Архаикалық қоғамдағы абыздардың рөлі мен қызметтері

Абыз – ертеде елдің тəу ету жоралғыларына басшылық жасайтын əрі жаугершілік жағдайында жорыққа шығарда бата беретін, болжам жасап, жорамал айтатын жəне ежелден қалыптасқан əлеуметтік тəртіптің ертедегі нормалары мен принциптерін жетік меңгерген беделді тұлға

Абыздың ел басқару жүйесіндегі жəне тіршілікқамына байланысты алуан түрлі салттар мен ғұрыптарды, наным-сенімдер, жосындарды атқарудағы айрықша рөлі оның қоғамдағы аса беделді əлеуметтік тұлға болуына ықпал етті. Абыз əскери жорықтарда ұрыс барысына əсер ету, оған күш дарыту жəне қарсы жақтың күшін əлсіретуге бағытталған арнайы магиялық шараларды атқарған. Aбыздардың негізгі қызметі – хан, қолбасшы төңірегінде болып сəуегейлік, болжаушылық жасау.

Деректерге қарағанда, абыздар жеке-дара əлеуметтік діни категория ретінде ерте орта ғасырда қалыптасқан. Алайда қазақ қоғамында абыздар атқаратын міндеттерді көп ретте бақсы,жырау, жауырыншы, жадышы да атқара берген. Фольклоршы Е.Тұрсынов байырғы əскери болжаушы-абыз қызметін кейіннен жырау типі алмастырған дейді. Қазақта абыздардың қызметі аса күрделі сипатта болған. Бұған Абайдың төмендегі сипаттамасы дəлел бола алады. «Құтайба атты кісі Қашқарға шейін келіп, халықты исламға көндіргенде бұлар мұсылман болдық депті. Сөйтсе де, бұрыннан бақсы-балгерлерге иланып, отқа, шыраққа табынатын əдеттерімен исламды тез түсініп кете алмапты. Ол кезде шала-пұла хат таныған кісісі болса, оны «абыз» дейді екен. Ол абыз демек, əуелде шаман дініндегілердің өз молдасына қоятын аты екен». Ежелгі бақсы-жыраулардың бір тобы абыз деп аталған - дейді академик Ə.Х.Марғұлан (Нысан абыз, Құрманбай абыз, Сабырбай абыз, тағы басқалар).

Абыздың ерекшелігі ескі заманның хаттарын, жазылған сөздерін тани білген, тасқа, ағашқа, теріге түсірген жазуларын оқи білген. Далада тасқа түсірген жазулар кездессе, қазақтар оны пəлен абызға көрсет деп отыратын болған. Қазақта «киіз кітап» дейтін ұғым абыз аттарымен байланысты. «Абыздар бір жерде отырмайды, ылғи тау-тасты аралап, тасқа жазу түсіріп, ескі жазуларды оқып жүреді, жирен атқа мініп ел қыдырып, қобыз тартып, сарын айтып, сəуегейлік құрып жүретін болған. Қазақ абыздарының бір ерекшелігі олар сахарада əр заманда үстем болған салт-сананы біріктіріп (тəңірі, будда діні, мани), олардың аралас (синкретті) түрін қолданған», – деп жазaды Ə.Марғұлан.

Құдайбердіұлы Шәкәрім шығармасында Нысан абызды төмендегідей суреттеп, қазақ қоғамындағы абыздың əлеуметтік-рухани болмысын суреттеп мен рөлін берген:

Ол кезде балгер болған Нысан абыз,

Шын дəулескер бақсының өзі нағыз.

Жыны айта ма, кім білсін, шыны айта ма,

Айтқаны келеді деп қылады аңыз.

Қазақ даласына ислам дінінің орнығуына байланысты халық арасында Құран Кəрімді жатқа білетін жəне бақсылықтың ұшқыны бар көріпкел, білгір адамды да абыз деп атаған.М.Əуезовтің «Еңлік-Кебек» пьесасында Нысан абыз қобыз тартатын əулие, көріпкел ретінде сипатталады. «Қазақ əдебиетінің тарихы» деген еңбегінде абыз сөзінің арғы тегі «хафиз» деген араб сөзінен енгенін, бұл ұғымның бақсылық құлдырағанда пайда болған синкретті ұғым екенін атап өткен. «Кей уақытта мұсылманшылық пен ескіліктің бітім қылған да жері бар. Ел əуелгі кезде мұсылманшылықты ұстаса да, мұсылманның молдасынан өзінің бақсысын артық көрген. Бақсыда үлкен қуат болып, елдің ықыласын өзіне тартып, билеп отырған. Сондықтан кей жерлерде бақсыға мұсылман əулиелерінің сипатын алып келіп, жамағаны бар. Мысалы, ескі замандарда абыз дегендер болған. Абыз деген сөз арабша «хапыз» деп шығады. Ізгі, əулие деген сөз. Бақсы өзі əулие орнында күтулі болады. Мінеки, бұл ескілік пен жаңаның жасаған бітімі», – дейді М.Əуезов.

Қазақтың абыз ұғымы арабтың «хафиз» деген сөзінің түрленген нұсқасы. Хафиз (арабша حافظ – Һафез, көпше түрі حفاظ – Һоффаз), ал, парсы тілінде сақтаушы, еске жаттау қабілеті жоғары жан, өлең мен Құран Кəрімді жатқа айтушы деген мағынаны білдіреді. Ондай білімпаз адамдар Құранды жатқа айтып, даңққа бөленген.

Мəшһүр Жүсіп Көпейұлының суреттеуіндегі сол кезеңдегі абыздардың образы өзінің дəлдігімен ерекшеленеді: «Біздің бала күнімізде Иманқұл молда осы сөзді сөйлеп отырушы еді: «Оспанқұл əшдүрден сексен төрт бала оқыған едік. Ол кісіден сабақ алғанның бəрі абыз атанды», – деуші еді. Өтеміс абыз, Елен абыз, Мəстек абыз, Керей Жанай абыз, Керейіт Шонай абыз, Ақкөл абыз. Ол күндегі абыздарды айта берсе, ұшы-қиыры жоқ. Сонда қожаның оқытатұғын оқуы, абыздардың бар үйренген сабағы бес Құран, намаз сабағы. Абыз атанғанның мəнісі бес Құранды жатқа біліп, бес намазды артынан əдет қылып оқығандығы».. Абыз сөзі де осы аб, аба ұғымынан дамыған. Мұндағы – ыз жұрнағы істеуші, жасаушы мағынасында қолданылғандай. Аб – тылсым сиқыр, немесе аба – үлкен. Абыз –тылсым күш иесі, сиқыр істеуші, үлкендік жасаушы. Қазақта абақ де- ген ескі сөз бар, оның мағынасы: ұлы, аға деген мəнді білдіреді. Абыздардың міндеті – қоғамды рухани тұтастықта ұстап, осы мақсатқа ұйытып отыру. Тұрандық халықтардың – ертедегі үйсін, ғұн елдерінің билік жүйесі көп саты- лы лауазым қабаттарында абыз лауазымы болғаны тарихи деректемелерде айтылады. Көне үйсін елінің басты шешім қабылдаушы – Күн бидің əкімшілігі дұғлы – бас уəзір, бас қолбасы, дарту – бас жасауыл, абыз – бас бағам, ұлыс бегі, орда бегі, атқосшы сияқты 9 сатылы қабаттан, ғұндардың басты шешім қабылдаушы – Тəңірқұттың басқару жүйесі – 24 əскери-əкімшілік шен мансаптары құраған. Оның он екісі Тəңірқұттан төмен сол Білге – сол қанаты шығыс жақта тұрады, оң қанаты батыс жағында тəңірқұттан төмен оң Білге бастаған тағы 12 шенді мансаптылар. Барлық 24 дəрежелі Тəңірқұттың шенділері өзіне қарасты мыңбасы, жүзбасы, онбасы, кіші хан, ақылман жасауыл, дувей, даңға, сақа қатарлы мансаптыларды тағайындаған. Тарихта Майқы би, Мөңке билердің атақ-даңқы аса әйгілі. Олар да өз кезінде ханның абызы болған тұлғалар. Асан қайғы абыздың дəстүрін жалғастырушы Абылай хан заманының абызы Бұқар жырау. Абылайдың абызы Бұқар жыраудан кейін, хандық биліктің заманы өтіп, ел билеу жүйесі отаршылдық қалыпқа түскен соң, қасиетті, ақылгөй, өнерпаз, болжағыш, көріпкел абыз, мыс., Мұрат Мөңкеұлы, Дулат Бабатайұлы, Шортанбай Қанайұлы, Мəшһүр Жүсіптер болғанымен олардың əз Жəнібегі, хан Абылайы болмады. Заман өзгеріп биігіне өрлей алмаған дарынды қасиет иелері қайғылы ойға тұншығып, арманда кетіп жатты, өмірден өтіп жатты. Қазақ ғалымы М. Мырзахметұлы «билік сатысында абыздың жауапты қызметін атқарар көріпкел, тұла бойын өнер құдыреті билеген, ұлттық идеологияның көрігін жағатын абыздық лауазым» бүгінде де қажет екенін ескертеді. Қазақ халқы қайта тұтас ел болған соң, жаңа мемлекет құрған соң, байырғы жақсы дəстүрлер уақыт өте келе заман талабына қарай жаңғыртылып қалпына келеді.