Дәріс № 12. Дәріс тақырыбы: дәстүрлі мәдениет және жаңашылдық

Дәріс тақырыбы: Дәстүрлі мәдениет және жаңашылдық

Дәріс жоспары:

1. Дәстүрлі мәдениеттің негізгі қызметтері.

2. Жаңашылдықтың қоғам мәдениетіне ықпалы

Дәріс мақсаты: Этнологиялық мектептердің негізгі териялары мен көрнекті өкілдерінің негізгі тұжырымдарымен таныстыру.

Негізгі түсініктер: функционализм, әлеуметтанулық мектеп, қоғамдық институттар, стуктурализм және т.б.

Дәріс сабағына арналған әдістемелік нұсқау: Дәріс сабақтарында тақырыпқа сай негізгі түсініктерді талдап, әдебиеттермен жұмыс жасай білуге дағдылану қажет. Тақырып бойынша оқытушы тарапынан берілген негізгі түсініктерді ғана емес, қосымша өз бетінше ізденіп, категориялық ғылыми аппаратты кеңейту ісімен айналысуы шарт.

Кез келген жүйелер сияқты, этникалық ортақтықтар өз ортасы арқылы әрекеттеседі. Бұл әр этнос үшін ең алдымен табиғи орта арқылы анықталады. Табиғи шекаралар – этникалық шекаралар ролін атқарады. Географиялық орта этникалық сана–сезімде де бой көрсетеді: этникалық аумақтардың ландшафтары (көріністері) онда тұратын адамдардың санасынца "туған жер" туралы көрініс ретіңде сақталып қалады. Ландшафтың кейбір элементтері топонимикамен (географиялық атаулардың жиынтығымен) қоса этникалық бұйымдардың ерекше рәміздеріне айналады. Мысалы, орыстарда қайын, Волга өзені; украиндарда – терек; жапондықтарда – сакура, Фудзияма тауы ұлттық рәміз болып саналады. Топонимдер. Жағадағы чукчилер ездерін "ан калын" – "теңіз тұрғындары" – деп атайды, селькуптардың бір тобы – "шеин–куле" – "тайга адамдары" аталады.

Географиялық орта этносқа оның қалыптасу кезеңінде, ол өзінің табиғи "ортасына" жаңа бейімделіп, үйреніп келе жатқан кезде күштірек әсер етеді. Бұл әсіресе қоғам дамуының ерте сатыларыңда көбірек байқалады. Және де бұл үрдіс адамның табиғатпен еңбек әрекеті көзінде үздіксіз болып жатады. Бұған мынадай мысал нақты дәлел бола алады: халықтардың шаруашылығы мен көрнекті үй тұрмысы олардың географиялық ортасынан әлдеқайда тезірек өзгереді. Назар аударарлық бір жай: тұратын аумағын өзгерткенде, көшкенде этнос жоғалмайды, қайта өзінің еркешеліктерінің көпшілігін сақтайды.

Этностар адамдардың өмір сүруі үшін берілген бір географиялық ландшафтың мүмкіндігін тіпті де толық пайдаланбайды. Мұндай мүмкіңдіктердің ішінен біреуін тандап алу ең алдымен қоғамның саяси–экономикалық дамуының деңгейіне байпанысгы болады.

Мысалы, жеке меншіктену шаруашылығы кезеңінде шамамен бірдей табиғат жағдайларында жекелеген этникалық ортақтықтар кейде "өмір құралдарын" әр түрлі қолданады. Бұған мараби тайпасының – Тайланд аңшылары және жинаушыларының өмірі мысал бола алады. Өздерінен артығырақ дамыған көршілері – таялармен жүйелі экономикалық байланысы бола тұра (кейбір марабилер тіпті тая тіліне де көшкен), олар осы күнге дейін егін шаруашылығының кәдімгі негіздерімен де таныс емес. Олардың шаруашылық көсібі жинаушылық және аңшылық болды, еркектер ұзындығы 4 метрге дейін жететін найзалармен қаруланып, аң аулады, әйелдер мен балалар жидек, дала жемістерін, бал, балауыз, құрттарды жинады. Садақ ол кездегі адамдарға белгісіз еді.

Сол сияқты Оңтүстік Индияның кадар тайпасы осы күнге дейін жинаушылық кесіппен айналысады; жылдың көп уақытын олар орман жемістерін жинаумен өткізеді. Алайда кадарлар оларды едерінің қажеттілігі үшін емес, айырбас жасау мақсатында пайдаланатындықтан, базардағы сұранысқа қарай имбирь, кардамон, бал, құнды ағаш жинайды және көбінесе олар ақшалай сауда емес, тура айырбас жасайды.

Сонымен, кадарлар шаруашылығы, нарыққа бағыт алса да, өзінің жинаушылық сипатын сақтап қалды.

Мал өсіруші халықтарға келсек, олардағы шаруашылық дәстүрлерінің тұқрақтылығы жалпыға белгілі.

Ортағасырлық тарихтан белгілі болғанындай, тіпті Еуропаның және Азияның нағыз берекелі егіншілік жерлерінде хундар, монғолдар және қыпшақтар өздерінің мал өсірушілік дәстүрлерін сақтап, егістік жерлерді мал жайылымына айналдырды.

Олардың шаруашылық дәстүрлерінің өте мықты болғандығына деректер айғақ. Бұған ХVІІ–ХІХ ғасырларда Сібірге көшкен орыс қоныс аударушыларының косібі мысал бола алады, олар жаңа қоныстанған жерлерін дәстүрлі егіншілік төсілдеріне бейімдеуге орасан зор күш жұмсады.

Мысалы, XVII ғасыр мен XX ғасырдың басында оңтүстік Украинаға қоныс аударған орыс құрылысшыларының дәстүрлерін алайық. Мұнда олар жуан бөренелерден ағаш үйлер салды, ал ол кезде украиндықтар саманнан, балшықтан тұрғызынған үйлерде тұратын. Тілті кедей дегендерінің өздері қаржыларын жинап, ағашты бірнеше жүз шақырым жерлерден әкеліп, ағаш үй салуға тырысты.

Этникалық дестүрлер киімнен де көрініс береді.

Кейде мұндай дәстүрлер ауа райының қолайсыз жағдайларына сәйкес келмесе де, сақталып қалады. Мысалы, Жапониядағы айндарды алайық. Бір кезде Океаниядан келген олар Хоккайдо аралының суық климатына қарамастан, жаздыгүні жамбасқа таңылған шүберекпен (набедренная повязка) жүреді.

Сонымен, этностар этникалық ортақтықтың басқа түрлері сияқты, орталардың үш негізіі категорияларымен арақатынастар жасайды: табиғатгық, этаикалықтан тыс елеуметтік және өзіндік этникалық.

Бақылау сұрақтары:

1. Этникалық дәстүр туралы түсінігіңіз
2. Мәдениет туралы жалпы түсінік
3. Жаңашылдық және дәстүрлі мәдениеттің арақатынасы

Әдебиеттер:

1. Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса. М., 1983.

2. Лурье С.В. Историческая этнология. М., 1997.

3. Чеснов Я.В. Лекции по исторической этнологии. М., 1998.

4. Садохин А.П., Грушевицкая Т.Г. Этнология. М., 2001.