Тақырып. Құрылыс ұйымы өнімдерінің өзіндік құны– 2 сағат

Дәріс жоспары

1. Құрылыс-монтажды жұмыстардың өзіндік құны туралы түсінігі және оның шығындар құрамы

2. Құрылыс-монтажды жұмыстардың сметалық өзіндік құны: түсінік, белгілеу, анықтаудың тәртібі

3.Құрылыс-монтажды жұмыстардың жоспарлы өзіндік құны

1 Құрылыс-монтажды жұмыстардың өзіндік құны туралы түсінігі және оның шығындар құрамы

Нарық жағдайында ұйымдастыру-құқықтық нысанына қарамастан шаруашылық жүргізудегі кәсіпкерлік қызметтің негізгі мақсаттарының бірі (соның ішінде «құрылыс» саласы) мемлекеттің және өндіріс иелерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру, өндірісті дамытуға арналған қаржылық ресурстар көзі ретінде пайда болып табылады. Пайда, негізінен, өнімдерді шығаруға және сатуға жұмсалатын шығындар және өнімдерді сатудан түсетін түсімдер арасындағы айырмашылықпен, яғни өзіндік құнмен анықталады.

Өнімдердің өзіндік құны — өнімдерді өндірумен және сатумен байланысты кәсіпорындардың барлық шығындарын ақша түрінде көрсететін экономикалық көрсеткіштерінің бірі. Өзіндік құн негізінде құрылыс ұйымдарын техникалық жарақтандыру деңгейі, негізгі қорды, материалдарды, энергияны, жұмыс күштерін пайдалану дәрежесі, еңбекті ұйымдастыру мен өндірісті басқару әдістерін жетілдіру деңгейі көрінеді. Өзіндік құн ағымдық шығындардың шамасын қамтиды, өндірістік және күрделі емес сипатта болады, кәсіпорындағы ұдайы өндіріс процесін қамтамасыз етеді. Өзіндік құн өндірістің тұтынатын факторларының орнын толтырудың экономикалық нысаны болып табылады.

Сондықтан, өнімдерді өндіруге арналған шығындарды азайту үшін кәсіпорын күші кәсіпорындардың бәсекеге қабілеттігін арттыру, өндірістен экономикалық тұрғыдан көрінеді.

Құрылыстық-құрастыру жұмыстарының өзіндік құны — құрылыс ұйымдарының жұмысының экономикалық көрсеткіштерінің маңызды факторы.

Құрылыстық-құрастыру жұмыстарының өзіндік құнын, шығарылатын өнімдер мен қызметтердің, құрылыс ұйымдарының баcқа түрлерінің өзіндік құнын анықтау — құрылыстағы бухгалтерлік есептің міндеті. Өзіндік құны — бұл құрылыс жұмыстарын өндіруге, өнімдерді шығаруға және көрсетілетін қызметтерге жұмсалатын шығындардың ақша түрінде көрсетілген түрі.

Сондықтан, өзіндік құн — құрылыс ұйымдары қызметінің жалпы қаржылық нәтижесіне әсер ететін маңызды көрсеткіш.

Құрылыста құрылыстық-құрастыру жұмыстарының сметалық (сметада белгіленген), жоспарлы (нақты жағдайлар есебінен құрылыс ұйымында есептелген) және нақты (құрылыс алаңында нақты қалыптасқан) өзіндік құнының көрсеткіштері пайдаланылады. Құрылыстық-құрастыру жұмыстарының өзіндік құны материалдары, отынды, энергияны сатып алуға жұмсалатын шығындарды, жалдамалы жұмысшылардың еңбек ақысын төлеуге жұмсалатын шығындарды, пайдаланылған негізгі қордың тозуының орнын толтыруға жұмсалатын шығындар және басқа шығындарды енгізеді.

Барлық шығындар жұмыстардың өзіндік құнына оларды қосу тәсілдеріне байланысты түзу және үстеме (жанама) деп бөлінеді. Өндірістік шығындардың ең үлкен бөлігін сметада, сметалық нормада және бағалауда қарастырылған жұмыстар көлемінің негізінде анықталатын тікелей шығындар құрайды.

Тікелей шығындар деп құрылыс жұмыстарын өндірумен байланысты шығындар түсіндіріледі, яғни нақты құрылыс объектілерінің өзіндік құнына тура және тікелей қосуға болады. Тікелей шығындардың құрамына енеді: жұмысшылардың негізгі еңбекақысы, материалдардың, тетіктердің және конструкциялардың құны, құрылыс машиналары мен механизмдерін пайдалану бойынша шығындар.

Көлбеу (жанама) шығындар деп құрылыс жұмыстары өндірісін ұйымдастыру және басқарумен байланысты шығындар деп түсіндіріледі. Үстеме шығындар — бұл ұйымның тұтас қызметімен байланысты кешенді шығындар, олар құрылыс өндірісі немесе өнімдерді шығару және қызмет көрсету кезінде есепке алудың тікелей объектісіне тікелей жатқызылмайды. Тікелей шығындармен бірге олар құрылыстық-құрастыру жұмыстарының өзіндік құнын құрайды.

Құрылыстық-құрастыру жұмыстарын өндіруге, өнімдерге және көрсетілетін қызметтерге арналған шығындар ағымдық және бір уақыттық деп бөлінеді.

Ағымдық шығындар жұмыстардың көлеміне және орындалатын жұмыстардың санына, шығарылатын өнімдерге және көрсетілетін қызметтерге байланысты өндірістік шығындар болып табылады. Бір уақыттық шығындар деп мерзім сайын немесе бір реттік шығарылатын шығындарды атайды. Ағымдық шығындар, өз кезегінде, құрылыстық-құрастыру жұмыстарын өндіруге, шығарылатын өнімдерге және көрсетілетін қызметтерге байланысты тұрақты және уақытша деп бөлінеді.

Тұрақты шығындар жұмыс өндірісінің көлемімен, өнімдер және көрсетілетін қызметтермен олардың байланысына қарамастан санау мерзімінде өзгеріссіз қалады. Осындай шығындарға жатуы мүмкін: негізгі қаражаттың қызмет ету мерзіміне байланысты есептелген тұрақты нормативтер бойынша бастапқы құнынан оларды есептеген жағдайда негізгі құралдар бойынша амортизациялық аударымдар; материалдық емес ак­тивтердің тозуы; негізгі қаражат үшін жалдау ақысы; белгіленген лауазымдық еңбекақы мөлшері бойынша басқару персоналдарының еңбекақысын төлеуге жұмсалатын шығындар.

Орындалған құрылыстық-құрастыру жұмыстарының, өнімдерінің және қызметтердің көлемін арттыру немесе азайтуға байланысты ұлғаятын немесе азаятын шығындар айнымалы күйінде қалады. Осындай шығындарға жатады: пайдаланылған материалдардың құны; құрылыстық-құрастыру жұмыстарының көлем бірлігіне арналған бағалауға байланысты есептелген персоналдардың еңбегіне төленетін еңбекақысы шығыны.

Жекелеген шығындарды тұрақты шығындарға да, айнымалы шығындарға да жатқызуға болмайды, өйткені олар элементтерді және басқаларын енгізеді. Осындай шығындарды ондағы тұрақты немесе айнымалы шығындардың басым болуына байланысты шартты-тұрақты және шартты-айнымалы деп атау қабылданған. Мысалы, негізгі қаражатты жөндеуге жұмсалатын шығындар кешенді шығындар болып табылады, олар тұрақты шығындар (қосалқы жұмысшылардың еңбекақысы — тарифтер және айлық бойынша төлеу және т.б.), айнымалы шығындар (материалдарды және т.б. пайдалану үшін жұмсалатын шығындар) ретінде енгізеді.

Құрылыс жұмыстарының, сондай-ақ өнімдердің және көрсетілетін қызметтердің өзіндік құнына оларды орындауға байланысты емес шығындар енгізілуі тиіс.

Құрылыстық-құрастыру жұмыстарын өндіруге, өнімдерге және көрсетілетін қызметтерге арналған тікелей шығындар (ТШ) мына формула бойынша анықталады

ПЗ = М + 3 + А, (1)

мұнда М — материалдар, тетіктер, құрылыс конструкциялары, отын, бу, су, электр энергиясы және т.б. құрылыс жұмыстарын орындау кезінде тікелей пайдаланылатын өзіндік құны. Бұл шығындар ресурстардың сатып алу құнына, оларды жеткізуге кететін шығындармен, несие үшін пайыз төлеу есебінен дайындау-қойма шығындарына, мердігерлік шартқа сәйкес жеткізушімен жеткізілетін, жабдықтау ұйымдары төлеген, бағалар мен комиссиялық сыйақыларға байланысты анықталады. Материалдық ресурстарды сатып алу құны қосымша құн салығынсыз қолданыстағы баға бойынша анықталады;

3 — құрылыс жұмыстарымен тікелей айналысатын бригаданың құрамында оларды енгізген жағдайда сызықтық персоналдар санынан өндірістік жұмысшылардың және жұмыскерлердің еңбекақысына төленетін шығындар. Осы шығындар құрамына енгізіледі: жұмысшыларға заттай төлем ретінде бөлінетін өнімдердің өзіндік құны; ынталандырушы сипаттағы төлемдер (сыйақы, үстеме ақшалар және т.б.) жұмыс режимі мен еңбек жағдайына байланысты өтемақылар; кезекті және қосымша демалыстарға төлеу және т.б.;

А — құрылыс машиналары мен механизмдерін күтіп ұстауға және пайдалануға жұмсалатын шығындар, ол құрылыс машиналары мен механизмдерін және басқа өндірістік негізгі қорларды толық қалпына келтіруге арналған амортизациялық аударымдар; шартта белгіленген өлшемде жалға алған техниканы пайдалануға жалға алу ақысы; техникалық қызмет көрсетуге жұмсалатын шығындар, жөндеуге жұмсалатын шығындар; құрылыс машиналары мен механизмдерін басқарумен айналысатын жұмысшылардың еңбекақысын төлеу; отынға, энергияға және басқа пайдалану шығындарына жұмсалатын шығындар.

Үстеме шығындар (жанама) енгізеді:

-әкімшілік-шаруашылық персоналдардың еңбегіне ақы төлеу, әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар (мемлекеттік әлеуметтік және медициналық сақтандыру, зейнетақымен қамтамасыз ету, халықты жұмыспен қамту мемлекеттік қорына, кеңсені күтіп-ұстауға және т.б.) қарастыратын әкімшілік-шаруашылық шығындар;

- негізгі табысқа жатпайтын және мердігерлік жұмыстар өндірісінде пайдаланылатын өндірістік мүкәммалдар мен жылдам тозатын және бағасы арзан құрал-саймандардың тозуы және жөндеуімен байланысты шығындарды енгізетін құрылыс алаңқайларына арналған жұмыстарды ұйымдастыруға жұмсалатын шығындар;

- құрылыс жұмыскерлеріне, кадрларды даярлау мен қайта даярлауға, қажетті санитарлық-гигиеналық және тұрмыстық жағдайларды қамтамасыз етуге, еңбекті қорғау және қауіпсіздік техникасына және т.б. жұмсалатын шығындар;

- басқа үстеме шығындар, құрылыс ұйымдарының мүліктерін міндетті сақтандыру төлемдері, мөлшерлеме шегіндегі банк несиесі бойынша төлемдер; жарнамаға, қоғаммен байланыс жасауға жұмсалатын шығындар;

- үстеме шығындар нормасында ескерілмейтін, бірақ оларды санауға жатқызылмайтын шығындар: бұған өндірістік жарақат алуға байланысты еңбек қабілетін жоғалтуына жұмыскерге берілетін жәрдем ақша.

2. Құрылыс-монтажды жұмыстардың сметалық өзіндік құны: түсінік, белгілеу, анықтаудың тәртібі

Құрылыс ұйымдарында меншікті күшімен орындалған құрылыстық-құрастыру жұмыстарының өзіндік құны мына формула бойынша анықталады

СС_с = ПЗ + HP, (2)

мұнда ПЗ — тікелей шығындар; HP — үстеме шығындар.

Құрылыстық-құрастыру жұмыстарының сметалық өзіндік құны сметалық норма және оны есептеу сәтіндегі ағымдық баға бойынша жобалау құжаттарының қажетті кешенін құрастыру барысында жобалау ұйымымен анықталады.

Сметалық өзіндік құн — құрылыстық-құрастыру жұмыстарының жоспарлы өзіндік құнын есептеуге арналған база; ол өзінің болашақ шығындарының деңгейін алдын ала жобалауды құрылыстық ұйымдастыруға, ал тапсырысшыға — мердігерлік құрылыс ұйымымен сауда-саттықты жүзеге асыру шегін бағалауға мүмкіндік береді.

Сметалық өзіндік құны негізгі көрсеткіш болып табылады, сол бойынша салық салу мемлекеттік органдары құрылыс ұйымдарының нақты мәміленің пайдалылығын бақылайды.

3. Құрылыс-монтажды жұмыстардың жоспарлы өзіндік құныҚұрылыс-монтажды жұмыстардың жоспарлы өзіндік құнынақты шығындардың шамасына болжайды]': құрылыстық-құрастыру жұмыстарының белгілі бір кешенін орындауға құрылыс ұйымдарының жұмсалатын шығындары.

Құрылыстық-құрастыру жұмыстарының өзіндік құнын жоспарлау мақсаты - өндірістік ресурстарды ұйымдастыру өкімінде нақты болатындарды оңтайлы пайдалану кезінде шартта белгіленген мерзімде жұмыстарды орындауға жұмсалатын шығындардың шамасын анықтау.

Есептік (жоспарлы) өзіндік құны құрылыс ұйымдарында өзінің өндірістік және әлеуметтік дамуының мүмкіндіктерін және пайданы анықтау, өзінің құрылымдық бөлімшелерінің ішкі өндірістік шаруашылықты есептеуді құру мен басқа перспективалық мақсаттар үшін пайдаланылады.

Құрылыс ұйымдары құрылыстық-құрастыру жұмыстарының өзіндік құнын жоспарлауды дербес жүргізеді және олардың бизнес-жоспарының құрамдас бөлігі болып табылады, техникалық-экономикалық шығындарды қолданумен жүзеге асырылады. Техникалық-экономикалық есептеулер, негізінен, жұмыстардың түрлері бойынша физикалық көлеміне, конструктивті элемен­ттеріне, объектілерге және олардың құнына байланысты, жобалау-сметалық құжаттарға және шарт бағалары негізінде анықталады. Бұл ретте есептеуде құрылыс ұйымдарының нақты жағдайы, технологиялық және ұйымдастыру жағдайы, алдыңғы жылдардағы шығындардың деңгейін талдау нәтижелері, экономикалық тиімділікті арттыру мүмкіндіктерін ескеріледі.

Әрбір құрылыс ұйымы құрылыс жұмыстарының өзіндік құнын жоспарлау тәртібі мен әдістерін өз қызметінің жағдайына байланысты дербес орнатуға болады. Бұл ретте жұмыстардың жоспарлы өзіндік құны жекелеген объектілер бойынша, мердігерлік шарттар және тұтастай өндірістік бағдарлама бойынша есептеуге болады.

Құрылыстық-құрастыру жұмыстарының жоспарлы өзіндік құны жобалау-сметалық құжаттамада қарастырылғандармен салыстырғанда өндірістің техникалық және ұйымдастыру деңгейін арттыру іс-шарасы жоспары негізінде шығындар баптары бойынша техникалық-экономикалық есептеумен анықталған.

«Материалдар» баптары бойынша шығындар жобалау-сметалық құжаттамада белгіленген олардың қажеттіліктеріне, объект маңындағы қоймадан жеткізуге жұмсалатын шығындар және дайындау-қоймалық шығындар есебінен олардың құнына байланысты есептеледі. «Еңбекті төлеуге жұмсалатын шығындар» баптары бойынша шығындар жұмысшылардың еңбегі шығындарына, тарифтерге, мөлшерлемелерге, жеңілдіктер мен өтемақыларға, ұйымның қаржылық мүмкіндіктеріне байланысты анықталады.

«Құрылыс машиналары мен механизмдерді күтіп ұстау және пайдалану бойынша шығындар» баптары бойынша шығындар олардың машина-ауысымдағы (машина-сағат) жұмыс уақытының жобалау қажеттіліктеріне (соның ішінде анықталған және құрылыс ұйымының жобасы бойынша) және машина-ауысым құнын жоспарлы калькуляциясына байланысты есептеледі. «Үстеме шығындар» баптары бойынша шығындар құрылыс ұйымында қабылданған әдістеме бойынша оларды объект бойынша бөлумен анықталатын мөлшерде жоспарланатын мерзімге арналған осы шығындардың сметасы негізінде анықталады.

Өндірісті техникалық және ұйымдастыру деңгейін арттыру бойынша іс-шаралар объектілер қимасында әзірленеді. Осы шаралар неғұрлым арзан құрылыс материалдары, прогресшіл құрылыс кон­струкциялары, бұйымдары және құрылыс техникасы мен өндірістегі неғұрлым жетілдірілген технология, өндірісті ұйымдастыруды жақсарту, еңбек ресурстарын пайдалануды жақсарту және т.б. есебінен жобалау-сметалық құжаттамада белгіленгендермен салыстыру бойынша орындалатын жұмыстардың өзіндік құнын азайтуды қамтамасыз етуі тиіс.

Жоспарлы өзіндік құн (СС_ПЛ) есептік шама болып табылады және мына формула бойынша анықталуы мүмкін

СС_пл = С_смр - ПН - ДСС + К, (3)

мұнда С_смр — құрылыстық-құрастыру жұмыстарының сметалық құны;

ПН — жоспарлы жинақтау;

СС — өзіндік құнды ақша көрінісінде азайту;

К — сметамен салыстырғанда баға мен тарифтің ұлғаюына байланысты өтемақы.

Шығындар баптары бойынша құрылыс жұмыстарының жоспарлы өзіндік құнын есептеумен қатар өндіріске жұмсалатын шығындар сметасы шығындар элементтері бойынша есептеумен салыстырылуы мүмкін. «Материалдық шығындар» элементі бойынша құрылыс жұмыстарын өндірісіне жұмсалатын шығындар жұмыстар өндірісіне және олардың өзіндік құны, объект маңындағы қоймадан жеткізуге жұмсалатын шығындар және дайындау-қоймалық шығындар үшін қажетті материалдық ресурстарға байланысты қажеттіліктерден анықталады. «Еңбекке ақы төлеу шығындары» элементі бойынша құрылыс жұмыстарын өндірісі шығындары ынталандырушы, өтемақы және орындалған жұмыс үшін жүргізілетін басқа шығындар есебінен еңбекақы төлеуге байланысты анықталады. Құрылыс жұмыстары өндірісі шығындары «Әлеуметтік қажеттіліктерге аударымдар» элементі бойынша белгіленген заңнамалық нормалар, мемлекеттік сақтандыру органдарының міндетті аударымдары, Зейнетақы қоры, мемлекеттік жұмыспен қамту қоры және жұмыскерлердің еңбегіне ақы төлеуге жұмсалатын шығындардан медициналық сақтандыру, негізінде анықталады.

Құрылыс жұмыстары өндірісі шығындары «Негізгі қордың амортизациясы» бойынша меншікті және жалға алынған негізгі өндірістік қорлардың орташа жылдық құнына байланысты анықталады, оған амортизация және амортизациялық аударымдардың орташа нормасы есептеледі. Құрылыс жұмыстары өндірісі шығындары «Басқа шығындар» элементі бойынша жоспарланатын жұмыс көлеміне байланысты олардың әрқайсысы бойынша есептеу жүргізіледі, соған байланысты осы шығындардың шамасы, сондай-ақ қолданыстағы норма мен нормативтер негізінде өзгереді.

Ұсынылатын әдебиеттер

1Экономика предприятия. Тесты, задачи, ситуации. – М.: 2003

2. Баяхметов Т. Құрылыс экономикасы, Алматы. 1998

3. В.В.Костюченко, К.М.Крючков, О.А.Кудинов Менеджмент в строительстве, «Феникс», 2002

4. Степанов И.С. Менеджмент в строительстве, Юрайт, 2004.

СДЖ арналған бақылау тапсырмалары

1. Құрылыс-монтажды жұмыстардың өзіндік құнын төмендетудің жолдары