Тапсырмалар. 1. Алтын Орда дєуірі єдебиеті туралы т‰сінік

1. Алтын Орда дєуірі єдебиеті туралы т‰сінік.

2. Рабѓузи ќиссаларыныњ ќазаќ фольклорында кездесетін сюжеттерін атањыздар?

3. «Рабғузи қиссаларын» қандай тақырыптық топтарға жіктеуге болады?

4. «Кодекс куманикстің» әдеби сипаты қандай?

Негізгі єдебиеттер:

1. Келімбетов Н. Ежелгі дєуір єдебиеті. –Алматы: Ана тілі, 1991. -264 б.

2. Жолдасбеков М. Асыл арналар. –Алматы: Жазушы, 1968. -328 б.

3. Ќыраубаева А. Ѓасырлар м±расы. –Алматы: Мектеп, 1988. -163 б.

4. Ќоњыратбаев Є., Ќоњыратбаев Т. Кµне мєдениет жазбалары. –Алматы: Ќазаќ университеті, 1991. -400 б.

5. Кенжебаев Б. Ќазаќ єдебиеті тарихыныњ мєселелері. –Алматы: Ѓылым, 1973, -163 б.

Ќосымша єдебиеттер:

1. Марѓ±лан Єлкей. Ежелгі жыр, ањыздар //Ѓылыми зерттеу маќалалар. Ќ±растырѓан Бердібаев Р. –Алматы: Жазушы, 1985. -368 б.

2. Егеубаев А. Ежелгі дєуірдегі ќазаќ єдебиетініњ кµркемдік ж‰йесі. -Алматы: Айкос, 1999. -204 б.

3. Наджип Э.Н. Исследование по истории тюркских языков ХІ-ХV в.в. –Москва: Наука, 1989. -283 с.

4. К‰місбаев ¤. Терењ тамырлар. –Алматы: Ѓылым, 1994. -315 б.

13 - апта.

Дәрістің тақырыбы: ХОРЕЗМИДІҢ "МҰХАББАТ-НАМЕ" ДАСТАНЫ.

«Махаббат-наме» - ХІ-ХІV ѓасырларда т‰ркі тілдес халыќтар тілінде туѓан тамаша жазба ескерткіштердіњ бірі. Авторы жµнінде дерек жоќќа тєн. Хорезми – автордыњ лаќап аты, µзініњ шын аты кім екені де белгісіз. Шыѓарманыњ соњѓы жаѓында Хорезми-Равани деген ќосымша атау кездеседі. Є.Нєжіптіњ айтуынша, Равани Хорезмидіњ таѓы бір лаќап аты (псевдонимы). Ол Сыр бойындаѓы ќала-кенттердіњ бірінен шыќќан.

437. «М±хаббат-нама» жырын біттім м±нда,

Бєрін де жаздым Сырдыњ жаѓасында,

440. Б±л кітабым болып т±р Мысыр ќашты,

Жеті ж‰з елу тµртінші жылы аяќталды, - дейді µзі:

Хорезми µлењді парсы, т‰ркі – екі тілде бірдей жазѓан, оѓан дєлел – аќынныњ парсы тіліндегі номалары. Хорезмидіњ б±рын да парсы тілінде кітап жазѓандыѓын ањѓартатын жолдар бар:

33. К‰лім ќаѓып: Ей, пєленше – айтты жайын, -

Келтір бері сыйыњды бізге лайыќ.

34. Кµњілдіњ тењізінде гаућарыњ мас,

Парсыша кітаптарыњ ѓаламѓа жол.

Екі-‰ш тілді бірдей білу – ХІІІ-ХІV ѓасыр аќындарыныњ кµпшілігіне ортаќ ќасиет. ¤йткені ерте дєуірлерге назар салсаќ, бір замандарда билеген, ‰стем болѓан ру-тайпалардыњ тілі мемлекеттік ќатынаста, ішкі жаѓдайда, кµркем єдебиетте, ѓылымда негізгі роль атќарѓан. Бір кезде араб тілі ‰стем болса, келе-келе Ќараханидтер, Сельж‰ктер т±сында парсы, одан ќыпшаќтар ‰стем болѓан кезде т‰ркі тілі тарих сахнасына шыќты. ХІІІ-ХІV ѓасырларда єдебиет, ѓылым-білім саласынан т‰гел шыѓып кетпеген парсы тілі де негізгі єдеби тіл болды. Белгілі ѓалым Е.Э.Бертэльстіњ осы туралы мына пікірін келтіре кетейік: «ІХ ѓасырда негізгі єдеби тіл болѓан араб тілініњ орнын Х ѓасырда парсы тілі басшы. Араб тілі тек ѓылым мен дін саласында ќалып, ХІ ѓасырда парсы тілі ѓылымѓа да енді. Ал кµркем єдебиетте ‰шінші тіл – т‰ркі тілдері болды. Біраќ б±лар – ‰ш т‰рлі єдебиет емес, ‰ш т‰рлі тіл байлыѓын пайдаланѓан бір ѓана єдебиет».

«Махаббат-нама» дастаны 946 жол, яѓни 473 бєйіттен т±рады. Барлыѓы он бір арнау µлењ – «Хикая» - 58 жол. Аќын алѓашќыда он бір емес, он арнау µлењ жазбаќшы болѓаны да, ол ойын кейін µзгерткен. Оны мына бєйіттен кµруге болады,

382. Сµз осыѓан жетті, тамам болды,

Б±рын он тарау деп едім, енді он бір болды.

Дастанныњ 4, 8, 11 – арнаулары парсы тілінде жазылѓан. Шыѓарманы бастамас б±рын тєњірге сыйынып, медет с±рау ертедегі єдебиетке тєн дєст‰р. Онда Хорезми тєњірдіњ ±лылыѓына бас иіп, оныњ ќ±дірет – к‰шініњ шексіздігіне тањданады. Д‰ниеге к‰н мен т‰нді – екі жарыќ гаућарды, адамѓа с‰ю, ѓашыќтыќ сезімін «бергені» ‰шін, махаббатты, с±лулыќты жаратќаны ‰шін тєњірді мадаќтайды:

2. Екі жарыќ гаућарды ѓаламѓа берген,

Махаббат кенішін адамѓа берген.

Аќын табиѓаттыњ сан алуан (т‰нге ±ќсайтын) тамашаларыныњ симметриялы сырына ѓажапталады:

3. Аспан дєптерін т‰нге (±ќсайтын) ±статып ќойѓан,

Жаћан жаратылысын сµзге ±статып ќойѓан.

5. Ауада с±њќар жемі – жаратты ќуды

Толѓан айдай ќ±былтты бір тамшы суды

9. Жер ‰стіне ќ±дыретімен дария жаратты,

Сєдептіњ інжуі лала жаратты.

Аќын б±л жерде д‰ниедегі ќарама-ќарсылыќтыњ бірлігіне талдау жасап, µз т‰сінігін контраст арќылы ќызѓылыќты суреттеп отыр. Оныњ фантазиясы тікен мен г‰лдіњ бір сабаќта µніп-µсуі, ±лу ќауашыѓында асыл тас – інжудіњ саќталуы, ќ±рѓаќ ќамыстан тєтті дємніњ шыѓуы, ауада ±шќан с±њќардыњ жемі болуы ‰шін ќудыњ жаралуы, таѓы басќа табиѓат сырлары ойѓа ќалдырады, сµйтіп µмір жайлы µзіндік философия тудырады.

Є.Нєжіптіњ айтуынша, тєжік-парсы єдебиетінен т‰ркі тілдес єдебиетке келген «наме» дєст‰рі µзініњ жанрлыќ кµптеген ішкі зањдылыќтарымен, поэтикалыќ тєсілдерімен «М±хаббат-наме» толыќ кµрінісін тапќан. Б±ѓан тањырќауѓа болмайды. Себебі, біріншіден, б±л екі єдебиеттіњ байланысы, бір-бірінеєсер ыќпалы тіпті єріден басталса, екіншіден, «М±хаббат-наме» сол жазба єдебиеттіњ ‰лгісі ретінде µзіне дейінгі негізгі дєст‰рді елемей кете алмады».

«М±хаббат нама» - кµне дєуірдегі жазба ескерткішткрдіњ ішіндегі ењ бір мєнді, ќызѓылыќты дастан. Дастанныњ екі кµшірмесі бар. Бірі ±йѓыр єрпімен, екіншісі араб єрпімен жазылѓан. ¦йѓыр єрпімен жазылѓаны – ертерек кездегі кµшірмесі (1432). Араб кµшірмесі кейінірек жазылѓан (1503-1509). Екеуі деѓылымда танылѓан, транскрипцияланып, белгілі дєрежеде зерттелген. Т‰ркі тілдерініњ ішінде µзбек, ќазаќ тілдеріне толыќ аударылѓан.

Ќазаќ ССР Ѓылым академиясыныњ ќолжазба ќорында Ташкент тіл – єдебиеті институтындаѓы фотосуретінен кµшірілген ќолжазба бар. (1937). Кітапханаѓа оны ѓалым Є.Ќоњыратбаев тапсырѓан.

¦йѓыр єрпімен жазылѓан н±сќасы А.М.Щербактыњ аудармасы арќылы жаќсы таныс. («Оѓызнама», «Махаббатнама» М, 1959). Араб єрпімен жазылѓан н±сќасын Э.Н.Наджип транскрипциялап аударѓан («Махаббатнама» Э.Н.Наджип, 1961)

Б±л екі баспасыныњ жетістік, кемшіліктері Т.Ф.Благованыњ, А.Н.Кононовтыњ маќалаларында жаќсы ќарастырылѓан.

¦йѓыр н±сќасына ќараѓанда араб н±сќасы єлдеќайда толыќ, ќ±рылысы т‰сінікті, д±рыс саќталѓан. Сондыќтан ќазіргі ќазаќ тіліне де осы Э.Н.Наджип жариялаѓан арапша т‰пн±сќадан аударылды. Дастанныњ т‰рікше бµлімдері т‰пн±сќасынан, ал парсыша бµлімдері орысша аудармасынан, µзбекшесін салыстыра ќарай отырып аударылѓан.

Дастан жайлы алѓашќы маѓл±мат, пікірді єйгілі ѓалымдар В.В.Бартольд пен А.Н.Смайылович айтќан. В.В.Бартольд 1924 жылы жазѓанмаќаласында (новое рукописи уйгурским шрифтом в Британском музее. ДАН, 1924, Апр. - июнь) Баќыр Мєнс‰р кµшірген н±сќа туралы хабарлайды. А.Н.Смайловичтіњ маќаласында Британия музейіндегі арабша кµшірмесі лингвистикалыќ жаѓынан талданады.

Дастан єдеби шыѓарма ретінде алѓаш Е.Э.Бертельстіњ маќаласында ќарастырылѓан («Новый мир», 1939, №9).

Ќазіргі уаќытта «Махаббатнаманыњ» тілдік-лингвистикалыќ ерекшіліктері жаќсы зерттелді. Б±лардыњ ішінде ХІІІ-ХІV ѓасырдаѓы ќыпшаќ-оѓыз ескерткіштерініњ тілін т‰бегейлі тексеріп келе жатќан Москва ѓалымы Э.Н.Наджиптіњ ењбектерін атап айтуѓа болады. Ѓалым «Махаббатнама» сияќты кµне ескерткіштерді тек бір тацпа, бір ±лыс ќана емес, т‰ркі халыќтарыныњ біразыныњ ќ±рамына енген халыќтардыњ ортаќ м±расы деп таниды: «Осы дєуірде Алтын Орда территориясында, онымен одаќтас Египетте туѓан єдеби ескерткіштер ќазіргі татар, ќырым татарлары, башќ±рт, µзбек, ќазаќ, т‰рікмен, єзірбайжандардыњ ата-бабаларыныњ ортаќ м±расы», - дейді.

Бұдан басқа да Б.В.Валиходжаевтіњ, С.Ќасымованыњ ж±мыстарын айтуѓа болады. С.Ќасымовтыњ ењбегініњ аса сєтті де наќты шыќќан бµлімі дастанныњ µлењ ќ±рылысын талдайтын жерлері деп ойлаймыз. Онда ѓалым арабтыњ µлењ µлшемі – аруздыњ т‰ркі µлењінде, «Махаббатнамада» ќолданылуы жайлы жаќсы айтќан. Алайда, автор шыѓарманыњ тілдік ќасиетін, аралас тілде жазылу ерекшелігін, ХІІІ-ХІV ѓасырлардаѓы тарихи жаѓдайды ескермей, оны таза µзбек халќыныњ м±расы деген ойды ±станады. (Ол кезде «Махаббатнаманыњ» тілдік-лингвистикалыќ жаѓынан єлі зерттеле ќоймаѓандыѓынан болуы м‰мкін). Б±ѓан керісінше, Москва, Ленинград тюркологтары оны бірауыздан ортаќ м±ра деп ќарайды.

«Махаббатнаманыњ» жан-жаќты танылып, халыќ м±расына айналуы жолында ќазаќ зерттеушілері де азды-кµпті ‰лес ќосты. С.Аманжолов, «Ќазаќ тілініњ тарихымен диалектологиясыныњ мєселелері» деген кітабында, Р.Бердібаев 1966 жылы шыќќан «Ежелгі мєдениет куєларында» б±л поэманыњ єдеби-тілдік мєні аса ќ±нды шыѓарма екендігін, болашаќќа зерттеу мєселесін кењ ќолѓа алу керектігін айтты.

Шыѓарманыњ идеялыќ баѓытына, тарихи мєніне белгілі ѓалымдар Б.Кенжебаев («Ќазаќ єдебиеті тарихыныњ мєселелері», А, 1974) пен Х.С‰йіншієлиев те («Ќазаќ єдебиетініњ ќалыптасу кезењдері» А, 1967) кезінде д±рыс баѓа берді.

Поэма ќазаќ тілі мен єдебиетініњ тарихына байланысты оќулыќ, хрестоматия кітаптарына енгізілген. ЌазТУ-діњ ќазаќ єдебиеті кафедрасында арнайы ѓылыми ж±мыс жазылып, басылып шыќќан (А.Ќыраубаева «Махаббатнама» жєне ол жµнінде т‰сінік. ЌазТУ. 1983, А,1985). Екінші рет ¤.К‰місбаевтыњ аудармасымен жарияланды. («Оѓыз наме», «Мухаббат наме» А.1986). Дастан зерттеушілер назарына тез т‰скенімен, оныњ кµптеген мєселелері, атап айтќанда µз т±сындаѓы кµршілес елдер єдебиетімен ішкі байланысы, ондаѓы ќоѓамдыќ ой-пікірдіњ кµрінісі, т‰ркі єдебиетіндегі поэзия тарихыныњ ќалыптасып, дамуына тигізген µзіндік єсері, таѓы басќа жаќтары єлі де текстологиялыќ зерттеулер ‰стінде жањалыќтарымен кµрінетіндігі сµзсіз.