Прынцып вывучэння літаратурных твораў як твораў мастацтва

Літаратура – адзін з відаў мастацтва. Яна з’яўляецца спецыфічнай формай грамадскай свядомасці і пазнання рэчаіснасці. Спецыфіка яе заключаецца ў тым, што яна паказвае свет ў вобразнай форме. Мастацкі вобраз не фотаздымак з рэчаіснасці, а творчае ўзнаўленне яе, ён абавязкова ўтрымлівае ў сабе суб’ектыўны момант – адносіны аўтара да таго, што паказвае. Менавіта вобразнасць адрознівае мастацкую літаратуру ад навукі. Пры выкладанні літаратуры неабходна ўлічваць, што існуюць два спосабы мыслення – мастацкае і навуковае. Сучасная методыка распрацавала шэраг эфектыўных формаў навучання (міжпрадметныя сувязі, інтэграваныя ўрокі), якія дазваляюць выкарыстаць веды, набытыя вучнямі на іншых уроках. Напрыклад, пра паўстанне пад кіраўніцтвам К. Каліноўскага вучні даведваюцца на ўроках гісторыі, пра яго пярэдадзень – на ўроках беларускай літаратуры пры вывучэнні рамана У. Караткевіча “Каласы пад сярпом тваім”. Розніца ў тым, што ў першым выпадку настаўнік абапіраецца на дакладныя факты, у другім – на мастацкі вымысел пісьменніка. На ўроку гісторыі аналізуюцца прычыны ўзнікнення і паражэння паўстання, на ўроку літаратуры разглядаюцца характары персанажаў. “Вобраз – гэта канкрэтная і ў той самы час абагульненая карціна жыцця людзей, створаная пры дапамозе вымыслу і якая мае эстэтычнае значэнне”[4, с. 55]. Па гэтай прычыне нельга выкарыстоўваць мастацкую літаратуру як прамую ілюстрацыю да гістарычных падзей.

Найважнейшае значэнне для мастацкай літаратуры з’яўляецца само слова. Заўважым, што ў адной сваёй мініяцюры Я. Брыль прызнаваўся: "Калі я чытаю добрую кнігу, не папракайце мяне ў гультайстве. Не хочаце прызнаць, што я працую, дык думайце, што я малюся – Слову". Мастацкае слова павінна заняць пачэснае месца і на ўроку літаратуры.

Неабходна ўлічваць і тое, што сапраўдны мастацкі твор нагадвае дасканалы арганізм, у якім кожны орган своеасаблівы і абавязкова ўдзельнічае ў жыццядзейнасці гэтага арганізма. Мастацкі твор складаецца, як правіла, з сістэмы вобразаў-персанажаў, якія самі па сабе існаваць не могуць. Пры стварэнні вобразаў-персанажаў пісьменнік звяртаецца да такіх кампанентаў, як аўтарскія характарыстыкі, пейзаж, мастацкая дэталь, інтэр’ер, ўнутраныя маналогі, дыялогі. Толькі ў адзінстве ўсяго гэтага можна спасцігнуць мастацкую карціну жыцця.

Прынцып аналізу мастацкіх з’яў у адзінстве іх зместу і формы

Змест – катэгорыя мастацкая: яна ўключае ў сябе тэму твора, яго ідэю, якая знаходзіць сваё выражэнне ў характары вырашэння канфліктаў, паказаных пісьменнікам у кожным канкрэтным выпадку.

Асноўнае прызначэнне мастацкай формы – у яркім раскрыцці зместу. Ад яе дасканаласці залежыць сіла ўздзеяння твора.

У мастацкім творы змест і форма непадзельныя. Кожны яго элемент (паэтычны вобраз, жанр, сюжэт, кампазіцыя, рытм, паэтычная лексіка) працуюць на змест. Тэма знаходзіць сваё вырашэнне, атрымлівае ідэйную накіраванасць у працэсе стварэння формы.

Рэалізацыя прынцыпу адзінства зместу і формы – адна з галоўных умоў паўнацэннага ўспрымання твора мастацкай літаратуры.

Прынцып гістарызму прадугледжвае як гісторыка-генетычны так і гісторыка-функцыянальны разгляд твора. Гістарызм дапамагае ўбачыць у творы вынік інтэлектуальнай працы пісьменніка пэўнай эпохі і адначасова з’яву мастацкай творчасці, актуальную для сучаснага чытача.

Гістарызм пакладзены ў аснову структуры літаратурнай адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь.

Прынцып гістарызму ў сярэдніх класах можа рэалізоўвацца праз гістарычную даведку пра час напісання твора, час, адлюстраваны ў творы, і гісторыю яго напісання.

У старшых класах літаратура вывучаецца на гістарычнай аснове і да таго ж у адпаведнасці з канцэпцыяй літаратурнай адукацыі ў кантэксце сусветнага літаратурнага працэсу. У такім выпадку адной гістарычнай даведкі для рэалізацыі прынцыпу гістарызму недастаткова. Вучэбныя праграмы па беларускай літаратуры прадугледжваюць вывучэнне ў старшых класах як манаграфічных, так і аглядавых тэм.

Праз літаратуру вучні пазнаюць гістарычную рэальнасць, яны павінны навучыцца ўменню ацаніць, які ўклад унеслі ў гісторыка-літаратурны працэс мінулыя пакаленні.

Прынцып гістарызму рэалізуецца праз супастаўленне эстэтычных поглядаў пісьменнікаў. Вершы Я. Купалы “Я не паэта”, “Я не для вас”, “З цэлым народам гутарку весці”, напрыклад, звычайна параўноўваюцца з вершам Ф. Багушэвіча “Мая дудка”.

Прынцып гістарызму рэалізуецца і праз міжпрадметныя сувязі. Настаўнік беларускай літаратуры павінен аналізаваць змест і праблематыку твораў, абапіраючыся на веды, атрыманыя на ўроках рускай літаратуры і гісторыі.

Агульнадыдактычныя прынцыпы і прынцыпы літаратуразнаўчага аналізу цесна ўзаемазвязаны, разам яны ўтвараюць цэласную сістэму. Рэалізацыя аднаго з прынцыпаў непасрэдна звязана з рэалізацыяй іншых: даступнасць з трываласцю, гістарызм з навуковасцю, вывучэнне літаратурных твораў як твораў мастацтва з нагляднасцю і г.д. П.І. Підкасісты наконт цэласнасці сістэмы прынцыпаў слушна заўважыў, што ўсе гэтыя “прынцыпы накіраваны на ажыццяўленне вядучага прынцыпу – прынцыпу адзінства адукацыйнай, развіццёвай і выхаваўчай функцый навучання” [3, с. 227]. Менавіта накіраванасць сістэмы прынцыпаў на вырашэнне задач выхавання з’яўляецца галоўнай яе інтэграцыйнай уласцівасцю.