З’ява сінаніміі ў спартыўнай тэрміналогіі

Спартыўная лексіка, якая шырока ўвайшла ў наша жыццё і штодзённа выкарыстоўваецца ва ўсіх сродках масавай інфармацыі (радыё, тэлебачанне, газеты, часопісы) можа служыць аб’ектам даследавання такой моўнай з’явы, як сінанімія тэрмінаў. Прычым тэрміны-сінонімы ў адрозненне ад агульнамоўных сінонімаў «не характарызуюць розныя ўласцівасці паняцця» [1, с. 176].

Пры аналізе спартыўных сінанімічных лексем можна заўважыць, што для абазначэння аднаго і таго ж паняцця (з’явы, асобы) найчасцей у якасці сінонімаў выступаюць уласны тэрмін (слова, словазлучэнне) і запазычаны (пераважна з англійскай мовы). Як слушна заўважае В. А. Ляшчынская, «наяўнасць сінонімаў і варыянтаў сярод тэрмінаў тлумачыцца стыхійнасцю моўных кантактаў, паколькі больш за ўсё розных тыпаў тэрмінаў для абазначэння аднаго і таго ж паняцця звязана з узаемадзеяннем слоў уласных і запазычаных» [1, с.178]. Напрыклад: перадача – пас; нападаючы – форвард; паўсярэдні нападаючы – інсайд; паўабаронца – хаўбек; грубае парушэнне – фол; ручны мяч – гандбол; становішча па-за гульнёй – афсайд; пераможца – чэмпіён, лідэр; суддзя – арбітр (з лац.) – рэферы (з англ.); перыяд (у гульні) – тайм (у футболе, хакеі), раунд (у боксе), сэт (у тэнісе); варатар – галкіпер і пад.

Неабходна мець на ўвазе, што пры выкарыстанні сінанімічных тэрмінаў, асабліва ў адным кантэксце, могуць узнікаць цяжкасці ў разуменні пэўнай інфармацыі. Так, у газеце «Звязда» (ад 15 мая 2007 г.) у артыкуле «Аптымальная зборная» чытаем: «У «зорную» дружыну таксама ўвайшлі расійскі нападаючы Яўген Малкін, канадскі форвард Рык Нэш. У тых, хто не ведае іншамоўнага тэрміна форвард, можа скласціся ўражанне, што дадзеныя тэрміны абазначаюць не адно, а розныя паняцці. Для параўнання разгледзім такі прыклад: «Узровень беларускіх суддзяў аказаўся найслабейшым за апошнія чатыры гады. Абслугоўвалі матчы і замежныя арбітры з Расіі і Фінляндыі» («Звязда», 27 красавіка 2007 г.). Тут сінонімы арбітр – суддзя адразу ўспрымаюцца як адно паняцце, паколькі з’яўляюцца шырокавядомымі.

Значна радзей сустракаюцца ўласнабеларускія тэрміны-сінонімы: паражэнне – пройгрыш, праціўнік – сапернік, балельшчык – прыхільнік, ігра – гульня, ігрок – гулец (разм.), варатар – брамнік і некаторыя іншыя. На сінонімах ігрок – гулец і варатар – брамнік спынімся больш падрабязна. Нягледзячы на тое, што ў ТСБМ слова гулец падаецца з паметай ‘размоўнае’, яно апошнім часам усё часцей ужываецца беларускамоўнымі спартыўнымі каментатарамі, у прыватнасці, падчас футбольных і хакейных матчаў, як і словы гульня, згуляць замест адпаведных ігрок, ігра, сыграць. Што да сінонімаў варатар – брамнік, то слова брамнік у дадзеным значэнні зафіксавана ў «Русско-белорусском словаре спортивной терминологии» (1993 г.). Відавочна, што ўтварэнне падобных спартыўных тэрмінаў на ўласным лексічным матэрыяле ў пачатку 90-х гадоў ХХ ст. – гэта адлюстраванне спробы сістэматызацыі і ўнармавання тэрміналогіі ў перыяд беларусізацыі. Аднак на сённяшні дзень у беларускай спартыўнай лексіцы слова брамнік выкарыстоўваецца вельмі рэдка.

Зафіксаваны прыклад і варыянтаў-тэрмінаў: дваяборства – двухбор’е (‘спартыўнае спаборніцтва, якое складаецца з двух відаў практыкаванняў’).

У якасці сінонімаў да спартыўных тэрмінаў ужываюцца і словы ваеннай лексікі. Асабліва ярка гэта праяўляецца ў гульнявых відах спорту, баявых адзінаборствах. Напружанасць барацьбы, высокая ступень эмацыянальнасці, азарт – усё, чым суправаджаюцца спартыўныя відовішчы, знаходзіць свой адбітак і ў ваенных тэрмінах: паражэнне – разгром, спартсмен – баец, паядынак – бой, атака – штурм, абстрэл (варот), нападаючы – бамбардзір і пад. Але калі ў ваеннай тэрмінасістэме дадзеныя тэрміналагічныя адзінкі з’яўляюцца стылістычна нейтральнымі, то ў спартыўнай набываюць стылістычную афарбоўку, метафарызуюцца. На думку А. А. Елістратава, «выкарыстанне ваеннай лексікі ў спартыўнай мове з’яўляецца заканамерным і, хутчэй за ўсё, непазбежным, па-першае, па прычыне гістарычнай узаемасувязі вайны і спорту, па-другое, па прычыне падобнага характару правіл многіх спартыўных гульняў і баявых дзеянняў, па-трэцяе, па прычыне імкнення да экспрэсіі ў апісанні спартыўных відовішчаў. Працэс метафарызацыі ваеннай лексікі ў спорце з’яўляецца прадуктыўным, паколькі можа ўносіць новыя моўныя адзінкі» [2, с. 69]. Прыведзеныя вышэй прыклады пранікнення ваенных тэрмінаў у спартыўную лексіку дазваляюць гаварыць аб адноснай адкрытасці той ці іншай тэрмінасістэмы, аб узаемаабмене паміж тэрмінасістэмамі.

Паколькі спорт у жыцці цывілізаванага грамадства, па сутнасці, з’ява інтэрнацыянальная, то поўнасцю пазбегнуць сінаніміі ў дадзенай тэрмінасістэме практычна немагчыма. І разам з тым неабходна імкнуцца да больш актыўнага стварэння і ўжывання беларускамоўных лексем-тэрмінаў. (А. Асіпчук)

Літаратура

1. Ляшчынская, В. А. Беларуская мова. Тэрміналагічная лексіка. – Мінск: РІВШ БДУ, 2001. – 254 с.
2. Елистратов, А. А. Военная лексика в языке спорта // Русская речь. – 2005. – № 2. – С. 64 – 69.
3. Павловец, Д. Д. Русско-белорусский словарь спортивной терминологии. – 3. Гомель, 1993. – 73 с.

ЗМЕСТ

ПРАДМОВА...............................................................

ЛЕКЦЫЙНАЯ ЧАСТКА..........................................

Лекцыя 1. Мова і соцыум....................................

Лекцыя 2. Гістарычныя этапы фарміравання і развіцця беларускай мовы...

Лекцыя 3. Білінгвізм і моўная інтэрферэнцыі.........

Лекцыя 4. Лексікалогія і лексікаграфія. Асаблівасці лексіка-семантычных працэсаў у тэрміналогіі...

Лекцыя 5. Асаблівасці словаўтварэння беларускай навуковай тэрміналогіі..

Лекцыя 6. Сістэма стыляў беларускай мовы. Асаблівасці навуковага стылю мовы

Лекцыя 7. Тэкст і яго арганізацыя..................................................................

Лекцыя 8. Жанры навуковага маўлення....................................

Лекцыя 9. Асаблівасці афіцыйна-справавога стылю. Групы афіцыйна-справавых дакументаў...............

Лекцыя 10. Культура маўлення.............................................

ПРАКТЫЧНАЯ ЧАСТКА....................................................

Заданні да лекцыі 1............................................................

Заданні да лекцыі 2...............................................................

Заданні да лекцыі 3..............................................................

Заданні да лекцыі 4..............................................................

Заданні да лекцыі 5..............................................................

Заданні да лекцыі 6..............................................................

Заданні да лекцыі 7..............................................................

Заданні да лекцыі 8..............................................................

Заданні да лекцыі 9..............................................................

Заданні да лекцыі 10...........................................................

ЗАДАННІ ДЛЯ ІНДЫВІДУАЛЬНАЙ І САМАСТОЙНАЙ РАБОТЫ СТУДЭНТАЎ..

СПІС УМОЎНЫХ СКАРАЧЭННЯЎ...............................................

Гэта цікава!...............................................................................