Тұлғаның даму нақтамасы

Педагогикалық тәжірибеде тәрбиеленушінің даму деңгейіне байланысты жетістіктерді дер уақытында зерттеп тұру қажеттігі күннен-күнге үлкен маңызға ие болуда. Бұл қажеттік тұлғаның қалыптасу үдерісін тиімді басқару үшін, ондағы жүріп жатқан өзгерістердің тереңдігін, қарқыны мен ерекшеліктерін білу керектігінен туындаған. К.Д.Ушинскийдің «Егер педагогика адамды барша тараптан тәрбиелегісі келсе, онда ол сол адамды ең алдымен жан-жақты білуі шарт» - деп өз уақытында нақтаманың (диагностиканың) нақты оқу-үйретім, тәрбие үдерісіндегі маңызын баса көрсеткен.

Нақтама (диагностика - грек сөзі: диа – ашық, айқын және гнозис – білу) – зертелуші нысан немесе ұдеріс жөніндегі ақпараттарды кұні ілгері алудың жалпы тәсілі. Педагогикалық даму саласындағы нақтаманың мән-мағнасы, медицинадағы сырқатты күні бұрын анықтаумен бірдей. Нақтама жолымен тәрбие үдерісіндегі қандай да өзгерістердің белгілері мен себептері, сипаттары шынайы анықталса, онда тәрбиені болашақта дұрыс жолға келтірудің жоспарына негіз береді. Дұрыс орындалмаған нақтама барлық еңбекті зая етіп, алдағы тұрған мақсатқа жетудің кедергісін азайтпақ түгіл, оны асқындырып жібереді. Сондықтан да, даму желісін нақтамалау жоғары мамандық пен жауапкершілікті талап ететін өте маңызды тұрмыс-қызметтік іс.

Шәкірттің тән-дене дамуын нақтамалау қиындық тудырмайды. Бұл үшін бүкіл дүние жүзінде жалпы және айрықша сапалардың даму дәрежесін өлшестіруші ерекше тестер (нұсқау-көрсетпелер) қолданылады. Берілген тапсырманы орындауына қарай баланың қажетті деңгейге, тән-дене дамуындағы нақты өлшемдерге сәйкестігі анықталады. Алынған деректер жас мүмкіндіктерімен салыстырылады.

Рухани, әлеуметтік дамуды нақтамалау үлкен қиындық тудырады. Бұл мақсатта қолданылатын әдістемелер әзірше күрделі, қорытынды дәлдігін қамтамасыз ете бермейді. Нақтама сенімділігін көтеруге орай кешенді тексерістер, антропометриялық, әлеуметтік және психологиялық деректер жинақталып, өзара салыстырылады, ал бұл үшін арнайы жабдықталған клиникалар мен зертханалар, дайындықты мамандар қажет. Нақты педагогикалық болмыста мектеп психологтары мен мұғалімдер тұлғаның жекеленген қасиет-сапаларын анықтауы мүмкін, бірақ мұндай зерттеулердің нәтижесіне негіздеп, даму құрылымдарына жалпы баға беріп болмайды.

Тәрбиеленушілер дамуындағы кейбір ерекшеліктерді нақтамалаудың қарапайым әдістерін үйреніп алу кәсіби педагогикалық дайындықтың аса маңызды шарты. Мектеп мұғалімдерін аса қызықтыратын жәйіттер – балалардың ақыл-ой әрекеттерін, мінез-құлық сеп-түрткілерін, қажетсіну деңгейін, көңіл-күй шабытын, әлеуметтік бітістер дамуы мен т.б. маңызды сапаларын күні ілгері байқастыру. Аталған сапаларды зерттеудің кең тараған әдісі – бұл тестілеу. Мұғалімдердің өз қызметтерінде пайдалануы үшін алты жасар балалардың ойлау қабілетін анықтауға жәрдемін тигізер тестерді үлгі ретінде ұсынып отырмыз:

Қай жануар үлкенірек – ат па, ит пе?

Ат=0, қате жауап =-5.

Күндіз сабаққа барамыз, ал түнде …?

Ұйықтаймыз =0, ойнаймыз, сабақ дайындаймыз және т.б. =-3.

Күндіз жарық, ал түнде …?

Қараңғы =0, қате жауап = –4

Аспан көк, ал шөп …?

Жасыл =0, қате жауап =–4.

Алма, алмұрт, шие…бұл не?

Жеміс =1, қате жауап = –1.

Қызыл бағдаршам не үшін жанады?

Сақтандыру үшін, т.т.= 0, қате жауап =–1.

Сағат неше? (қағаз сағатта: жетіге 25 мин. қалды, 5мин. кем 8, он екіге 5 мин. қалды).

Жалпы көрсетілген =4, бір ғана уақыт көрсетілген =3, білмейді =0.

Алматы, Астана деген не?

Қалалар =1, станциялар =0, қате жауап =–1.

Кішкентай сиыр – бұзау, кішкентай ит…, кішкентай қой…?

Күшік, қозы =4, екуінің біреуі =0, қате жауап =–1.

Ит мысыққа не тауыққа ұқсай ма? Несімен ұқсайды?

Мысыққа (бір белгісі жеткілікті) =0, тауыққа (ұқсас белгі келтірмей –ақ) =1, тауыққа =–3.

Автомобилдегі тежеуіш неге керек?

Екі себеп (таудан түскенде, тоқтау үшін және т.б.) =4, бір себеп =0, қате жауап = –1.

Балға мен балта несімен ұқсас?

Екі ұқсастық =3, бір ұқсасатық =2, қате жауап =0.

Жолбарыс пен мысық несімен ұқсас?

Екі ортақ белгі =3, бір ұқсастық =2, қате жауап =0.

Футбол, волейбол, суда жүзу – бұл…?

Спорт (дене шынықтыру) =3, ойындар (жаттығу, жарыс) =2, қате жауап =0.

Қандай автокөліктерді білесің?

Үш жол көлігі және ұшақ не корабль =4, жәрдемдесумен жауап =2, қате жауап = 0.

Кәрі жас адамнан қалай ажыратылады?

Үш белгі =4, бір не екі ерекшелік =2, қате жауап (таяғы бар, шылым шегеді) =0.

Адамдар неге спортпен шұғылданады?

Екі себеп =4, бір себеп =2, қате жауап =–3.

Неліктен сабақтан қашу жаман?

Дұрыс жауап =2, қате жауап =0.

Тест нәтижесі – жеке сұрақтарға берілген балл қосындысы.

Нәтижелердің топтастырылуы (классификациясы):

Өте жақсы…+24 және одан жоғары

Жақсы…+14+23 дейін

Қанғаттандырарлық…+0+13 дейін

Жаман…-10 – 12 дейін

Өте жаман… -11 –одан төмен.