Тоқтық сезімі, тағамның сіңімділігі

Тоқтық сезімі тағамның көлеміне және оның асқазанда болу уақытына байланысты. Асқазан толы және онда ас қорыту үрдісі жүріп жатқанда аштық сезімі туындамайды. Өсімдік тағамдарының көлемі үлкен болып табылады. Нан мен картоп жақсы қанықтырады (тоқтық сезім береді), басқа көкөністер мен жемітер азырақ қанықтырады. Сонымен бірге, көлемі тым үлкен тағам, оның толық өңделмеуіне, сіңімділігінің төмендеуіне, адамның ішінде қолайсыз ауырлық сезімі пайда блуына әкеп соғады.

Асқазанда тағам ұзағырақ болған сайын, тоқтық сезімі де ұзағырақ болады. °сіресе майлары көп жануар текті азықтан жасалған тағамдар, асқазанда ұзақ уақыт болады және жақсы қанықтырады. Семіздігі орташа ет асқазанда 4-5 сағат қорытылады, майлы және ысталған ет 6-7 сағатқа дейін, қаймақ, ашытқан қаймақ, майлы творог-7-8 сағатқа дейін, жұмыртқа 1,5-2 сағат қорытылады. Сүт пен өсімдік тағамдары қысқа уақытқа тоқтық сезімін береді, олар асқазаннан ішекке тезірек өтеді. Мысалы, сүт асқазанда 1-2 сағат болады. Нан-2-2,5 сағат, қайнатылған күріш, капуста, картоп 3-4 сағат болады.

Кулинарлық өңдеу әдістері және азық түрлерінің тағамда араласуы да қанықтырғыш (тоқтық) дәрежесіне әсер етеді. Қуырылған және пісірілген ет ұсақ кесілген етке қарағанда көбірек қанықтырады, пісірілгенге қарағанда қуырылған картопты тоқтығы көбірек. Шала піскен жұмыртқа тоқ келеді. Ет картоппен және нанмен араласқанда ең көп қанығу береді.

Тағамның сіңімділігі, ішектен сіңген тағамдық заттардың пайызбен берілген санының, тағаммен қабылданған тағамдық заттардың жалпы санына қатынасымен сипатталады.

Тағамның сіңімділігіне көп факторлар әсер етеді: оның тегі (өсімдік, жануар текті), химиялық құрамы, ауыз қуысында алдыңғы механикалық немесе ферменттік өңделуі, тағамның майдалану дәрежесі, орталық жүйке жүйесінің жағдайы, органолептикалық қасиеттері, тағамның әртүрлілігі т. басқалар.

Жануар текті тағамдардың сіңімділігі жақсы-орта есеппен 95 %, өсімдік тағамдары-80 %-ға аралас азықтан жасалған тағам-82-90 %.

Өсімдік текті тағамдар азырақ сіңеді, өйткені құрамында, ас қорыту сөлдерінің (сок) тағамдық заттарға жетуін қиындататын және асқорыту жолдарынан өтуін жылдамдататын, клетчатка бар. Осыған байланысты тағамдық заттар жақсы қорытылып және сіңіп үлгермейді.

Егер өсімдік азықтары клетчаткадан тазартылса (ақ нан, макарондар т.б.) жануар текті сияқты олардың да сіңімділігі жоғарылайды.

Жануар текті белоктар майлар мен көмірсулардың сіңімділігін жоғарылатады. Көмірсуларды басым қабылдаған кезде белоктар мен майлардың сіңімділігі төмендейді, ал көмірсулардың сіңімділігі жоғары болып қалады. Майлы тағамдар нашар сіңеді. Минералды заттар көмірсулы тағамдарды қабылдаған кезде жақсы сіңеді.

Егер тағам ауыз қуысында жеткілікті дәрежеде механикалық және химиялық (ферменттермен) өңдеуден өтетін болса, сіңімділігі едәуір жоғарылайды, оған тағамды әбден шайнап асықпай жеу ықпал етеді.

Тартылған ет, пюре және т.б. түрлерінде дайындалған майлы, ботқа тәріздес тағамдар жеңілірек сіңеді. Майдалау әсіресе өсімдік азықтары үшін қажет.

Тағамның сіңімділігіне оның ас қорыту бездерінің секрециясын күшейтетін қабілеті де әсер етеді. Асқазан секрециясын ең күшті қоздыратындар құрамында экстрактивті заттары көп, балықтың (уха) сорпасы. Көкөністен жасалған сорпалардың да сөл бөлдіретін қабілеті жоғары. Майлы тағамдар асқорыту бездерінің секрециясын тежейді, сүт және нан оның сөл бөлуін аздау ынталандырады.

Асқорыту бездерін күшті тітіркендіргіші адамның тағамға тәбеті, оның қозуы сол тағамды жеу кезінде және жақсы органолептикалық қасиеттерінен (иісі, дәмі, түрі) пайда болады. Тағамның жоғары температурасы (бірінші тағам түрінде 70-75⁰ , екіншіде-65-70⁰ ) оның хош иісін күшейтеді, майлардың сұйық күйінде сақтайды, ас қорыту ағзаларына қан келуін күшейтеді, сөл бөлдіргіштік әсерін арттырады.

Бірыңғай тамақтану адамның тағамға тәбетін төмендетеді және асқорыту сөлдерінің жасалуын азайтады, сондықтан күніне және бүкіл апта бойына тағамдарды алмастырып әр түрлі ету қажет.

Азықтардың тәуліктік тізімі азықтардың 6 тобын қамтуы қажет: бірінші: сүт, сүт өнімдері; екінші: ет, ет өнімдері, жұмыртқа, балық; үшінші: нан, булка, макарон, жарма т.б.; төртінші: майлар; бесінші: көкөніс; алтыншы-жеміс-жидектер.