Нейроэндокринді бездер. Эпифиз: құрылысы, қызметі

Эпифиз (шишковидная железа); (epiphysis, грек, ері — үстінде, рһуо — өскін, бүр) — аралық ми эпиталамусы құрамына кіретін ішкі секреция бездерінің орталық мүшесі. Эпифиз сыртынан дәнекер ұлпалық қапшықпен қапталған. Одан без ішіне қарай дәнекер ұлпалық перделіктер таралып, оның паренхимасын бөлікшелерге бөледі. Без паренхимасын екі түрлі жасушалар: ұсақ глиоциттер және ірі пинеалоциттер түзеді. Пинеалоциттер боялу сипатына қарай ашық және күңгірт түсті эндокриноциттерге бөлінеді. Пинеалоциттер жыныс мүшелерінің дамуын бәсендетіп, жыныстық жетілуді тежейтін, қандағы калийдің деңгейін жоғарылататын серотонин және мелатонин гормондарын бөліп шығарады

Домалақ без – Эпифиз
Эпифизжеткіліксіззерттелгенбезгежатады. Төменгісатыдағыжануарларда (кесіртке, сүйекті амфибия, қосмекенділер) эпифиз бастыңтөбеаймағындаорналасқан. Оныңүстінде тек жұқадәнекертінменжабылғантесікболады. Қабылдағыштыққызметатқаруынабайланысты оны төбекөзідепатайды.
Сүтқоректілердіңэпифизі орта мидыңжоталас (дорсалды) бөліміндетөрттөмпешіктіңжоғарғыаралығындағытереңдіктеорналасқан, кейбіреулер оны мидың 3-ші қарыншасыныңқабырғаөсіндісідеп те атады. Бездіңсалмағы 100-180 мг. Бұлбездіңбарыпертеденбілгеніменоныңқызметсы осы кезгедейінбелгісізболыпотыр. Көнежәне орта ғасырлардаэпифизді «сана тізбегін» ақыл-ойдыбақылайтынқақпақ, интеллектінің тепе-теңдігінқамтамасызетуші, адамның «жаны» орналасқансауытдепесептеген.
Тәжірибеарқылыэпифиздінжынысбездерініңқызметінеқатысы бар екеніғанадәлелденіпотыр. Айталық, бала эпифизініңісігіндеуақытынанбұрынжыныстықжетілу (мысалы, 15 айлыққыздаэпифиздіңісігінебайланыстыетеккіркелген) байқалады. Эпифизэктомияданкейінжануарлардыңаденогипофизіөсіпертежыныстықжетілубасталады. Эпифиздіңжынысбездерініңқызметінеәсері, оныңгормон бөлуіменбайланысты.
Эпифиз бірнешебиологиялықбелсендізаттар – мелатонин, серотонин, адреналин, гистамин т.б. бөлетініанықталды. Олардыңішіндеәсіресе мелатонин күштіәсеретеді (бұлзаткөздіңторлықабатында да түзіледі).
Мелатонинніңфизиологиялықәсері.
1. Меланоиитжасушаларыныңқызметінтежеп, бақаныңтерісінтүссіздендіреді.
2. Гипофиз арқылыәсеретіпжынысбездерініңқызметінтежейді, яғнибұл гормон сүткоректілерорганизмінің репродукция қызметінеәсеретеді. Жасжануарлардыңжыныстықжетілуін, ал ересекұрғашыжануарлардыңэкстральдықкүйлеуоралымынтежейдіжәнежынысбезініңмөлшерінкішірейтеді, Эпифиздегімелантонин мен серотонинніңмөлшеріжарыққабайланысты. Күштіжарықсәулелерібұлгормондар мен гипофиздіңжынысгормоныныңмөлшерінкөбейтеді. Осығанбайланыстыжануарлар мен құстардыңжыныстықбелсенділігімаусымбойыншаөзгереді, жаздажәнекөктемдежеделкүшейеді.
3. Ғалымдардыңзерттеулерінеқарағанда эпифиз организмдебиологиялық «сағат» ролінатқарады, яғнибиологиялықүрдістердіңбелсенділігікүн мен түнніңауысуынақарайөзгеріптұрады.
4. Эпифиз басқаішкісөлінісбездерге де әсеретеді. Югославия ғалымдарыоныңқалқанша, қалқансерік, бүйрекүсті, ұйқыбездерінеәсерітуралыкөптегенмәліметтержинаған. Жануарларғаэпифиздіңсығындысыненгізгендеолардыңпсихикасы да өзгеретініөтеқызықтыақпарат. Мысалы, тышқандармысықтанқорықпайды, тіптішабуылшылболыпкетеді.
5. Эпифиз денежылуынреттеуге (терморегуляция) қатысадыдеген де мәліметтер бар. Кейбірғалымдарэпифиздіжоғарыдәрежедегіқыртысастыжылудыреттеушіорталыққадененіңқызғанынхабарлайтын»биологиялық термометр» депқарайды.
6. Эпифиз су мен тұздың, әсіресе калий тұзыныңалмасуынақатысатыныанықталды.
7. Бірқатарғалымдар эпифиз тініненбелсендіпинеалиндегензаттыбөліпалды. Ол белок алмасуынаәсеретеді. Югославтықғалымдарбасқаішкісөлінісбездеріменбірге эпифиз организмніңсыртқыортаныңөзгермеліжағдайынабейімделуінеқатысадыдепесептейді.
Қорытакеле, адаморганизміндеішкісөлінісбездерініңкүрделіжүйесіжұмысістейді. Олжүйкежүйесіменбіргеорганизмніңбіртұтастығынқамтамасызетеді. Қалыптасу бала (ұрық) іштежатқанкезеңдебасталады. Туғаннанкейінгіонтогенездегетерогенді, яғниуақытбойыншаәркелкі даму, содансоң – эндокриндіжүйеніңинволюциясы (керіқарайдамуы) жүреді