Талдау және интерпретациялар

Мақсат: археологиялық ескерткіштер категориясында ең көп мелшерде кездесетін ғұрыптық ескерткіштердге зерттеу-әдістемелік мәселелерін талқылау

Жоспар:

1. Жерлеу кешендерiнiң статистикалық талдауы

2. Жерлеу кешендерiнiң интерпретациясының мәселесі

3. Понятейно – терменологистикалық жабдық

Әдістемелік нұсқау: Археология ғылым ретінде, нақтырақ айтсақ, өткен істің дәлме-дәл қайта жасалуы мақсаты болып келетін ерекше жұмыс түрі.

Ол ғылымның барлық атрибуттары - заттарға және зерттеу нысандарына, өз тіліне (терминологиялық аппаратпен), әдістерге және т.б. ие болуы тиіс. Отандық археологияда теориялық жағдайдың дағдарысы 70-80 жылдарда анық болды. Талқылау барысында және археологиядағы гнесологиялық мүмкіндіктерді қарап көруде археологияның деректанулық базасы, «археологиялық көздер» туралы түсінік, олардың анықтығы мен тарихи мәліметтері бар шындық деңгейі туралы үлкен сұрақ көтерілді.Осы пiкiрталастар едәуiр дәрежеде ақпараттық жарылысқа әсер етті, ол археологиялық көздердің фондын жедел көтерді, нәтижесінде кең ауқымды археологиялық аймақтарда жұмыс мелиорациясы және өнеркәсiптiк жаңа құрылыстар болды. Екі онжылдықтың көлемінде мыңдаған қорғандар жер астындағы жерлеулер, ондаған ауылдар және т.б. қазылды, Осыған сәйкесерекшеленетiн археологиялық мәдениеттер және олардың жергiлiктi варианттарының саны кенет өстi. Дәл осы уақытта археологиялық зерттеулерді компьютермен басқару алғаш қолданылды, олар археологиялық объекттердің бейнелік (ақпараттық) моделін құрастыруға, деректер базасына және де археологиялық материалдарға анализдің статистика-комбинаторлық әдісін енгізуге бағытталды. Мөрлерде жерлеу кешендері статистикалық компьютерлік әдістермен анализденген жұмыстар пайда болды. Екі онжылдықтың қорытындысы ретінде эмпирикалық анықтамаларда обалармен жұмыс жасағанда компьютерлерді қолдану перспективті әдіс деп әдістемелік көзқарас тұрғысынан айта аламыз. Бәрінен бұрын, бұл жерлеу мүлкінің археологиялық объекттер – заттарын және басқа жерлеу ескерткіштері немесе жерлеу кешендерін толық суреттеу жүйесін құру; осы негізде анықталған аумағына, кезеңіне немесе мәдениетіне байланысты деректердің компьютерлену базасын құрастыру; тапсырылған немесе объективті анықталған белгілерге байланысты дискреттік топтарды бөлу мақсатында компьютерленген ақпараттар массасымен бірге статистикалық-комбинаторлық операциялар.

Жерлеу ескерткіштерін статистикалық-комбинаторлық өңдеудің негізгі нәтижесі ретінде ескерткіштердің массивтерінің анықталған топтарға бөлінуі. Заңды операция, ережеге сәйкес, математикалық дәлдікпен және нәтижелері үлкен тексеріспен жасалады. Бұл ретте археологтарға ЭВМ нің көмегі тоқталады да интерпретация логикалық бірмәнді емес және жеке кезеңі басталады. Таңдалған статистикалық топтар көбінесе мына төрт аспектідоен интерпретацияланады (түсіндіріледі): әлеуметтік (соның ішінде поло – жасына байланысты), этномәдени, хронологиялық, діни-мифологиялық. Сонымен бірге, ережеге сәйкес, жеткілікті сеніммен түсіну қиын, себебі, мысалы, жерлеу кешенінің элементі өлген адамның тайпаластарының діни көзқарасы немесе өлу себептерін емес, жоғарғы әлеуметтік деңгейін көрсетеді. Бұл кезеңде өзіндік дәстүрлі археологияда вещеведческий зерттеу өзін жоғалтады. Және археолог-маман интерпретацияныңбасқа жағына гуманитарлық пәндерде (тілтану мен логикадан этнология мен философияға дейін) тек қана арнайы білімді талап етпейтін, түрлі археологиялық, лингвистикалық, фольклорлық көздерінің арнайы әдісінің түйісуіне көшеді.

Археологтардың алынған материалдарды түсіндіруге талпынысы шынайы, бірақ та кейбір зерттеушілердің пікірінше, бұл оларды қз археология аймағынан алшақтатады және олар өзге жұмыстармен айналысуды бастайды. Шындықтың қорытындыдағы анық бір бөлігі аналитикалық жұмыстарда сырғанайтын, археологтардың толық жәрдемсіз екендігін өз мәліметтерін жеткізуші ретінде құрастыратын шеткі скепсис болса да бар.

Археологтардың жерлеу ескерткіштерін түсіндіруге деген жоғарғы қызығушылықтары 1970-80 жылдары семантика, семитека, салыстырмалы мәдениеттану, тілтану және дінтану саласындағы зерттеулермен, осы салаларда жасалған сәтті жұмыстардың пайда болуымен, ең бастысы – оларды археологиялық материалдарға теңестіре алу мүмкіндігінің ашылуымен арта түсті.

Жерлеу ескерткiштерi бойынша мәлiметтiң қатал машинамен оқу формаларына үндеудiң тәжiрибелерi тағы бiр жағымсыздау моменттер айқындады - игерiлген терминологиялық аппаратының жоқтығы. «Тіл» барлық археолог-мамандарға бірдей жеткілікті болса, көрсетілген кезеңде білімнің әр түкпірінен биологиядан кибернетикаға дейінгі түсініктерді жүйесіз біріктірген терминологиялық фондқа мүлде керісінше «сленг» болып шықты. Осылай, жағдай мамандардың бір бөлігін теориялық археологияның терминологиялық аспектісінің өңделуіне жерлеу ескерткіштерінің анализі мен дұрыс систематикасы ретіндеғ кейін жерлеу ес ерткіштерінің және дерлеу салтының үлгілерінің теориялық өңделуіне жүгінуге мәжбүрледі. Бұл салада тәжірибе әртүрлілік сияқты анализ концепциясының және жерлеу ескерткіштерінің ортақ қорытындысын жасайтын жолдар, мүмкін, арнайы ғылыми бағыт – ТАФОЛОГИЯ аясында көрсетті. Соңғысын жалпы ғылыми пән Танатологияның құрамдас бөлігі ретінде қарастыруға болады. Терминологиялық аппараттың бейімделуі жылдам және барлық жерде болуы екіталай.

Бізді қызықтыратын аумақта алдыңғы штудиялар мәселеге кешенді жолдың өте маңызды екендігін көрсетті. Жерлеу (археологиялық объект) оның гипноздалған «идеалды үлгі» және жерлеу ырымшыл салттары діни -мифологиялық жүйе ретінде жеке зерттелмей, бір-бірімен тығыз байланысты бүртұтас зерттеледі. Бұл көрсетілген пікірталастарданәтижелер жерлеу құрылымдары, жерлеу ескерткіштері және жерлеу кешендері археологиялық, тарихи-мәдени объект ретіндегі аумаққа жетті. Археологиялық зерттелген әрбір жерлеу кешені табиғи және жиі бұзылатын ақпараттық объект ретінде ұарастырылады, Сол себепті, маңызды кезең кешенді максимальді объективті қайта құру болып табылады.

Осы операция ескерткішті зерттеудің далалық соңғы кезеңінде жүргізіле алады және жүргізілуі керек. Келесі кезеіде – жерлеу салтын қайта құру – аналог әдісімен, экстраполяция, дедукция, индукция және т.б. физикалық әрекеттің шынжыры қайта құрылады, нәтижесінде, зерттелген жерлеу ескерткіші – археологиялық объект болып табылады. Басты көз нақты жерлеу ескерткіші болып табылады, алға қойылған тапсырманың шешімі процестің қайта құрылуы үшін, қиын, көп кезеңді жерлеу ескерткішін зерттеу үшін жоғарғыдағы әдістерді қолдануды талап етеді. Бірақ та жерлеу процесін максимальді толық қайта құру бұл процестің болу түсінігін – оның діни- мифологиялық құрылымын, семантикасын білдірмейді. Бұл салттың аймағының қайта құрылуы (идерологиялық деп атаймыз) – ауырлау тапсырма, басқа көздерді (жазбаша, фольклорлық-этнографиялық т.б.) талап етеді.

Жерлеу ескерткіштерінің интерпретациясының тағы бір бағыты - ескерткiшті қалдырған қоғамның әлеуметтiк құрылымының анықталуы және қалпына келтiрiлуі. Зерттелген жерлеулердің «байлық» деңгейіндегі әртүрлілігі, еңбекке қажетті заттар саны немесе бірдей емес элементтер мен ерекшеліктер әлеуметтік құрылымның болғандығын білдіреді, бұл жүйені қайта құру үшін жерлеудің статистикалық-комбинаторлық ранг жиынтығы беріледі. Осындай постулаттың орнықсыздығы мен жерлеу ескерткіштерінде әлеуметтік мәліметтерді жеткізу әдісінің тәжірибелік аяқсыздығына қарамастан көздер интерпретациясының осы бағыты археологияда өте танымал.

Салыстырмалы түрде археологияда жерлеу ескерткіштерінің анализі мен интерпретациясының жаңа бағыты анықталды, ол әлеуметтік қайта құру мәселелерімен байланысты және өз пайда болуында антропология жетістігі – полеодемографияға борыштар. Жерлеу ескерткіштерінен антропологиялық анализде құрастырылған әдіспен байланысты массалық материалдарды қолдану бұл бағыттың тиімділігін көрсетеді, ең бастысы – палеодемографиялық қайта құрудың алыну ақиқаттығы.

Жоғарыда көрсетілген жерлеу ескерткіштерінің үш аспектісі – этномәдени (жерлеуэталонының» бөлінуі және анықталған этномәдени топтың шеңберінде ауытқулар) және онымен байланысқан хронологиялық («жерлеу эталонының» кезеңдерде динамикасының көрінуі), әлеуметтік (палеодемографияны қоса) және діни – мифологиялық - пікірталаста бірінші екеуі қарастырылды. Үшінші және қиынырақ аспект – семантикалық – алдыңғы екеуінің өңделуі барысында ғана жүзеге асырылады:

а) жерлеу кешенінің объективті қайта құрылуы;

б) жерлеудің «идеалды үлгісінің» көрінуі және одан ауытқу (факторлары * хронологиялық, жалпы дәни фон және т.б);

в) жерлеу салтының оған әсер ететін факторларды есепке ала отырып тәжірибелік аумағының қайта құрылуы (поло- жастық т.б.). Зерттеудің бұл кезеңдерінің аяқталуы келесі қиынырақ және субъективті процедура – семантиканың шығуына, яғни, жерлеу салтының діни -мифологиялық маңызылық акциясына мүмкіндік береді.

Осыған байланысты маңызды болып саналатын бірнеше сұрақтар туындайды: 1. Нақты салттың мағынасын анықтау үшін қандай көздерді (археологиядан басқа) негізге алу қажет және бұл көздерге қойылатын критерийлер қандай болуы қажет? 2. Жерлеу салтының деректерінде бұл дерек көздерін семеатикалық қайта құру үшін қаншалықты деңгейде қолдану қажет? 3. Әр түрлі көздерді қолданудың әдістері қандай? 4. Алынған қайта құрудың шындық деңгейін қалай анықтауға болады?

Өкінішке орай, қойылған сұрақтардың ешқайсысына нақты, мағыналы жауап берілмеген.

Бірінші вариант (археологиялық емес): әдеби, фольклорлық немесе эпиграфикалық дереккөздерден пассаж алады, түсіндіріледі, сосын шығу тегі бір дәл сондай ескі ескерткішпен сәйкестендіріледі, осы негізде пассаж сюжеті, тақырыбы қайта құрылады.

Екінші вариант (археологиялық): археологиялық ескерткіштер тобы (сәтті жағдайда) жерлеу кешенінің бір элементі алынады, суреттеледі, сосын «Авесталар», «Ригведалар» немесе басқа көздерден ма,ынасы сәйкес жеке дәйексөздер қызықтырады, археологиялық материалдармен сәйкестендіріледі және осы сәйкестігіне байланысты көрсетілген құбылыс мазмұны тура байланыста болады, яғни, діни-мифологиялық дәстүрлерініңмәлiметтерi археологиялық болмыстардың мән баяндаушы болып танылады.

Терминологиялық сөздік:

Танатология – өлім туралы білім кешені

Тафология – қабірлер туралы білім кешені

Сұрақтар:

1. Жерлеу кешендерiнiң статистикалық талдауы?

2. Жерлеу кешендерiнiң интерпретациясының мәселесі?

3. Понятейно – терменологистикалық жабдық?

Негізгі әдебиет

Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. Алма-Ата, 1966.

Марғұлан Ә. Беғаза-дәндібай мәдениетті. Алматы, 2006

Байпақов К., Таймағанбетов Ж. Қазақстан археологиясы. Алматы, 2008

Вагнер Г.А. научные методы датирования в геологии, археологии и истории. М., 2006

Черных Е.Н., Завьялов В.И. Археология и естественнонаучные методы. М., 2005

Қосымша әдебиет

Тәуелсіздік кезіндегі Қазақстан археологиясы: қортындылары мен келешегі. 1-2 Том., Алматы. 2011

Роль естественно - научных методов в археологических исследованиях// сборник научных трудов. Барнаул, 2009

Петров А.Е. Фальсификация исторических источников и конструирование этнократических мифов. М., 2011

Мартынов А.И. Культурогенез. М., 2008

Ткачев А.А. Центральный Казахстан в эпоху бронзы. В двух частях.Тюмень, 2002. ч.I – 289 с. ч.II – 243 с.

Винаградов Н.Б. Степи южного урала и Казахстана. Челябинск. 2011

Кузьмина Е.Е. Древнейшие скотоводы от Урала до Тянь-Шаня. Фрунзе, 1986.

Черников С.С. Восточный Казахстан в эпоху бронзы // Материалы и исследования по археологии СССР (МИА), № 88. М.-Л.,1960.