Лоамара таьзет

Шоашта ма хеззинге; хьабаьхка, Iохайша багIаш а, уралатташ а; дукха нах бар таьзете. Жабал венналга хайначул тIехьагIа, даьча отара кIал дилладар из. Отар шинна оагIорахьа бIоагIий дагIаш, бIоагIаш тIа гIойлен оарцаш ухкаш дар, нийлхха IотIатайса гIайбилгаш а дадаш. КIал багIача нахá Iи дергдолаш, эзза гIайбилгашта IотIадийхка гамажа а доахана а нахьараш дар.

Салам денна, дуIа даь, кодам бир хьаьшаша. КIал багIараша, шеввар хьалгIетта, хьаьший Iоховшийтар. Тоасои ши воккха саги магIахьа волаш, тIаккха – дийша нах а, Iоховша болабелар хьаьший. Iохьежа, эгIа багIа шоай боккхагIий ханнара нах бIаргабайча, хьалгIейтта, Iанне а ца Iеш, уж магIабаьхар дийшача нáха:

– Шо доккхагIа да, шоана дукха дайнад, шун сий де деза, – аьнна. – «КIайвеннача сага юхьа, дийнахьа цкъа Даьла бIарахьож», аьнна да жайнашкахьа.

Йист ца хулаш, ха яьккхар багIачáр. ТIаккха, цу цIен волга ховргдолаш, кодам дIаийбеш, юстаро вагIача воккхача сага, хьал а гIетта, ший бера Iаса шортта Iотехар. Из, Жабала саг йоагIача дийнахьа, цу коа воккхагIал леладаь, Ковнаркъ яха воккха саг вар.

Шеввар цхьатарра цунгахьа дIавийрзар. Цкъарчоа сатем эттар. Гуш дар фусам-да лерхIаме волга. Хьаьшашка хаттар даь цо аьлар:

– Оаш хьалбахкийтача нáха хьадийца, шоана ховр тхона а ховш да, кхы цул тIехьагIа хувцаденна хIама деце. ХIанз ма хулла сихагIа саг дIаволларгва вай.

– ТIатоха хIама дац, – аьнна, магIара Iойистхинна, жоп делар саг вахьаш баьхкача наьха воккхагIас.

Кхы йист ца хулаш, Ковнаркъ Iохайра.

Гуш дар, муш – бIаьха, дош – лоаца, яха кица из дика лорадеш волга.

Хез-хезар воагIаш, доккха хилар таьзет. Юстарча цIагIара араваьнна, нах багIача хийцца тIавера цхьа саг. Ковнаркъа лерге а ваха, йистхилар из, вокхо корта лостабир, дика да, яхача хьисапе. Юхаволавенна, шин-кхаь сагага йистхинна, нах чуIеча цIеношка чувахар. Ца говш, кIеззига кхалнах тIехьа болаш, араваьлар. Массе хIамах сакхувш вагIача Тоасос аьлар:

– Даьллахь, селлара доккхача таьзете йоагIаш-йодаш цхьаккха кхалсаг гац сона, дика вIаштIехьадоал хьа ер гIулакх шиш болаш дIадахьа. Уж тIеххьара бIаргтоха болха кхоаччара нах хургба-кх!?

ТIаккха Ковнаркъа аьлар:

– Мегаргболча наьха хиннадац хьаькъал дIа ца кхоачача нахага дика-во дохадайташ, е гIулакх доаца кхалнах кодаме ухаш а хиннабац, цхьа кхоаччарбараш дIабаьлча. Тхьовра вай има диллале а; хиннад из иштта; хIанз, ислам тIаийцача денз, геттара чIоагI а даьд. Уж дIáбол-хараш, Iа ма аллара, укх венначун нанеи, йижарийи, нускали, кхоаччара кхалнахи ба, бIаргтоха болхаш. ХIанз хьатIавеначо аьннадар сога; дакъан кхоачо яьннай, аьнна. Аз безам болчунга бIаргтохийта аьннад…

Чакх ца воалалуш, догьийша сецар из, хийцца бIаргех хий Iо а долалуш. Чилла мо йола модж йоша а ца еш, тIагIолла Iо а удаш, шин кога юккъе легар тIадамаш.

Нáхá а хилар бохам. Из да а дар моллагIчоа, дог чIоагIа хиларах, вас хургйолаш. Ераш-м, халонаш а яйна, цатоамаш а тIаийтта, дуккха лайна нах ма барий. Хала дар таьзете багIачарна венна цаI мара воаца воI, воша, мар, кхоаччара гаргара саг тIеххьарча новкъа ваккха, къонахий мо, «чIикъ» ца доаккхаш, цох бIаргтоха болха кхалнах бIаргагуш сатоха.

Шоаех кIезига маIа нах дIа а кхийтта, чубахар уж дакъа уллача цIагIа. Дукха ца говш ара а баьлар, юхьмараж тIа теIадеш кулгаш а долаш, шоай белхар нахá ца хазийта. Уж белхаш хаза а хазацар. Селлара сатеха, эздий арабаьнна, гаьна ца бовлаш, сайцар уж. Кхы сага царга хIама аланзар, ховра уж, во Iимадаш еш, белхаргбоацалга.

Таьзете бáгIача нáха Ковнаркъага аьлар:

– ГIо, волле, бIаргтоха ялсмала водача сагах!

Воккхача сага, йист а ца хулаш, корта лостабир, водац яхача хьисапе. Цунна хала дар из, сатохалургдацар.

Цигга хьал а гIетта аьлар Тоасос:

– Хов тхона, ер ла хала долга. ХIамма кIезигагΙа новкъа ер мел хазачоа а дац. Укх дезткъа шера таханалца довна лаьрхIа шалтага кхайдавац со, амма, цу бIехача хIаманна се тIакхоачаре, кагийчарга ца кхоачийташ, сай юкъах улла шалта цецйоаккхаш, корта боаккхаргбар аз цу бIехала.

Ковнаркъа, хьалгIетта, Iаса, дIа а хьекха, хьалостайир. Дакъа араийцар, цхьатарра нах хьалгIейттар. Чехка дакъа ламаз а даь, саг дIаволла бахар нах.

Кашамаш гаьна дацар. Бусалба хинначул тIехьагIа; доладаьдар, каш а доаккхаш, нах дΙабехкалга. КIезига дар кашамашка боарзаш. Цох ховра гIалгIай бусалба хинна дукха ха цахилар. Хьалха байнараш малхара каша Iобийхкаб. Бáха гIалаш мо, лерхIаме хиннад цар малхара кашамаш.

Бусалба дин бокъонах саг дIа а велла; нах цIенгахьа бийрзача; малх чубизá, баьдлуш латтар.

– Нах сиха сагIах кхетийта, салоIийтаргда вай хьаьшашка. ЧIоагIа къа ма дий тахан сецца денз акхар хьийгар. Вужар укх юрта вужаргва; моттиг йоацачоа, гонахьа ядача юрташка тхьовре кийчо яьй. ХIара чуболхачарца, цар хьавола аьннар дIагIоргва. Тховсара саг цIаваха йиш яц, мел сагота вале а. Бахьа безар хала никъ ба; бийсанна геттара кхераме а я; ала ца дезаш, хьалдоагIаш, шоашта ма яйнайий шоана из моттиг. ЛоархIаме цхьаькха а да: кхоана шуга де къамаьл да тха, укх гIулакха оаха дегабуам бечарга а мехкага а оаш дIаде дезаш. ХIанз салоIаргда вай. Даьла раьза хилва шоана, бийса даькъала хийла, - аьнна, къамаьл чакхдаьккхар Ковнаркъа.

Дош тIатоха ца дезаш, хоаддаме дар къоаночун къамаьл. Чуболхачáр, соцеи соцеи яхаш, дIакхувлар хьаьший. ДIай-хьай къаьстар таьзете хиннараш. Наьха нах дIа а къаьста, шоаш бисар коарабараш. ТIаккха аьлар Ковнаркъа:

– Бе безача лостам а бийя, салаIа. Кхоана, саи боади къасталехь; укхаза вIашагIкхета деза вай; хьаьший, гIейтта, хьабахкале; воаш царга дергдолча къамаьла хоадам бе. Се дIатхьовссалца, аз а дича бакъахьа долчун уйла ергья, оаш а дергда-кх Дала шоашка дайтáр. Диканца гулда вай, со салаIа вода.

ЦIаьхха юхасеца; цхьамарка вицлора со, аьнна; кхалнах болча дIанаIаргавахá; уж хьаарабаьха; венначун наьнага ГIайгIатага а кхычарга а хьехаме, уж тебеш къамаьл а даь; юххера а водаш, аьлар цо:

– Хьаькъале хила деза шо, къаьстта доккхагIа дола кхалнах. Вай нус лорае еза оаш; кастта, Даьла къахетамца, нана хила езаш а ма йий из!

Яьш кхийхка моттиг цхьалхаяьккхачахьа, лостам баь баьннабар зIамагIа бола кагий нáх.

– Диканд! Шоаш даьлча, салоIаргда оаш, – аьнна, боккхагIбола кагий нах а салаIа бахар.

Кхоана де дезар дилла мо цхьан кога тIа а даьккха, кхы дукха уйлаш ца еш, уллаш набаро дIаозавир Ковнаркъ.

Вижа алла сатем боацаш, кIалтIавувлаш; хьа а гIетте, цIен юкъегIолла дIай-хьай ухаш; цIагIара аравувлаш; корта лаьце, коа уллача кхера тIа хувшаш; сабIарзденна хьувзар, Жабал вахалехь, цунга; дахье Iа дахьаргда декхар, Ιа ца дахье аз дахьаргда из, яьха; цун даь-веший воI Сихавар. Цунна хетар Жабал валарá бехке ше ва, тIаккха геттара а корзагIвоалар из. Хеталора, герз хьаийца Iо а вахá, Наьсар вийча бакъахьа ва-кх аз. Из уйла хувцар; бехке ца хуле, юхь – Iаьржлу-кх, яхача уйлано. ТIаккха дагадохар таьзете даь къамаьл: «Даьла кхел йоацаш, цхьаккха хIаман садаргдац, сатоха деза оаш». Юха, «сабар» аьле, дагахьа тувра; кIеззига паргIата воалар. Иштта сахьувзаш илла, сахуллаш, тар кхийтар. Ер хьасомаваьлча, анаюхе сийрдаяьннаяр. Сиха кийч а венна, таьзет долча Ιокоавахар из.

ГIА

Кхалнах болча цIагIа сатийна яр. Наггахьа сатем бохабора; нах чу а ма бахабий; дIахаза кхы саг а мичав коа, аьнна; белхача кхалнаха. Уж венначун йижарий бар. Дийнахьа сарралца садийтта, саготонах кéраш дизадар цар. ХIанз мукъагIа паргIата довла вай, аьнна хеташ; кхыметтел наIарга латтача сага а хозаргдоацаш; гIийла белхар уж. ХIаьта а, шоашта хьалхашка бехказбовла дагахьа, оалар: «Нана, йоI, йиша; еррамо, фуд-малад ца ховш, вийнача сага тIехьа; Iимадаш а ца еш, белх, аьнна; кхы Дала а бехк боаккхарг мичаб».

ФуннагIа тIакхачарах; дилла хулача тайпара; гучара йоханза а йолаш; чу фуннагIа доалле а, хоа ца йолийташ; сагота хьувзар тевеш; яр ГIайгIат. ХIанз а Iанзар, белхача кхалнахага йист ца хулаш.

– Кхы сона хозаш «чIикъ» ма даккхалаш, шун делхар дIахезача несас фу де деза? Цунгарбар ба шоана боккха бала, – оалар цо тIачайххано.

Нус эгIарча цIалга чу яр, боккхий истий болча хила эхь хеташ, Iочуяха.

– ХIа, хIанз салаIа массане; кхоана сарралца, деш хIама деце а, ура хила деза; аз а наб ергья, – аьнна, шорттига дIагарахьаяьлар ГIайгIат, маьнгена юххе уллача газа цIока тIа. Из аьлар, ше наб е ца йоалле а, вожаш бувшийтар духьа.

Хьалчухьежа, талмаста уллаш ГIайгIат яйча; хьачуена, зIамиго гIайбилг гIовга а шийна тIакхулла, ше йоагIаш бена, баьнна, петара цхарал ювргIан метта а маьр-нанна IотIабиллар несас.

– Дала йоахайойла са йиIиг! – аьнна; дIайийрза, Iойижа ГIайгIат набара таро дIаозайир.

Iуйран божа лахка ше гIеттача санна хеташ, укхо ниI йийллача, хьалхашка кIоарга шув бар. «Аьъ! Укхаза ког дIаловзе, ахка гIоргва-кх», – аьнна; ер юхагIор-ташше; лакхе саг кхайкача мо хийтта, хьалхьежача; хIаван тIагIолла; когаш лувзаш а воацаш, феца хохкавенна; IочувоагIаш саг вар. ТIехь-тIехьа сихлуш мо, хетар чувоагIар. «Иштта сихлуш Iочуводе; Iоа, лохе, Iокхийтача; цицха мара хIама дусаргдац цох, кхы Iоаховахийта йиш ма яц ер», аьнна; дIакхайда, из лаца елар йоккха саг. Укхунна IотIакхоачашше; гIетта воагIар, цхьа-ши гIа лайза, дIаховаьлар, лоацалургвоацаш. ТIаккха, хьатIа а хьежа, аьлар: «Нани, хьайола, кхераме яц хьона, хийцца лелалу укхаза-м». ЦIаьхха дΙахьежача, из ший воIах тара хийтар. ТIаккха, кIаьнк, аьнна; мухь а баьнна; дIааратоссаенна; хийцца, лаьтта мо, дIайохаелар.

Вож хьалха дIаухаш, йоккха саг тIехьаудаш, юххера цхьа шаьрача ара кхаьчар уж. ТIаккха, цIаьхха, юкъе дохк мо пордув а этта, кIаьнк къайлаваьлар. Хьакораваьв аьнна хийттача хана, ва ма вайрий са кIаьнк-м; яхаш, гIайгIа кхаьча ер латташ; магIахьа бер делхаш мо хийтар. Ер хьалхьежача, лоамаш дар, уллаш акхар юрт а яр. Цхьан лоам тIа нах латтар. Цига вий хьожаргья-кх со сай кIаьнк, аьнна; урагIйолаелар йоккха саг.

Ер хьалкхаьчача, тхьовра дукха нах лаьттача, Iохайна вагIаш, когаш вахá хургволаш, зIамига кIаьнк вар. Йолаенна дIатIаяха, бер хьалмархIа а делла, хаьттар: «Са воI вайрий хьона?» Вокхо корта лостабир. ТIаккха, везо хийтта, Iооттавир йоккхача сага кIаьнк. ХIа аьнна ше Iоотташше, урагIведар из. Йоккха саг тIехьаяхар, из ца вахийта лаьрхIа, зIамига а ма вий ер, укх лоамашта юкъе тувлалой, вовргва-кх, аьнна. КIаьнк хьалхеи ер тIехьеи болхаш, дикка гаьнабаьлар. Из моттиг яр дукха шаьра а йоацаш, наг-нагахьа гувнаш а долаш. Гаьна йоаццаш хьу а яр. Цу ханна кIаьнка тIакхийра йоккха саг. ХIанз-м хьалоацар аз хьо, аьнна; ер тIакховдашше, акхарна юкъера моттиг йоккха хилар; кхайкача мара хозаргдоацаш. Хьалха водар хьун юкъе дIачуваьлар; йоккха саг сихъелар; хьун юкъе къайлавалале; тIехьакхе еза, аьнна. Ер хьун чу яьлча, гаьна воаццаш латтар кIаьнк. Ер дIабIарахье-жашше, воккха хилар, нийсвенна зIамига саг а хулаш.

ДIакхайда, гаьна йоацаш ягIа, юкъера хьокха миссел хургйола попа га соттаяь, кагъяь хьаяьккха белаж тIа а йилла, хенашта юкъегIолла урагIволавелар из. Даьллахь, хIанз-м хьона тIехьара ца яла, аьнна; тIеххьа яхар йоккха саг. ЦIаьхха, цхьа во Iимадаш хезар. Йоккха саг хьалхьежача, цхьан хена юхе тенна къаьна ча латтар. Ераш гушше, из тIаьнаш тIа эттар. Духхьала тIаваха, керта юккъе ший бе йоалла чхьонкар техар зIамигача сага чана. Вож меттагIара яланзар. ЦIаькха а техар. КхозлагIа техача, ча вIашкаяха йолаелар. ЙIаьхъенна из йожжалца йийттар зIамигача сага чхьонкар. КIеззига са а даьха, йистхила гIерташ мо баге а иййеш, акхарна бIарахьийжа, ча елар. «Ай, ва нани яларг, фу даьдар хьона цо?», – аьлар укхо, кIаьдвенна вувхьача кIаьнкага. Вож йистхиланзар.

Цу ханна, ца йовзача оазах, гаьна йоаццачара хьайистхилар саг: «Нáнá, йолле, сагот ца деш, чугIоргда вай», – аьнна. Йоккха саг дIахьежача, из укхун воI вар. «ЧIоагIа го ма бий, хьо лохаш, аз хьона тIехьа баьккхар; хьа хIана коравайтац Iа; мича лел хьо?», – аьнна, мухь а баьнна, воIá тIакхийтар нана. КIеззига йийлха салоIам баь, хьалхьежача; ер мархIаяьллар, укхун воI воацаш, тхьовра ча йийнар вар. «Нáнá, кхы сагот ма делахь, аз хьа воI цIавоалаваьв хьона, цIагIар-чарга а ма дайта сагот», – аьлар цо. «Ай, са воI-м дIа ма вахарий, хьо малав?» – хаьттар укхо. «Сабар, тIехьагIа ховргда хьона. Фу башхало я, Iоажало къоастадалцца, вай цхьана хургхилча».

«Вá, са кIаьнк, мичав хьо?», – аьнна, йоккхача сагага мухь баьлар, цIагIа багIарашта хьа а хозаш. Цигга, нáнá, фу даьд хьона, яхаш; несас хьекхача цIогIах сомаяьлар из. Шорттига хьаура а хайна, дIай-сай а хьежа, аьлар ГIайгIата:

– ГIар йир мотт сона аз, гIа-набараш яйна. Хулаш хул иззаморг а.

ТIаккха тIатехар:

– Вой, Дала тоае со; шоана хьехар а даь, хIанз айса леладер фуд? Са хиннадий вайна, нах гулбеннабий? Дукха ма илларий со-м. Цкъа дIайижача, наб ергйолаш хиннай йоккха саг-м!

– Ай, фу дувц Iа, ва нáнá; аз хьона цхарал IотIа-билла; хIанз оаха хьо сомаяьккхачул тIехьагIа яьннар миссел мара ха мичай?

– Оаш фуннагIа дувце а, аз баьккхар-м гаьна го бар, – аьлар ГIайгIата.

ТIаккха шо а мича дут аз; салаIа, ара фуд-малад хьежа йоагIа со, аьнна; араяьлар йоккха саг.

«Фу леладу мича хов укхо», – аьнна хийтта, тIеххьа маьр-йоI араяьлар.

Лоаман цIенача, кердача фега хоза садаьккха; гIа гуш хиннача халонах дегI мукъадаллалца наIар тIа Iохайна яьгIа; юха цIагIа чуера ГIайгIат; шийна тIехьа араяьннар а йолаш. Йоккхача сага вокхарна, тхьовра ше зIамагIа йолча хана леладаьраш дувцаш ераш багIаш, коа маIача наха деча къамаьла гIар хезар. Фуд хьажа арабаьнна зIамагIа бола кхалнах чубаьхкар; коара маIа нах ба уж-м, сабелгало а яьннай вайна, аьнна.

Шоашка аьннача тайпара, шеввар хьавеча, Ковнаркъа аьлар: – ХIá! Укх сахьате нах хьабоагIаргба. Из мохк ба, царга дIаде хоадам болаш къамаьл деза. ХIаране шийна хетар ала, зIамига е воккха ва аьнна доацаш. Массане яхар вIашкадилла, аьлча бакъахьдар дIааргда вай.

Цу тIехьа барт а кхийтта, мехкага аргдар кийчдаь, соцам бир цар. ТIаккха Ковнаркъа аьлар зIамагIчарга:

– Хьаьшашта лерттIа гIулакх де деза. Царга хьожар визаи салеIаи волаш, уж хьабахкале кийча хила веза. ХьабоагIача нахá чехка дулх дIакхаолла. Тахан кхоачам хургбола бежан а дIаде. Катеххе, сийсара йисар йIоахйий; тхона, боккхагIчарна, хьа а я; шоашта а яа. Живарий, мело ма елаш, бехк хулийтаргба вай.

ДIоахдаь дулх а, чам бола дилла а, кIайча жувра хьалтIамаш а Iооттайир кагийча наха боккхийчарна а шоллагIчарна а. Ераш хIама кхаьлла боаллаше, хьааха болабелар сийсара лоалахарча юрташка бийса яккха дIачубига нах, шоай фусам-даьшца.

Таьзет юхаэттар. Ца говш, дулх хьадаьлар. Воккх-воккхагIвар хьалхагIа а хоавеш, Iоховшача моттигага хьежжа, пхеннегара иттанега кхаччалца, нахага хIама даийтар фусам-даьша.

ТIаккха Ковнаркъ, ше вагIачара хьал а гIетта, отара кIал дIаэттар. Массаза мо, цкъа-шозза Iотеха, Iаса дIахьекхар. Таьзетерча адама цунна терко тIаяхийтар. Фусам-да саббаре, ше дош совнагIа алар кхераш мо, Iуйрийна шоаш баь хоадам мехкага дIакхайко волавелар.

Цу ханна чехкача чоаболагΙа говрбаьри вера юрта хьачу. Селхан, Iоа гаьннара денз, ха оттадаьдар юртарча наха; водаш-воагIаш саг вий хьажа а; ца вовзаш, дегабуам бергбар нийслой; цо фу леладу а, из малав ха а. Цу ха тIара саг вар говраца венар. Водашше, таьзет уллача коа ваха, цо аьлар, цхьа саг дIатIа а вийха:

– Гаьна воацаш хьалвоагIаш ворхI говрбаьри ва. Наьсарера боагIачох тара да къамаьл. Царна новкъа хургдоаццача тайпара малашб а фу леладу а тхо хьажача, цар йоах: «Таьзете доагIа тхо, хьалкхаьчача ховргда шоана тхо малашд». Со новкъосташа хоам бе вайтав, царех кIеззига дегабуам булуш.

Цун лоткъам чакхбаьнна дукха ха ялале, хьакхаьча, салам денна, говраш тIера Iобосса болабелар баьреш. Кагийчар дирсташи лийташи лувцаш, Iобоссийтар хьаьший. ТIаккха цига латтарех цаΙ хьахьалха а ваь-нна, таьзета хьатIаболабелар уж.

Тхьовре цхьанне хоам баьбар Ковнаркъага долчча тайпара; тIаккха цо, ший къамаьл соца а даь, аьлар мехкага:

– Вайцига хьакхаьча хьаьший ба йоах, цкъа цар фу леладу а уж малашб а хьожаргда вай. Тхоай ваIад оаха цул тIехьагIа дIаювцаргья шуга.