Біртұтас педагогикалық үдерістегі тұлға қалыптасуының бастау көзі – отбасы тәрбиесі

Отбасы тәрбиесінің принциптері мен мазмұны.

Отбасы – бұл оның әрбір мүшесінің өзіндік тіршілік сақтау қажеттігін (ұрпақ жалғасы) тиімді қамтамасыз ету және өз беделін тұғырлы орнықтыру (өз қадірін тану) үшін түзілген адамдардың әлеуметтік-педагогикалық тобы.

Отбасы тәрбиесі – бұл нақты жанұяда ата-аналар, жақын бауырластар күшімен жүргізілетін тәрбиелеу және тәлім топтау жүйесі.

Отбасы міндеттері:

- баланың өсуі мен дамуы үшін мүмкін болғанша қолайлы жағдайлар жасау;

- баланың әлеуметтік-экономикалық және психологиялық қорғанысын қамтамасыз ету;

- отбасыны құру және оны сақтап қалу тәжірибесін жоспарға ендіру;

- отбасыда кекселер мен қарияларға болған сый-құрмет сезімін қалыптастыру;

- балаларды өзі өзіне қызмет көрсетуді және жақын- жуықтарына жәрдем беруге бағытталған пайдалы- қолданбалы дағдылар мен ептіліктерге үйрету;

- өз қадірін ардақтай білу мен өз “менінің ” құндылықтылығын сезінуге баулу;

Отбасы тәрбиесінің жалпы принциптері:

- өсіп келе жатқан тұлғаға деген адамгершілік пен қайырымдылық қатынас;

- балаларды отбасының тең құқықты мүшелері ретінде үйдің жан-жақты өмір, тұрмыс қызметтеріне тарту;

- балаларға болған байланыс қатынастардың жариялылығы мен сенімділігін арқау ету;

- отбасыдағы өзара қарым-қатынастардың көтеріңкі көңіл-күйде, болашаққа сеніммен түзілуі;

- балаларға қойылатын талаптардың жүйелі де бірізді болуы (орындалуы мүмкін емес талаптарды қоймау);

- отбасы баласына қолдан келер жәрдемнің бәрін жасау, оның білгісі келген барша сұрақтарына жауап беруге дайын болу.

Бұл принциптер мен өзге талаптар ретімен қолданылуы мүмкін, бірақ отбасы тәрбиесінде маңызы өз алдына тәрбие ережелері баршылық, олар: балаларды қол жұмсап жазалауға тиым; өзгелерге бала хаттары мен күнделіктерін оқуға жол бермеу; құрғақ уағызбен көп сөйлеп, бала миын қатырмау; бір сөзбен сол бойда бағына, бас июге мәжбүрлемеу, орынсыз марапатпен әсірелемеу және т.б.

Дегенмен, барша принциптердің астарында жатқан тұжырым біреу-ақ: «балалы үй базар», «бала үйдің қуанышы». Қуанышы мол отбасыдағы бала да жақсы, баламен қатынасқандар да жақсы.

Отбасыдағы тәрбие мазмұны тәрбиелік бағыттардың баршасын қамтиды. Тәрбиенің қай түрі болмасын: тән-дене, эстетикалық, еңбектік, ақыл-ес және адамгершілікке баулу – бәріде жастан жасқа өтуде түрленіп өзгеріске келіп, іске асып баруы тиіс. Мұның бәрі мектептегі үдеріспен, яғни арнайы жоспарланған тәрбие және оқу-үйретіммен біртұтастыққа келіп, баланың жүйелі де бірізді, тұғырлы кемелденуінің бастау көзіне айналуы қажет.

Отбасы тәрбиесінің әдістері: ересектер өнеге-үлгісі; баламен әңгіме сұхбат, талқы; сенім, көрнекі-үлгі әрекет; сүйіспеншілік таныту; бірлікті толғаныс; бала болмысын ардақтау; марапаттау, мадақтау; қадағалау; әзіл; талпыныс; дәстүр-үрдістерге баулу; көңіл-күй ортақтасуы және т.б. ал бұлардың қай бірін таңдау және қолдану бала даралығына сәйкес және нақты жағдай шарттарына орай жүргізіледі.

Отбасындағы қисынсыз тәрбие түрлері:

Көзден таса қалу, қадағалаудың болмауы: мұндай жағдайлар көбіне ата-аналардың жұмыс басты болып, өз балаларына тиісті көңіл бөлмеуінен қалыптасады. Нәтижеде балалар өз тізгінін өздері иемденіп, ертелі-кеш уақытының бәрін мәнсіз думанға сарп етіп, жол жөнекей “көше” топтарының жетегіне түсіп, болымсыз әсер ықпалдар құрсауында қалып барады.

Әсіре “қамқорлық ”- бала өмірі үздіксіз бақылау, қадағалауда, ұдайы есітетіні жеку, шектеулер. Нәтижеде бала ынжық, ынтасыз, үркек, өзіне деген сенімсіз, өзін, өз қалағанын қорғай алмайтын жасқаншақ кейіпке түседі. әсіре “қамқорлық” тәрбиесінің екінші бір түрі – баланы отбасы “патшасы ” ретінде шектен тыс көтермелеу. Бала баршаның назарында болуға бейімделеді, оның айтқаны айтқан, дегені деген, оған, “қой дейтін қожа, әй дейтін әже ” жоқ. Қай қылығына да мақтаудан басқаны қабылдауға үйретілмеген. Нәтижеде, есейе келе мұндай бала өз мүмкіндіктерін дұрыс бағалай білу қабілетінен жұта болады, менмендік пен өзімшілдіктің құрсауына маталады.

Жатсыну тәрбиесі - отбасыдағы бала ата-ананың көңіл шуағынан ажыралып, немқұрайлылық пен ызғарлы қатынасқа тап келеді. Сыртқа әкесінің не шешесінің еркетайы болып көрінгенімен, бала ересектердің өзіне деген мейір-махабатының жоқтығын, тіпті одан жатсынатынын сезінеді.

Қатқыл тәрбие – еленбес айып үшін бала қатаң да ауыр жазаға тартылады, осыдан оның өмірі ұдайы қорқынышпен өтеді.

Артық, жүктемелі жауапкершілік жағдайындағы тәрбие – ата-ана балаға кіші жастан оның қалауы мен қызығуларын ескермей, өз мүдделеріне орайласқан жоғары талаптарды таңа бастайды немесе әлі белі қатпаған балғын жасқа ол көтере алмайтын тапсырыстар береді.

Отбасыда әбден болымсыз, тұрпайы, бірақ кейде қолданымын тауып жүрген тәрбие – бұл балаға қол жұмсап, жазалау, қорқыту. Мұндай әдістен бала тән-дене, психикалық, моральдық жарақаттарға душар болады, ал бұлар өз кезегінде балалардың әрекет-қылығы мен мінез-құлығындағы бұзылыстарға жол ашады: бала қоршаған ортаға икемдесу қабілетінен айрылады, ұжымдық өмірде келісім таба алмайды. Мұндай балалардың бәрінің де оқу-үйренімге деген қызығушылық жоқ.