Тапсырмалар. 1) Ислам дєуірі туралы т‰сінік

1) Ислам дєуірі туралы т‰сінік.

2) Ислам дєуіріндегі ќазаќ даласыныњ мєдениеті ќандай?

3) Ќазаќ даласынан шыќќан ѓ±ламаларды атањыздар?

4) Ислам дєуірініњ єдеби тілі ќандай?

5) М.Ќашќари жєне оныњ µмір с‰рген заманы.

6) “Диуани луѓат ат-т‰рктіњ” зерттелуі.

7) Сµздіктіњ єдеби сипаты.

8) Сµздіктегі ќазаќ халќына ќатысты мєселелерді атањыздар?

9) Т‰ркі халыќтарына жєне ќазаќ халќына тєн маќал-мєтелдерді салыстырыњыздар.

Негізгі єдебиеттер:

1. Тєжікова К. «Ислам: Д‰ниетанымы, идеология, саясат». –Алматы, 1988. -173 б.

2. Егеубаев А. Ќ±лабыз. –Алматы: Жазушы, 2001, -216 б.

3. Келімбетов Н. Кµркемдік дєст‰р жалѓастыѓы. (Ежелгі т‰ркі поэзиясы жєне ќазаќ єдебиеті бастаулары). –Астана, Елорда, 2000. –288 б.

4. С‰йіншієлиев Х. Ќазаќ єдебиетініњ ќалыптасу кезењдері. –Алматы: Жазушы, 1967. –384 б.

5. Келімбетов Н. Ќазаќ єдебиеті бастаулары. (Кµркемдік дєст‰р жалѓастыѓы). –Алматы: Ана тілі, 1998. –256 б.

Ќосымша єдебиеттер:

1. Ќашќари М. Т‰рік сµздігі: ‡ш томдыќ. І том. –Алматы: Ханы. 1997. –591 б.

2. Ќашќари М. Т‰бі бір т‰ркі тілі. –Алматы: Рауан, 1991. -218 б.

3. Ќашѓари М. Т‰рік сµздігі. ‡ш томдыќ. ІІ том. – Алматы: Хант. 1997. –525 б.

4. Ќашќари М. Т‰рік сµздігі. ‡ш тодыќ. ІІІ том. –Алматы: Хант. 1998. –598 б.

7- апта.

Дәріс тақырыбы: ЖҮСІП БАЛАСАҒҰНИ.

Т‰ркі халыќтарынан шыќќан єйгілі аќын, т‰ркі тіліндегі классикалыќ єдебиеттіњ негізін салушы – Ж‰сіп Баласаѓ±ни. Х-ХІ ѓасырларда шыѓыс елдерінде, атап айтќанда, арабтар мен парсылардыњ єйгілі аќындарыныњ шыѓармашылыѓынан сусындап, µзі де сол дєст‰рде шыѓарма жазуды алдына маќсат етіп ќойѓан аќын. Аќынныњ жастайынан µнерге, білімге деген ќ±штарлыѓы сол т±стаѓы Ќарахан мемлекетініњ билеушісі Сатуќ Богра ханныњ сарайында білім алып, ќызымет етуге деген ќызыѓушылыѓын туѓызѓан. ХІ ѓасырда Ќараханидтер мемлекетініњ астанасы Баласаѓ±н (Ќ±з-Орда) шаћары мєдениет, ѓылым-білім саласында басќа ќалалармен салыстырѓанда оќ бойы озыќ т±рѓан болатын. Оѓан дєлел ретінде Махмуд Ќашќаридыњ «Диуани луѓат ат-т‰рк» (1072-1074) сµздігі мен Жамал Ќарашидыњ «М‰лхакат ул Сурах» (1230-1305) т.б. шыѓармаларды айтсаќ та жеткілікті.

Ж.Баласаѓ±ни де осы ќалада білім алып, µнерпаз єкесініњ тєрбиесінде шыњдалады. ¤се келе єке жолымен «Ќ±сайынныњ дерті» дейтін к‰й де шыѓарады. Кейін µзі µмір с‰рген µлкедегі т‰ркі халыќтарыныњ салт-дєст‰р, єдет-ѓ±рпымен жете танысады. Ол µзініњ єйгілі шыѓармасы «Ќ±датѓу білікті» 1069-1070 жылдардыњ аралыѓында жазѓан. Таза дидактикалыќ, моральдыќ-этикалыќ ќаѓидаларды ќамтитын б±л шыѓарма 85 тараудан, 6500 бєйіттен т±рады. «Ќ±датѓу», «ќ±т», «баќыт», «ќ±тты», ал екіншісі «сµз» - «білік», «білім» деген маѓынаны білдіреді. Аќын б±л шыѓармасында µзі µмір с‰рген ортадаѓы т‰ркі халыќтарыныњ 500-ге тарта маќал-мєтелін пайдаланады. Солардыњ ішінде ќазіргі ќазаќ тілінде ќаз-ќалпында кездесетіндері де бар. Аќын, сондай-аќ µз тарапынан небір т‰йінді, т±жырымды, наќылѓа бергісіз ќанатты сµздерді ќалыптастырѓан. Ж.Баласаѓ±нидыњ «Ќ±тты білік» дастаныныњ осындай ерекшелік сипатын ескере келіп, «Ж.Баласаѓ±нидыњ «Ќ±тты білік» дастанындаѓы ќанатты сµз ‰лгілері» деген таќырыпты диплом ж±мысымызѓа арќау етіп алдыќ.

Соњѓы жылдары «Ќ±тты білік» дастаны жµнінде Х.С‰йіншєлиевтіњ, Н.Келімбетовтыњ, Є.Дербісєлиевтіњ, А.Егеубайдыњ, тілші ѓалым Є.Ќ±рышжан±лыныњ жекелеген маќалалары мен ѓылыми-зерттеу ењбектері жарыќќа шыќты.

Ж‰сіп Баласаѓ±нныњ µмірі туралы мєлімет м‰лдем аз саќталѓан. «Ќ±тты білік» дастаныныњ авторы жµнінде бірен-саран деректер осы шыѓармаѓа бірі ќара сµзбен, екіншісі µлењмен жазылѓан алѓы сµздерінде бар. Біраќ, б±л алѓы сµздерді Ж‰сіптіњ µзі емес, кейінірек дастанды кµшіреушілердіњ бірі жазѓан болса керек.

Ж‰сіп Баласаѓ±н µз µмірі мен аќындыќ ќызметі жайындаѓы кейбір деректерді «Ќ±тты білік» дастаныныњ соњѓы ‰ш тарауында ќысќаша т‰рде, ‰стірт ќана єњгіме етеді. Міне, аќынныњ осы µзі жазѓан мєліметтерге ќараѓанда, Ж‰сіп Баласаѓ±н орта ѓасырда Ќарахан єулеті билік ж‰ргізген мемлекеттіњ бір кездегі астанасы Баласаѓ±н шаћарында туылѓан. Ол ќала Жетісу µњірінде, Шу µзенініњ бойында болѓан.

Сол кездегі т‰ркі тілдес тайпалардыњ мєдени µмірінде Ќашќар ќаласы да зор роль атќарѓаны мєлім. Аќынныњ «Ќ±тты білік» дастанын Баласаѓ±нда бастап, Ќашќарда аяќтауы кездейсоќ жайт емес. Б±л дастанѓа ќарасµзбен жазылѓан кіріспеде аќын: «Б±л кітапты жазѓан кісі Баласаѓ±нда туылѓан, осы кітапты Ќашќарда жазып бітіріп, шыѓыстыњ єміршісі Табѓаш Ќара Бограханѓа тарту еттім» дейді. Ж‰сіп Баласаѓ±нныњ толыќ аты Жусуф Хас-хожиб. ХІ ѓасырдыњ алѓашќы ширегінен бастап, сол ѓасырдыњ 70 жылдарына дейін µмір с‰рген адам.

Ж‰сіп, ќазіргі Ќырѓызстан жеріндегі Тоќмаќќа жаќын Шу бойына орналасќан ескі ќалалардыњ бірі – Баласаѓ±нда туѓан. Осыдан Ж‰сіп Баласаѓ±ни деп аталып кеткен. Ж‰сіптіњ єкесі де µнер иесі, к‰йші-музыкант екен. Ол да Ќарахан мемлекетініњ ќожасы Боѓраханѓа (толыќ аты Табѓаш Б±ѓра Ќарахан Єбу-Єлі Хасан) ќызмет еткен. Ел аузыныњ айтуынша, «Дєрди Х±сайын» деген к‰й шыѓарѓан белгілі ќобызшы болыпты. Ж‰сіп осы талантты µнерпаз єкесініњ тєлімін алып µскен. Жасынан зерделігімен кµзге т‰сіп, сарай ќожаларыныњ кµњілін аударѓан. Боѓрахан Ж‰сіптен зор ‰мітті боп, оны баулыѓан. Ж‰сіп кезіндегі атаќты деген білім ордаларында болып, кµп тілдерді ‰йреніп, тез жетілген. Єділет жолын іздеп, алас±рѓан жігерлі жас єдебиет пен ѓылым салаларын жете мењгерген. Ж‰сіп µз кезініњ білімді адамы саналѓан. Ол жасынан оќып, т‰ркі тілдеріне ќоса парсы, араб, ќытай, тілдерін жаќсы білген. Сол кез єдебиетінен, тарихынан, астрономиясынан, геометриясынан, таѓы басќа ѓылымдарынан маѓл±мат алѓан. Білім мен µнер жолын ќуѓан Ж‰сіптіњ д‰ние, дєулетпен ісі болмай, парасатты µмір с‰рген. Ж‰сіп µзініњ саналы µмірін ізденумен µткізіп, тез ќартайѓанына налиды. Елу жасќа келгесін-аќ шашы аѓарып, буыны босайды.

Ж‰сіп µзі айтатын: «Елу жас маѓан ќаћарын тигізді, ќара шашым аппаќ болды, отыз жыл жиѓанды елу не ќылар екен?». Осы келтірілген сµздерге ќараѓанда, Ж‰сіп µз дастанын елу жасќа келген шаќта жазѓан. Ал жазу, іздену ж±мысымен отыз жыл бойы айналысќан. Біраќ ол дастанын 18 айда жазып шыќтым деп ескерткен. Осы дерекке с‰йенген Т‰ркия ѓалымы Р.Р.Арат аќын атаќты дастанын аяќтаѓанда шамамен 54 жаста болѓан, демек 1015-1016 жылдары туѓан деген болжам айтады. Б±л пікірді таѓы да т‰рік ѓалымы А.Ділашар жалѓастырып, Ж‰сіп Хас Ќажыб дастанды жазуды елу жасында бастаѓан, сонда 1018 жылы туѓан болып шыѓада деп жазды. А.Ділашар ойшыл аќын 1068 жылы Ќашќарѓа аттанды, шыѓармасын сонда жазды деген де болжам айтады. Дастанныњ кіріспесінде: «Ќашќарда жазып бітірдім»,- деген дерек бар (24, 25, 59-бєйіттер). Дегенмен ѓалымдардыњ кµпшілігі Ж‰сіп шыѓармасыныњ Баласаѓ±нда басталып жазылып, Ќашќарда аяќталѓанын ќолдайды.Хижраныњ 462 жылы немесе 1069 жылы аяќтаѓан. Ж‰сіп Хас Хажиб б±л ењбегін жасы егде тартып ќалѓан шаѓында жазѓаны белгілі. Аќын µзі туралы айта келіп: «Елуге де кеп ќалдыќ... Бір кезде ќара ќарѓа едік, аќќуѓа аппаќ айналдыќ», - дейді.