Жалпы және әкімшілік шығындар есебі

Нарық жағдайында қызмет ететін ұйымдағы шығындар кешені оны басқарудың бүкіл жүйесінің негізі болып табылады, өйткені мұнда нақты жұмсалған шығындар туралы барлық ақпараттар қалыптасады, демек, нақты алынған пайданы анықтаудың негізі қаланады. Өнімді өткізуден алынған өндірістік нәтижені табу әдістемесі шығындар есебінің және өзіндік құнды калькуляциялаудың әдістемесімен анықталады. Сондықтан шығындардың бухгалтерлік есебі оңтайлы ұйымдастырылмайынша шаруашылық қызметті тиімді жүргізу мүмкін емес.

Орталықтан жоспарланған экономика жағдайында жүзеге асырылған бухгалтерлік есеп жүйесі меншіктің қоғамдық сипаты мен экономиканы мемлекеттік басқарудың қажеттіліктеріне негізделінді. Бухгалтерлік есеп жүйесінде қалыптасатын ақпараттардың басты тұтынушысы ретінде мемлекеттік статистикалық және қаржылық органдарды жоспарлайтын салалық министрліктер мен ведомствалар арқылы танылды.

Қоғамдық қатынастар жүйесінің өзгеруі, азаматтық–құқықтық ортаның өзгеруі бухгалтерлік есепті сәйкесінше өзгертудің қажеттілігін айқындап берді. Бухгалтерлік есептің жаңа жүйесі және ұйымдарда бухгалтерлік есепті жүргізудің халықаралық стандарттарға біртіндеп көшуі әрбір салаға инвестиция салуға, соның ішінде шетелдік инвестицияларды тартуға қолайлы жағдай жасайтындай нарықтық инфрақұрылымның элементтерін құруға зор үлесін қосты.

Есеп жұмыстарын жүргізудің әлемдік тәжірибесін негізге ала отырып жасалынған бухгалтерлік есептің Ұттық стандарттарына, халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес экономиканың бүкіл саласында өнімнің (жұмыс пен қызметтің) өзіндік құнын қалыптастыру тәсілі өзгерді. Өндірістік есептің жаңа жүйесінің басты айырмашылығы - ұйымның жанама шығындарын үстеме және кезең шығындарына бөлу принципі қалыптасты.

Үстеме шығындар негізгі өндіріске қызмет көрсетумен байланысты туындайтын шығындар, олар басқару есебі жүйесінде есепке алынып, өнімнің өзіндік құнына енгізіледі, ал кезең шығындары қаржылық есеп жүйесінде жүргізіледі және өзіндік құнның құрамына кірмейді. Осыған сәйкес үстеме шығындарының құрамынан кезең шығындарын ажырату мәселесі туындады. Оларға жалпы басқару шығындары, жалпы шаруашылық және әкімшілік сипаттағы шығындар, тауарлы – материалдық қорларды сатумен байланысты шығындар және пайыздарды төлеу бойынша шығындар, басқаша айтқанда, өндіріс көлеміне тәуелсіз және өткізілген өнімнің нақты бір түрімен байланысты емес шығындар жатқызылады.

Өнімдерді өндіру, жұмыстарды орындау және қызметтерді көрсету барысында жұмсалатын шығындар өндірістік өзіндік құнды құрайды, ал толық өзіндік құн өндірістік өзіндік құн мен кезең шығындарынан тұрады.

Өнімнің өзіндік құнына енетін шығындардан ерекшелігі, жалпы және әкімшілік шығындары өндіріс көлемінің өзгерісіне тәуелді емес. Бұл шығындар шартты тұрақты болып саналады, әрі кезең шығындары ретінде қаралады. Бұл шығындардың көпшілігі есепті кезеңде өнім өндірілмесе де, пайда бола береді

Кезең шығындарының есебі 2 «Қорлар» стандартының әдістемелік нұсқауларында берілген өнімнің өзіндік құнына енбейтін және кезең шығындары ретінде танылатын шығындардың қалыптасуы бөлігіне сай жүргізіледі.

Ч.Т. Хорнгрен, кезең шығындарын қорсіңірімділігі жоғары шығындарға жатқызады, олар қорларға еш қатыссыз, бірден пайданы есептеуге әсер етеді.

Осылайша, кезең шығындары  бұл қаржылық қызметтің нәтижелері туралы есеп берудің көрсеткіштері, ал өндірістік шығындардың көрсеткіштері алдымен тауарлық-материалдық қорлардың қалдығына қосылып, баланста активтің бір бөлігі ретінде көрсетіледі, содан кейін барып табыстар мен шығыстар туралы есеп берудің көрсеткішіне айналады.

Сонымен, жалпы және әкімшілік шығындары, пайыздар бойынша шығындар мен сату бойынша шығындар пайда болу мерзіміне қарай есепті кезең шығындары болып саналады және ұйымның қорытынды табысына оны азайта отырып, көшіріледі.

Өндіріске жұмсалған шығындар мен өткізу шығындарының құрамын және олардың есебін дұрыс қалыптастырудың маңызды екендігі белгілі. Өйткені, олар өнімінің өзіндік құнына, сәйкесінше оның бағасына ықпал етеді. Ал кезең шығындары орындалған жұмыстардың өзіндік құнына тікелей ықпал етпегенімен, ұйымның табысына, сонымен қатар стратегиялық мақсаттарға (ұйымның өміршеңдігі, оның экологиялық бейтараптылығы, жұмыс орындарының сақталуы, тағы да басқа әлеуметтік факторларға) әсер етеді. Сондықтан кезең шығындарының есебін оңтайлы әрі дұрыс ұйымдастыру қажет.

Жалпы және әкімшілік шығындарын, біздің ойымызша, басқарма шығындарының бағытына қарай келесі шығын баптары бойынша топтастыра отырып, есепке алған дұрыс:

1. Әкімшілік-басқарма қызметкерлерінің негізгі және қосымша еңбек ақылары мен еңбек ақы қорынан аударымдар;

2. Әкімшілік-басқарма қызметкерлерінің қызмет бабы бойынша іс-сапар, жүріп-тұру және орын ауыстыру шығындары;

3. Басқару қызметін автоматтандыру шығыстары;

4. Байланыс қызметінің шығыстары;

5. Кеңсе шығыстары;

6. Әкімшілік–шаруашылық ғимараттары мен негізгі құрылғылар-дарды күтіп-ұстау шығындары;

7. Басқарма қызметкерлерінің еңбегін қорғау және техникалық қауіпсіздік шығындары;

8. Басқарма қызметкерлерін дайындау және білімін жетілдіру шығыстары;

9. Басқа да шығыстар.

Бірінші бапта әкімшілік–басқарма қызметкерлеріне (басқару, ұйымдастыру, инженерлік-техникалық жұмысшылар, қызметкерлер, кіші қызмет көрсететін тұлғаларға) төленетін жалақылары мен одан аударымдар сомасы көрсетіледі.

«Әкімшілік-басқарма қызметкерлерінің қызмет бабы бойынша іс-сапар, жүріп-тұру және орын ауыстыру шығындары» бабында іс-сапарға жіберілген басқарма қызметкерлерінің жол–пұл, пәтерақы, тәуліктік шығыстарын, сондай–ақ басқа жұмыс орнына ауыстырылуымен байланысты көтерме ақылары мен басқадай төлемдері көрсетіледі. Жеңіл автокөлікті тұтыну және қызмет бабымен жүріп–тұру, жол талондарын сатып алу шығыстары да осы баптың құрамында қарастыралады.

«Басқару қызметін автоматтандыру шығыстары» бабы бойынша басқарма қызметін жеңілдететін арнайы құрал–жабдықтарды пайдалану шығыстарын қамтиды. Бұл жерде компьютерлік техникаларды, көшірме аппараттарын және басқа да құрал–жабдықтарды пайдаланумен байланысты шығыстарды есепке алған жөн.

«Байланыс қызметінің шығыстары» бабы бойынша коммутатор, диспетчерлік байланысты тұтыну шығыстары, сондай–ақ пошта–телефон, телеграф және радио желісі шығындары есепке алынады.

«Кеңсе шығыстары» бабында кеңсе заттарына, типографиялық және түптеу қызметтеріне жұмсалған шығындар, газеттер мен журналдарға жазылу, анықтамалықтар мен есеп бланкілерін сатып алу шығындары қарастырылады.

«Әкімшілік–шаруашылық ғимараттары мен негізгі құралдарды күтіп-ұстау шығындары» бабының құрамында басқару аппаратының ғимараттарын күтіп ұстау шығындары (жылыту, жарық беру, канализация, сумен жабдықтау, таза ұстау, ғимаратты жөндеу шығындары, негізгі құралдарға есептелген амортизация сомалары мен оларды ағымдағы жөндеу шығындары) есептеледі.

«Басқарма қызметкерлерінің еңбегін қорғау және техникалық қауіпсіздік шығындары» бабында машиналар және жабдықтармен жұмыс істейтін әкімшілік қызметкерлерінің еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ететін қондырғылар дайындау және орнату, жуынатын орындарын дайындау және күту т.с.с. еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған шараларды жүзеге асыру шығындарының есебі жүргізіледі.

«Басқа да шығыстар» бабында банк қызметінің шығындарын, өкілдік шығындарды, салықтар мен алымдарды, кеңес беру қызметін төлеу шығындары, сот шығыстары, айыппұлдар мен өсімдер және тағы басқа жоғарыдағы баптарда есептелмейтін шығындар есепке алынады.

Жалпы әкімшілік шығындарының аналитикалық есебін 7210 «Әкімшілік шығындар» шотында саланың технологиялық ерекшеліктеріне байланысты ұйымдастырылып, алғашқы құжаттардың негізінде белгіленген шығындар-дың баптары бойынша жүргізген орынды.

Ұйымдағы кезең шығындарын есепке алу тәжірибесін зерттеу кезең шығындары есебіне ұйым табысының азаюына ықпал ететіндей кемшіліктер тән екенін көрсетті. Оған әкімшілік шығындарын бақылау деңгейінің төмендігін, кезең шығындарының негізделген есебінің жоқтығын жатқызуға болады. Сондықтан, біздің ойымызша, кезең шығындарын жоғарыда көрсеткен шығын баптары бойынша нормалаған дұрыс.

Біздің ойымызша, кезең шығындарын бақылау және есепке алу үшін нормативтік әдіс элементтерін қолдану оң нәтиже береді. Ол нақты шығындардың белгіленген номадан ауытқуын анықтау үшін қажет. Нормативтік әдісті қолдану кезінде кезең шығындары норма бойынша және белгіленген нормадан ауытқуы бойынша бөлек көрсетіледі.

Жалпы және әкімшілік шығыстардың жұмсалуы бойынша төмендегідей бухгалтерлік жазулар беріледі.

9 кесте – Жалпы және әкімшілік шығындары есепке алу бойынша жүргізілетін бухгалтерлік есеп операциялар

Шаруашылық операциясының мазмұн	Дебет	Кредит
Жалпы шаруашылық мақсаты үшін жұмсалынған материалдардың құны		1310, 1350
Басқару қызметкерлеріне есептелінген еңбек ақы
Әлеуметтік салық
Жалпы мақсаттағы негізгі құралдарды жөндеу бойынша жұмсалынған шығыстар		1310, 1350, 3310, 3390
Әкімшілік мақсатындағы негізгі құралдарға есептелген тозу сомасы		2420, 2520
Жалпы шаруашылық мақсаттағы жылу, энергия шығыстарының құны		3310, 4110
Есепті мерзімнің соңында әкімшілік шығыстардың есептен шығарылуы

7210 шотында есепке алынған жалпы және әкімшілік шығыстар есепті мерзімнің соңында осы шотың кредитінен 5610 «Қорытынды пайда немесе зиян» шотының дебеті бойынша есептен шығарылады.