяси әрекетіне әсер тигізіп, оның мазмұны мен бағыттылығын ескерту.

Саяси әрекеттің әлеуметтік формасы - әлеуметтік топтар, ұлттық қауымдастықтар арасындағы саяси қатынастар, билікке күрес нәтижесінде қатарлап салынады.

Қоғамдық өмірдің салаларына байланысты:

- әлеуметтік саясат;

- мемлекеттің саясаты;

- мәдениет саласындағы саяси партиялар саяси қатынастарды қозғайды, белгілейді.

Саяси мүдделер - олардың тікелей әсерімен саяси қатынастар тағы саяси мүдделерді тудыртады.

Саяси әлеуметтанудың міндеті:

- субъектілердің саяси мүдделерінің объективті мәліметтерін зерттеу;

- саяси мүдделеріне объективті мәліметтердің субъективті саяси қызығушылық қалай сәйкес келетінін анықтау.

Субъективті саяси қызығушылық:

- дәл, демек субъектілердің қызметіне, саяси жағдайына барабар;

- жалған, тіпті мифологиялық болады (саяси аңыздар – бұқаралық сананың таралған құбылысы).

Барлық қоғамның түптілікті негізі – халық билігі ретінде демократияны бекіту негізгі.

3. Саяси процестердің мазмұнының құрамы: олардың арасындағы саяси қатынастар мен жанама түріндегі адамдардың өзара әрекеттесуі мен саяси әрекеттердің жиынтығы.

Саяси процестерге:

- саяси билікке әр түрлі күштердің күресі;

- билікті жүзеге асыру процесі;

- халықтардың тәуелсіздікке, демократияға күресі жатады.

Саяси процестердің объективті жағы – қандай болса да процесс:

- экономикалық қарым-қатынастармен;

- әлеуметтік-таптық күштердің орналасуымен;

- саяси қатынастардың жүйесінде қатысушылардың орнымен;

- саяси топтар мен индивидтердің саяси қызығушылығымен объективті (қатысушылардың санасынан тәуелсіз) ескертілген.

Саяси процестердің субъективті жағы – саяси сана мен қатысушылардың ерігі. Оларды саяси сана ынталандырады, динамикасына және реттілігіне әсерін тигізеді. Сонымен адамдардың әрекетінен және саяси мінез-құлқынан саяси процестер қалыптасады.

Қатысушылардың объективтік саяси мүдделерінен және олардың мақсаттарынан саяси процестердің еркешелігі тәуелді, оларды саналы түрде жүзеге асырады.

Процестердің келесі ерекшеліктері болуы мүмкін:

- күресі;

- әлеуметтік-саяси реалияларға бейімделуі;

- әлеуметтік күштермен бәсекелесуі (немесе ынтымақтасуы);

- конструктивтік (жасампаз) сипаттамасы;

- деструктивтік (бұзушы) сипаттамасы.

Саяси процестер саяси институттардың қызметі арқылы жүзеге асырылады.

Саяси институттар дегеніміз – саяси құрылғының ерекше органдары мен қоғамның функционалдығы, жүйелі түрде мекеме немесе мекеме жүйелігі. Олардың ішіндегі аса маңыздылары – саяси билік, құқық, идеология институттары.

Өзін:

- мемлекеттік заң шығарушы және атқарушы билік органдарының (парламенттің, үкіметтің, жергілікті билік, құқық қорғау органдарының);

- саяси партиялардың;

- бұқаралық ақпарат құралдарының қызметінде көрсетеді.

Саяси күштердің арасындағы компромистер негізінде проблемаларды шешу, қоғамның барлық мүшелерінің мүдделерін үйлестіру, қоғам дамуын және жұмыс істеуін қалыпты саяси институттар жүйесі қамтамасыз етеді.

Қоғамның саяси жүйесі, ұйымдар мен мекемелердің жиынтығы, олардың қызметі саяси сипатта болады, демек, ұлттық қауымдастықтардың, әлеуметтік топтардың саяси мүдделерін практикалық жағынан жүзеге асыруға бағытталған.

Саяси жүйенің негізгі функциялары - ұлттық қауымдастықтардың, әлеуметтік таптардың арасындағы және де мемлекетттердің арасындағы саяси қатынастарды реттеу.

Саяси жүйенің негізгі элементтері:

- мемлекет органдары, оның заңшығарушы және атқарушы биліктері;

- құқық қорғау органдары (сот, прокуратура, полиция);

- әскер;

- мемлекеттік арбитраж;

- саяси партиялар мен қозғалыстар;

- қоғамдық (кәсіподақтық, шығармашылық) ұйымдар.

Саяси жүйенің басты түйіні – мемлекет, оның белгілері:

1. Билік, барлық қоғаммен өзінің тепе-тең еместігі.

2. Тұрғындарының территориялық бөлінуі.

3. Мемлекеттік аппараттың пайда болуы (кәсіби басқарушылар).

4. Салықтың пайда болуы.

Мемлекеттің пайда болуы, оның мәні және маңызы:

- әлеуметтік күштердің қоғамдағы билеушілігін қамтамасыз ету;

- сыртқы қастандықтан қорғау;

- экономика дамуына әсер тигізу;

- рухани мәдениеттің және идеологияның дамуы;

- сыртқы қатынастардың (дипломатиялық, нарықтық) дамуы;

- ұлттың қалыптасуы және ұлттық қатынастардың реттелуі;

- тұрғындарды әлеуметтік қорғау.