Шатрин өвәрцинь медий

Шудрмг көвүн Шорва

Школасн адһҗ ирнә,

Шулун хотан ууна,

Шатрин кружокд одна.

***

Бадм һазаһас орҗ ирәд, (рис.стол) деер нег юм тәвәд:

­ – Җанҗ, наар! Хоюрн наадый, – гив.

Җанҗ Бадмур өөрдәд соньмсв:

– Энчн юмби?

– (рис.шахм.доска) гидг наадн. Чи наач чаддвчи?

– Уга, мана школд иим наад күн наадхш.

–Би чамд зааҗ өгнәв, шулун дасхч, – болад Бадм шатрин беткәс шарҗңнулад бамбрмуд (рис.стол) деер цацад, Җанҗд цәәлһв:

– Эн – шатрин бетк. Шатрин бетк деер 34 цаһан болн 34 хар (рис.квадрата) бәәнә. Бамбрмуд бас хойр зүстә болдмн: 16 хар болн 16 цаһан. Шатрчнр беткин хойр таласнь зерглүләд бамбрмуд зогсах зөвтә. Бамбр болһн эврә ормта. Хәләлч, би эдниг тәвҗәнәв.

Цаһан, хар зүсн болһнд неҗәд хан, берсн, хошаһад тергн, мөрн, темән, нәәмәһәд (рис.пешка) –д бәәдмн. Ут турштан 32 бамбр. Хамгин чинртәнь – хан. Наадна йовудт цуг бамбрмуд хааһан харҗ харсна. Хаанд ша өгхлә, наадн төгснә. Бамбр болһн яһҗ нүүдгинь, яһҗ «хортна» бамбриг «иддгинь» Бадм Җанҗд үзүлв.

– Ода шатр ямаран наадынь медвч? Энчн күүнд уха, гүн тоолвр орулдг наадн. Сәәнәр наадна зокал медҗ ав, хөөннь эврәннь школдан үүрмүдтән дасхҗ чадҗанач.

Тиигәд Җанҗ асхн болһн Бадмта шатр нааддг болв.

(Тачин Анҗа)

_____________________________________________________________________

Юңгад Җанҗ шатр наадҗ чаддго бәәҗ?

Бетк деер кедү бамбр бәәнә?

Шатр Җанҗд таасгдв?

Текст нерлтн.

♦ Харар барлатабәәлһнә нерд залгч киискврт тәвтн.

♦ Җөөлн темдгтә үгмүд олад, бичлһинь цәәлһтн.

♦ Тергн, бетк гидг үгмүд кедү чинртә.

Шатр

Хальмгуд кезәнәс нааран

Хаата шатрт дурта.

Ах үйнрин авъяс

Ачнр дасхла байрта.

Ямаран сән наадн,

Яһсндан мартхв мадн.

Керг кеһәд дасхм,

Кезәңк авъяс батлхм.

Заячин заяснбилгән

Залхурл уга олзлхм.

Өдр болһни җирһлән

Өврмҗәр, өргмҗәр байҗулхм.

(Бадмин Серәтр)

_____________________________________________________________________

Ямаран кезәңк авъяс батлх кергтә?

Өдгә цагт шатрт ямаран оньг тусхагдҗана?

♦ Олн тоод бәәх бәәлһнә нерд олад, суффиксинь келтн.

♦ Харар барлата бәәлһнә нердин киисквринь олтн.

♦ Керг, билг гидг үгмүдин чик бичлһн ямаран зокалла ирлцҗәхинь цәәлһтн.

Рис. Соревнования в степной школе по шахматам, Ежонок на первом месте

Зараха-чемпион

Теегин школын сурһульчнр спортын марһанд шунмһа кевәр белдвр кеҗәнә. Эдн өдр болһн дамшна*, зуг Зараха талвңгин захд һанцаран, гейүрсн бәәдлтәһәр, үүрмүдән хәләһәд зогсна.

Нег дәкҗ эцкнь көвүнүрн өөрдәд сурв:

– Чи яһад юм келго бәәхмч?

– Баав, хәләлчн, Туула йир хурдар гүүнә, Аюка күнд аца өргҗ чадна, Белтрг җид холд хайна, Ялмн сәәнәр һәрәднә… Би болхла ю чигн кеҗ чаддго, аю-кейү уга, дала хатханчгта, ахрхн көлтә төгрг долдав, – гив Зараха.

– Уга, тиим биш. Чи бас марһанд орлцҗ чадхч. Би чамд шатр нааддг дасхнав.

– Шатр гинч? Терчн хоосн нааднлм.

– Юңгад тиигҗ санҗахмч? Шатр – спортын наадн. Шатрар бас марһан болдмн.

Тер өдрәс авн эцк көвүн хойр кесгтән шатрин ард суудмн. Удл уга Зараха наадна зокалмуд медәд, нам эцкән шүүһәд, диилвр бәрдг болв. Нег дәкҗ Зараха школдан ирчкәд, үүрмүдтән:

Кен нанла шатрцна?

Керсүһәр хааһим шахлна?

Кенлә болвчн харһнав,

Кецү сәәхнәр марһнав.

Ик марһанд Зараха орлцад «чемпион» нер зүүв. Эцкнь көвүнәннь күцәмҗст байрлад келв:

– Не, үзҗәнч? Күн болһн бийдән ирлцәтә спортын әңг шүүҗ авад, седклән, бәәсн арһ-чидлән тәвәд дамшхла, өөдән күцәмҗс бәрхнь лавта.

– Ханҗанав, баав!

– Ода чи йоста чемпион болвч, – гиһәд эцкнь көвүһән үмсв.

___________________________________

Яһад Зараха һундлта бәәхмб?

Кен Зарахад нөкд болв?

Чемпион нер зүүхд Зарахад юн туслв?

♦ Харар барлата бәәлһнә нердин киисквринь келтн.

♦ Олн тоодан бәәх бәәлһнә нерд олад, суффиксинь цәәлһтн.

♦ Гиигн, ут, өөрхнд гидг үгмүдт текстәс антонимс олтн.

*дамшх – тренироваться

«Бичкн арлын хулсн» гидг дууна айсар.

Шатрин бетк деер

Шарда Барда хойр

Шамдһа цергчнрән зогсана,

Шальшгта бәрлдән эклнә. 2д.

Цаһан, хар бамбрмуд

Цааран-нааран йовна.

Эвинь олад эдн 2д.

Эврә хааһан харсна.

Багш: Күүкд, шатр наадхла, бийән һольшгар бәрлһнә зокалмуд медх кергтә.

Сурһульчнр: Ямаран зокалмуд?

Багш: – Хәәкрлго, уха туңһаһад, адһм угаһар наадх кергтә.

– Шатрч һаран бамбрт күргснә хөөн, хәрү цухрҗ болшго, тер бамбрарн

йовх зөвтә.

– Шүүхләрн, шүүгдсн күүнәс деерлкхмн биш.

– Наад эклхин өмн болн төгсснә хөөн, һар һаран бәрлдәд мендин докъя өгх зөвтә.

Сурһульчнр: Юуна төлә эн зокалмуд кергтәв?

Багш: Эс зөвшәрлһн (разногласие), зүтклдән һаршгон төләд иим зокалмуд эрк биш бәрх кергтә.

Эн юмби? Делтрин чинән һазрт

Делкән әмтн хурҗ.

Залгч киискврт бәәлһнә нерд кенүр? юунур? гидг сурврмудт хәрү өгнә, -ур, -үр гидг чилгчс авна. шатрч-уртуулаһ-ур Кенүр?эцк-үр Юунур?гер-үр көвүн-үр тергн-үр

Залгч киисквр