Буульмҗ уга – баатр уга

«Җаңһрин» бөлг болһнь

Җигтә сәәхн үгтә,

Баатр болһнь зөргтә,

Батта сәәхн седклтә.

(Куукан Анатоль)

Хальмг улс үйәс үйд күргәд, өдгә цаг күртл амн үгин зөөрән у седклдән хадһлад йовна. Дүүвр «Җаңһр» сувсн мет гилвкҗ әмтнә седкл байрлулҗ, зүркинь авлҗ, чееҗинь омгар дүүргнә.

«Җаңһр» өргәд дуулхла,

Җигтә җирһл бахтгдна.

Келнәннь айсинь чиңнхлә,

Кецү хурцнь медгднә.

(Тачин Анҗа)

Рис. лошадей из эпоса «Джангар»

Юмна эс гиҗ күүнә кецү сәәхнинь, билгинь, мергнинь үзүлҗ, шүлгләд, хурцар келсн үгиг магтал гинәвидн. «Җаңһрт» магталмуд олн бәәнә.

Баатрмудын күлгүдинь магтсн цагт иим үгмүд олзлгдна:

Өмн хойр көлән

Өдрә һазрт тәвәд,

Ар хойр көлән

Хонга һазрт хаяд,

Өргәрн һазр дөңнәд,

Өвцүһәрн һазр шудрад,

Олңгәс боссн

Өл цаһан туула мет

Өрвкәд йовна…

Турунаснь өсрсн шавр

Тенд, энд тусад,

Теегт болзатын бор уул болад,

Тондалдад үлдәд йовна.

Өөрд хальмгин амн үгин зөөрин негнь – магтал. Магтал йөрәлд өөрхн. Заң-үүлин учринь* илткҗ йөрәл, магтал келгднә. Эн саамд келҗәх үг күцгдҗәх үүлин чинрнь чаңһар медүлҗәх юмн. Эн хойр зокъялыг* йилһҗәх темдг бас бәәнә. Йөрәлд иргчин сәәг дурдҗ* магтна. Магталд өргҗ буульҗах юмн үзүлгднә.

Магтал олн әңгд хувагдна: һазр-усна, орн-нутгин, аң-шовудын, мал-аһрусна, уңг-тохман магттг, баатрмудын магтал болн нань чигн. Эн тоотыг магталд орулҗ, ке сәәхн үгәр тодрхалҗ келдг.

Җаӊһрин мөрн Арнзл Зеерд:

Туула сәәхн зоота,

Тошл сәәхн һуйта,

Еӊсг сәәхн толһата,

Ɵрм сәәхн нүдтә,

Ɵргн сәәхн чееҗтә…

– Данзн, баатрмудын магтал меднч?

– Э, мадн кичәлдән даславидн.

– Яһҗ теднлә әдл чидлтә болхмб?

– Чамд дөң болхнь – тәмр.

– Би өсхләрн, Күнд Һарта Саврла әдл болнав.