Шаһа наадлһиг сергәй

Шуурһн шаһасан шарҗнулад,

Шар түңгрцгдән хурав.

Шакута шаһалцнав гиһәд,

Шамдҗ һазаран гүүв.

Шаһа наадлһн

Шаһаһар наадлһн ик кезәнәс нааран бәәһә юмн. Эн нааднд шаһас болн сах кергтә. Шаһаг өрцг* гиҗ бас нерәднә. Сах – зөвәр эләд, күнд шаһа. Сахар өрсн шаһас хаһад тусх кергтә. Урд цагт көвүд хормаһар* дүүрң шаһата болвчн, зуг цөөкн, эзндән үнтә, эврә тамһта сахан хәәрлҗ хадһлдг бәәсмн. Наачаһад, шаһасан цугинь шүүгдвчн, сахан эрк биш үлдәдмн.

Шаһаһар наадлһн олн зүсн болна. Негнь – шаһалцан. Энүг ик бичкн уга наадхдан дурта. Нааднд һурвн – тавн күн орлцҗ чадҗана.

Түрүләд тоолң келәд, наад эклх күүһән шүүһәд авх кергтә. Күн болһн нег саамд кедү шаһа тəвхəн, кедү сахар наадхан (үлгүрнь, тавн өрцг – нег сах, арвн өрцг – хойр сах) эртәснь үгцнә. Утдан метр һазрт нег негинь дахулад, зерглүләд шаһас өрхмн.Наадачнр 15 – 20 ишкмәс эдниг тусхар чирмәлднә. Хасн күн туссн шаһасан хасн күн авна. Эс тусхла, дарук наадач нааднд орлцна. Зәрм улс, алдлго тусад бәәҗ, цуг шаһас шүүһәд авчкна. Тер күүнд «мергн» гидг нер зүүнә.

(Эрнҗәнә Константин)

_____________________________________________________________________

Ямаран нааднд ик бичкн уга дурта болдг бәәсмн?

Наадна зокал тодлад цәәлһтн.

Кениг «мергн күн» гинә?

♦ Харар барлата бәәлһнә нерд ямаран киискврт бәәхинь цәәлһтн.

♦ Олн тоод бәәх бәәлһнә нерд олад, суффиксинь цәәлһтн.

♦ Кедү? гидг сурврт хәрү өгчәх үгмүд олад келтн.

*хорма – подол

*өрцг – альчик

***

Намр өөрдҗ йовла. Сурһульчнр одачн школдан ирәд уга.

Ваня өндр нурһта, шар үстә, ик көк нүдтә заманч Мотя эмгнә көвүн. Эдн Дармд зунын сүл сарин чилгчәр нүүҗ ирлә.

Амрлһна хөөн Арзһрас көдлмштән ирсн, Жора багш бичкн Ваняд шаһа нааддг дасхна. Эн кесгтән наадна зокал көвүнд цәәлһҗ өгдмн.

– Хәлә, Ваня, сахиг иигәд бәрдмн, – гиһәд, барун һариннь эркә хумха хойрин үзүрәр хорһлҗта ик улан сахиг авна. Тиигҗәһәд һаран ардагшан суңһад, шүрүтәһәр өмәрән хаяд оркна. Тернь өрцгүдин тал дунднь тусад, өсргәд тарачкна.

Багш сахан һазрас өргҗ авад, тарҗ одсн шаһасиг захаснь экләд цердмн*. Эн эвтә кевәр, негнчн шаһа үлдәлго, шүүдмн.

Ваня нүдән бүлтәлһәд, шүлсән хойр оочарн һооҗулад, хәләдмн.

– Чи, Ваня, шаһаһар нааддгиг ода сәәнәр эс дасч авхла, оньдин шүүгдәд бәәхч. Мана школын көвүд йир төвәр* хана, би теднәс даслав. Багш сахиг көвүнә һартнь бәрүләд, яһҗ хайхинь зааҗ өгнә.

Ваня бәәсн арһан һарһад, хурһдыннь үзүриг нульмстад, зүн нүднә зовкиг буулһад, сахан барун нүдндән өөрдхәд төвлҗәһәд, ик холас цердмн…

(Тачин Анҗа)

_____________________________________________________________________

Ямаран зунын сарин тускар келврт келгдҗәнә?

Жора-багш Ваняд шаһаһар наадгиг яһҗ дасхна?

Ваня яһҗ шаһас цернә? Текстәс олад, умштн.

Текст нерлтн.

♦ Харар барлата бәәлһнә нердт сурвр тәвәд, киисквринь келтн.

♦ Кесгтән, цагчн гидг үгмүдин алңтрулгч хадврмуд олад, бичлһинь цәәлһтн.

♦ Эврә бәәлһнә нерд олтн.

*церх – метать (альчики)

*төв – меткий

Иткгдхш

Бичкндән шаһа наадхдан

Басл дурта биләв.

Кесг дәкҗ шүүгдләв,

Кесг дәкҗ шүүләв.

Өдгә цагин бичкдүд

Өрцг, сах медхш…

Өвәрц, соньн наадн

«Өңгрв» гихлә – иткгдхш.

(Буджала Егор)

__________________________________________________________________

Өрцг, сах гисн юмб?

Юңгад өдгә цагин бичкдүд эдниг медхш?

Тадн шаһаһар нааддвт?

♦ Антонимс олад цәәлһтн.

♦ Удан эгшгүдтә үгмүдин бичлһинь цәәлһтн.