Вiашагiтохар

Лоам таьзет хинна ши кIира доалача дийнахьа, дукха нах бар Наьсара коа, беррига мохк хIана бац ала мегаргдолаш. Цига бар дийша а хьаькъал долаш а бола нах, иштта венна уллача Жабалá тIакхаьча кхо говрбаьри а, дакъа чудихьа хиннача Эса-чIожа юртара кхо воккха саг а. Наьсара нах гулбаьбар царца дагавáла.

БоккхагIбараш йол тIалаттача кхоаленна кIал багIар. Из хургьяр пхи эрш шера а ворхI эрш йIаьха а. Йол енаяр Илдарха-гIалий тIарча гIазкхашкара цон ийца, хьакха а хьекха. АргIешкара йол ялат мо хьаьна хул, хьайбаша дикагIа юъ, оалар нáха. ХIамах бIа ца къажаш, хьаьнала къахьегаш, саг вар Наьсар, цудухьа баьбар цо из болх а, гаьнна аргIе ваха. Кхоаленна кIал багIар нажа ялх бIоагIа, гIойленна дáдар попа оарцаш. Нийлхо цу оарцаш тIа къоахка а хьеха а гIайбилгаш дадар. Цар тIа – гIа тIехьа яьха бIаринга гаьнаш. Цу тIа етта яр кхо пхьагIат лакха йол. Хоза вахаш а, хIаман хьурмат деш а, дар лорадеш волча сага хулар цу тайпара лостам.

Гулбенначарна хьалхашка дIаэтта, Наьсара даь-веший воIа Хьанала аьлар:

– Шийна тоам ца хеташ, со зIамагIа волашше а, сона тIадиллад укхо ер. Оаха шо гулдаьд, из гIулакх нийсденна ши кIира даьннадаь, шуца дагадовла а тхоашта хетар дIаала а. Тха тайпан нахá ловра, хьалхагIа ма аллара, бехке воаца саг, тIа ца кхувш, цар мукъа витар. Саг тхоай карагIа веннадаь, тоам ца хеташ, машар-тоам тхоашкара хьоаде лаьрхIа дац тхо гаргарча хана. Тхона ловри хетари пайдана дац. Ер гIулакх оаха мехкага дIалу, оаш даьчоа мутIахьа а хургдолаш. Шоашта Даьла раьза хургвар дергда-кх оаш.

Дийшача нахеи боккхийча нахеи, шоайла дага а баьнна, аьлар:

– Вай фу дергдий, хьалхагIа хинна нах юхабохийтаргба. ХIана аьлча цу таьзете хинначар дийцад, йоах; боккъал дика къамаьл дар юкъебаьхкача наха даьр, яхаш. Тхьовра Эса-чIожерча хьаьшаша а ма могабирий уж. Цар аргда, юхадоагIаргда аьнна ма дахадарий тхо, мехко а бехке болча нáха а дахкийтад тхо, хьогга даьча къамаьлах оаш фу оал хьажа.

Массане цу тIехьа барт хилар. Наьсара даь-веший воIа, юха а хьаюкъеваьнна:

– Оаш бехк ца булларе, йистхургвар со, - аьлар.

– Къамаьл де Iа, пурам да хьона, - аьлар тхьамадас.

Хьанал йистхилар:

– Эса-чIожера кхо воккха саги дакъá тIакхаьчарех цхьа-ши саги вахийтача фу дар-те вай цу болхачарца, нагахьа баха а бахка а царна низткъала хургдеце. Цкъа-дале, из шеддола гIулакх дика довзаш а ба уж; шозлагIа-дале, акхар шоай сагá даь гIулакх бахьане, хьалларчарна хьалхашка дика лоархIам болаш а ба.

Отара кIалбагIачарех цхьанне аьлар:

– Хьоаха-м оаха даьдар из; хIаьта а, царех тоам ца хеташ; царна хало хилар кхераш; дитадар ца оалаш. ХIанз царга хоаттаргда-кх вай.

ТIаккха, фу ях оаш, аьнна, Тоасойна дIатIавийрзар из.

Тоасос аьлар:

– Халеи аттеи да ца яхаш; эшшача гIулакхага хьажа ма даьхкадий вай; массанена бакъахьа хете; тхо-м, даьра, гIоргда. Хьалла кIалхарчарна а дика хетаргда. Оаха, аьттув баьннача хана, юхадоагIаргда а аьннадар царга.

Шеввар раьза хинна, болхачарца баха овттабир Эса-чIожера баьхкараши дакъанна тIакхаьчараши.

– Кхы хье ца луш баха беза, – аьлар гIулакх дIахьош волчо. – ХIанз арабовле, ханнахьа хьалкхоачаргба Барта-боса. Хьогга шоаш яьккхáча бийса а яьккха, цигара воагIар хьа а кхийтта, сецца дIахогIоргба.

* * *

Маслахьатá болхараш Барта-боса кхаьчача хáна, малх къайлабоалаш латтар. Хьалха шоаш хиннача, чубахар уж. Фусам-дас безбаь тIа а ийца, Лоалих а хьавийха, гIулакх дир, хьаьшаша шоаш фу леладу дийцар (дегабуам-м тхьовре баьбар кIалхарчар, уж довна юкъеболха хургба, аьнна хеташ).

Цига паргIатта бийса а яьккха; Лоалих а, Терсмейл а, кхыбола нах а хьакхийтта, сецца дIахобахар уж.

* * *

Тоттабенна коа чу а ца болхаш, воккхагIа вола воша волча шоашцара зIамагI дIачувахийтá, хоам байтар цар. Хьаьшашта Iодухьалвера Аьлабоарз.

Моаршал-денар хаьтта:

– Гаьна хIана сайцад шо, хийцца долле шо сона тIехьа, - аьнна, шоайцига хьалчубигар цо уж.

Тайпан воккхагIа Ковнаркъ хьавехийтар Аьлабоарза; хьаьший баьхкаб, аьнна. Цу юртара Къонхилг а, ЦIайлоам а, Лоаманкхаз а, иштта кхыбараш а бехийтар, мехкá лайна. ЛаьрххIа ше вахá; ГIайгIатага а дIадийцар; иштта баьхка нах ба, аьнна. ВоI веннача нанас аьлар:

– Цига хьалъена, аз де хIама дац, баь хоадам дIааргда-кх оаш.

Нах гулбенна баьлча, хьаьшаша шоаш леладер дIадийцар. Цар къамаьлага ла а дийгIа, Ковнаркъа аьлар:

– Таьзет дIа ма даьлланге а, оаха баь хоадам ба. Дикан тIа, вон тIа, мехка юкъе тайпан ва гаргара ва, аьнна; Наьсара даьх ца ваьннача сагага хIама аргдоацаш. ХIаьта а бакъахьа хетар тхона, тхога хIама мича оал а ца яхаш, тарлучча тайпара уж лорабелча, царга эздел хилча.

Мусáлима аьлар:

– Вайна ма харра, хоза гIулакх доаллаш а эздел долаш а нах ма бий уж. Оаха дIа а аргда, оале а ца оале а, уж лоралургболаш а ба, шух саг ца вовзаш ца нийслой духьала а увттаргбац. Иштта моттиг нийслой, шуга а сабар хила деза.

– Аз цхьа хIама дувцаргда шоана, – аьлар Тоасос. – Цхьан замалахьа вIаший уллув дáхача шин тайпанна юкъе дов хиннад, саг а вувш. Мехко саг вийнараш дIабаха овттабаьб. ВоI воацаш, мехкарий маьре а бахá, цхьаь яхаш, дукха ха а яьнна, хIаьта а лелалуш, цхьа йоккха саг хиннай, дIаболхачар кхоачара йолаш. Из а дIаяха кийчъеннай. ТIаккха саг веннараша аьннад: «Йоккха саг таккхалча йита, шийна дIаяха ца лойя, тхона новкъа яц из. Лора а луш, наггахьа цун кIалдисачунга хьажа венар оаха теркал а вергвац. Из йолча, кхалнах ца боагIе, тхона новкъа хила цига аха нах а бац». Йоккха саг ца йодаш, вожаш дIа а баха, ераш бáхаш дикка ха яьннай. Цхьан дийнахьа саг венначáр, юрта лерхIам бола нах хьабийха, аьннад: «Укх довна юкъе лийна нах хьагулбе, царга де къамаьл да тха». Нах сагота хьайзаб йоах; Даьллахь, керда хIама тIататта боахк-те ераш довхошта, аьнна. ХIаьта а мохк гулбаьб цар. «Со сенна кхайкав хой шоана?», – аьнна хаьттад кхайкачо. «Диканна кхайка хургва-кх!» – жоп деннад боккхагIаша, шоай дагахьа из доацашше. ВоI веннача дас, тхьовра шоаш дIа ца йохийташ йитача йоккхача сага цIи а яьккха, из хьаеха аьннад. ТIаккха меттад юкъеихарашта, из йоккха саг дIаяхийта ала воалл. Нах наIарга бахача: «Тоам бац сона иштта царна духьалъотта», – аьнна, йоккхача сага я тигадац. Геттара шийна тIатеIача, аьннад: «Цкъа сай нахага дIа ца аьлча, хIаьта а йоагIаргьяц со». ТIаккха йигай из, мича юг дΙа а аьнна, дIабахá цун нах болча. Довна дас аьннад: «Цар хьо човхоргцахилар а водар дергцахилар а бакъда, эздий нах ба уж. ГIо, акхарца дIаяхе, фу йоах хьажа, тхона тоам мичаб цига дáхка».

Ераш Iокхаьчача, воI веннача дас, йоккха саг мархIаелла, аьннад: «Шо наьха тешалах, ер бахьане пхьа бут оаха». Хиннар фуд ца ховш, асар а хинна, цхьа ха яьккхай наха. Уж меттабаьхкача, аьннад ковна-дас: «Е котама кIорига е цхьаккха хьайбан никъ хоадабаь а, цатоам баьбац тхона укх йоккхача сага. Укхунна эшачунга хьажа саг веча; из тхона бIарга ца вайта гIерташ; ше хIаьта а, тарлуш, хоа ца йолийташ; таханарга яьннай ер. Боарам боацаш хоза гIулакхи эздели да укхо хьахьекхар. Дов дIадаьннад. ГIо, уж нах хьацIабоалабе».

Дов дIадалийтачарна а йоккхача сага а мехко доккха баркал а оалаш, шаккха оагIорахьара нах дIа-хьа къинтIера а баьнна, из дов дIадаьннад. ХийрагIбараш цIа а баьхка; дIахо а царца эздел лаьца; цIа ца боагIаш Iийра, йоах, из хIама карахдаьннар а цунна кхоачарагIа дола ши-кхо цIа а; вайна карахдаьннар дика хIама а дац; цар фуннагIа яхе а, бокъо яц цар бIаргашта кIал лела; царна бохам боахаш, аьнна. Мехка хоза хийтар, йоах, цар даьр. Иштта дика да эздел. Цу йоккхача сага мо эздел Iоарачар а лело деза. Уж пхьа битараш мо; боасталуш, кIаьда-мерза ераш а хила беза. Шоаш цIадахача, кхы а дагадохийталаш царна леладича бакъахьдар. Нийсвелча, аз а аргда царга сайна ховр. Хаза ма хозий шоана акхар яхар. ХIанз акхар даьр даь, наггахьа нах мара бац. Саг веннача наха, цхьан цIенгара дIа мел ийккхар мукъа витá моттигаш кIезига я. Из а хá деза.

ДIаьхденнадале а, къамаьл дувцар воккхача сага, саг веннараш кхы а кIаьдбе гIерташ.

Фусам-даьшта баркал аьнна, катехха чай а менна, бахар Наьсарера а Барта-босара а баьхкараш. Эса-чIожера нах бийса яккха Iийра; тарлой, ераш меттабоагIаргбола оагIув а яь; кхоана цIагIоргда тхо Эсаца бодача новкъа, аьнна. Кхы юртара нах а хьабийха, устагIа а бийна, хьаьшашта гIулакх дир Аьлабоарза.

Наьсарера хьаьший бахалга хайча, ГIайгIат хьалъяхар. Чуяха, бисача хьаьшашка моаршал а хаьтта; боккхийча нахага аьлар цо:

– Даьллашоай, хьогга лерттIа йистхулача а, оаш сай воIа даьча гIулакха шоана доаггIача тайпара баркал оалача а, яцар со. ЧIоагIа къа ма дарий оаш хьийгар, шоай юрта таьзет Iо а дилла, массе юрташка хоам беш. Сий долаш вола Даьла раьза хилва шоана, цу тайпара ворда ма йоагIийла шун...

«Коа» áла еннаяр из, дIахо къамаьл ца дулуш соцаелар. Царна ше хоа ца ялийта гIерташ, елхара къургаш а даь, юха метта а ена, дIахо аьлар ГIайгIата:

– Дала къоабала сагIа долда шун, маьрша лелалда! ПаргIатта бийса а яьккха, кхоана IоцIагIоргда шо.

Хьаьший бийса даькъала йийца, йоккха саг дIайолаелар, цIагIа мел вола саг хьалгIеттар. ТIаккха юха а сеца, аьлар цо:

– Iоховша, Iоховша.

Хьаьший шоаш хьалгIайттача латташ бар. ТΙаккха лаьрххIа:

– Вай дахалда, шо Iо ца хайшача, со дIаара-м яргьяц, пурам дац кхы латта, Iоховша, – аьлар ГIайгIата.

Пурам дац, аьлча; бокъо яц кхы дIахо уралатта, аьнна; нах Iохайшар; йоккха саг дIаараяьлар.

* * *

ШоллагIча дийнахьа, Эса-чIожера нах цIабаха баьлар. Наькъа тIа фу хул хац; ераш боккхий нах ба; накъабаха беза, аьнна; цар саг везац яхашше, ши саг вахийтар фусам-даьша, Iошаьрача бовллалца ераш накъа а баьхе дувла, аьнна. Цу дийнахьа лоамара тайпан а гаргара а мел вола саг вIашагI а теха, саг венначар дIахо шоаш дергдолчун соцам бир:

– Тахан-тховсара денз, воайла барта а долаш, тарлучча тайпара воашта даь хIама цIада хьажа деза вай, - аьнна.

Ковнаркъа аьлар:

– Дага мел дехáча герзашка а ца кхувдаш, нахá юкъе корзагIдаьнна а ца хьувзаш, сабаре хила деза. Довна бехке вола саг халкъ гулденнача метте нийслой; хIама ца деш, вита веза. Иштта дов даьча метте дукха нийсденнад, гунахьа доаца нах лозабеш, Дала лорадолда иззаморг нийслучох. Шиъ-кхоъ кIийленна а водаш, цун коа а кхычахьа дале а тIакхача хьожаргда. Из дийна волаш; воI вале а, кхывар вале а; царна тIаIотта-велча; герз ца тохаш вита веза; хIана аьлча маьрша саг вийнар лоархI из Дала. Даим таьзет диллá дагIа а йиш яц. Къа а хьегаш, воай хIаманга хьожаш хила деза. ГIайгIатá а тарлучча тайпара новкъостал де деза. Боккъалдар аьлча, цхьаккха кIалдутаргдоацаш из ше а я. Сона яйзача гIоне, гIулакхаца йолаш, къонах мо хьайоагIаш а, я. Дала шийна мел лов йоахайойла из, дага мел латтар кхоачаш а хилда цун.

Из хоадам а баь, дIа-хьа къаьстар нах. Венначун вежараша шоайла аьлар:

– Эггара хьалха вай нанна, – иштта оалар цар даь-сесагах ГIайгIатах дилла а, – Iан эша кхоачам бергба, цул тIехьагIа Дала воашка дайтар дергда.

Тоъал жа а, гаьзарий а, бетташ цхьа-ши етт а дар ГIайгIатар, ткъаьх корта совгIа. Царна хьалха лелаш Жабала бодж а яр.

– Хьайбашка хьажа цIагIа саг ца хилча, дIалаьгI-дича фу дар-хьогI вай уж? – цхьаболчар аьлча, йоккхача сага аьлар:

– Со се хьожалургйолаш я; тарлу новкъостал, кIаьнк вайта а йиIиг яйта а, оаш а дергда. ХIанзарчоа кIаьнка лелаяь хIама дIайоаккхаргьяц вай. Деррига беркат хьайбашца да, къаьстта жеца. Уж долча коа къел хила йиш яц, устагIо эккхаю из, оалар боккхийча наха:

– Укх цIагIара араяла, цхьана тарлургдац вай!

– НаIара тIехьашка Iергьяр со.

– Цига Iаьхарг бужабе беза са.

– Коа а наIарга а Iергьяр со.

– Йиш яц, цига дажа деза тха.

Иштта беркате, дика хьайбаш да жа.

Сардам боаккхаш, вай даьша оалаш хиннад: «Боахамах ахча хилда хьа». Из хулийтаргдац вай кIаьнка хIамах.

Мога новкъостал маьр-къонгаша а, коарча наха а, кхы гаргарчар а деш, йоха а ца йохаш, хьалхагIа мо цIен хIама хьабе а делла, шиш а болаш, гΙулакх дIаходихьар ГIайгIата. ЦIаккха цхьаь хилацар уж, е виIий е йиIий берех саг хулар царца.

Нус а яр, хIанз-хIанз яхаш, нана хила кийчъенна лелаш. ЦIенна эшачунга из а хьожар. МоллагIа хIама де из эттача, маьр-нанас дIайоаккхар: «Хьо дIаяла, дIара йиIиг ма йий, кхывар ма вий, цар хьадергда», – аьле, ший нус лораеш.

Коара кагий нах бар, мело йоацаш, довна къахьегаш.

Эггара хьалха цу гΙулакхá бахá, Жабала цхьа вошеи Сихавари цIагIа боаца пхи ди даьлар. Из зийнача Ковнаркъа хаьттар Аьлабоарзага:

– Сона уж ца гу тоъал ха ма йий, фуд-малад?

– ВIалла къа ца хьегаш, даьгIа дарг мичад вай. Де дезача хIаманга бIаргкхаба а хьажа а бахаб уж, - жоп делар Аьлабоарза.

– Сов бакъахьа да, лоралуш хила беза, - раьза хилар Ковнаркъ.

* * *

Цхьа кIира Наьсаре а даьккха, цIабаьхкар бахáраш. Цар дийцар; чIоагIа лечкъав Наьсар, яхаш. Денна беш белхий ба; ковна гонахьа кхо эрш лакха, цхарал билла, еш карт а я; духьала бийда кирпишк оттаяь, къайла кораш а да. Тарлой, саг тIа ца кхачийта лаьрхIад цо.

– ХIама дац, – аьлар вежарех цхьанне, – вала дог доагIа хургдац цун. Наьсара ха кхаьчача дийнахьа, мулкалмовтацá цхьана тIакхоачаргва-кх цунна дов де вахáр. Вай фу дергда аьлча, сих а ца луш; балха доахкаш мо; везача хана шиъ, кхы дукхагIа а Iоводаш; воаш фу леладу а ца хойташ; моггача тайпара къахьегаргда вай. ТIаккха аьттув бала а тарлу.

АргI-аргIагIа декхарийл вар кIийленна водаш, цIагIарбараш эшачунга хьожаш, бахаш бар саг веннараш. ГIайгIат яр, цIаккха ши кулг вIашка ца дуллаш, Iохайна ха ца йоаккхаш, къахьегаш. Iуйре лостаяь шоаш баьлча, нокхарашка хьажа оттар из, тоъал дар цар уж. Дуккхача хана денз, керттера цIен пайда цу нокхарех хулар царна. Ахкан замалахьа, модз доаккхача хана, из дохкар, хьадийбача – нокхарий а. Дикка ха яр уж дола. ГIайгIат ена дукха ха йоаццаш; цар коарча гаьн тIа Iохайра, цхьаннахьара баьнна, гIетта боагIа акха никх. ХьажкIаш лелаю тускар хьаийца, чу мезамотт хьакха, цу тускар чу Iочутехар ГIайгIата маьр-воIа из никх.

ТIаккха, лаьрххIа нокхарий лело тускар вIаштIехьа-даьккха, цу чу беллá, доал де йолаелар ГIайгIат нокхара. Цу шера модз деланзар цо; бакъда, цох цхьаькха никх а баьнна, шиъ хилар. Доал дика деш, хIара шера хьадебаш, хьаIайнадар цар уж. Гурахьа, дIаоттадеча хана, совдараш дохкар; эца баьхкарех таронна халагIа воаллачоа; хIара шера цхьацца никх лора; ераш долалуш, Дала сайна беннача нокхарá тIера Даьла духьа лу, аьле.

Iулага жа дIалахка лаьрхIа,ГIайгIата жел хьабийллача, дилла мо хьайолалора бодж. Бакъда; хьалхагIа мо жена хьалхаяьле дIа а ца йодаш; цаI лехаш санна; ераш чубáхача цIен наIарга ухаш; гобоахаш, дикка ха а яьккхе; боккъал чам боацаш; долхача жена тIеххьа хьалйолалора. Иштта лийлар из, Жабал кхелха тоъал ха яллалца. Цо пурхаш бича, долха жа совцар; ер тIехьакхийна, хьалхаяллалца; меттагIа ца довлаш; таккхалча латтар. Цар бокъо а яцар из хьалха йоацаш даха. Новкъа вода-воагIа саг вайча; цкъарчоа, тIайо-даргьяр; тIаккха гаьннара хьадж яьккхе; дIагарга ца йодаш, соцар. Цо леладер бIаргадайначо оалар:

– Дá лех цо, из мичав хайча, дог даьттIа яла а тарлора.

Жабала дIабеллача тайпара, муIех боаллаш тIорми а бар (Наьсарера гIулакх дагадоаллаш, еча уйлаша вицваь, хьа ца боаккхаш биса хургбар из). Дукха лийлар бодж тIормена саг тIа ца кховдийташ, цхьаннеца а машар боацаш, юхевахачоа кур тоха кийча а йолаш. ГIайгIат дIаюхеяхача, таккхалча латтар; дIакховда-даьча кулгах мотт а хьокхар; бакъда, тIормена из тIакхайдача, раьза хилацар. Кхычарех мо лата а ца гIерташ, шорттига дIа а йийрзе, пурхаш бий йодар. ДукхагIа цун машар хиннар жIали дар. Из дар; кIазилг йолча хана денз, жIалена ха декхарийла мел дола хIама Iомадеш; Жабала кхедаь. Шорттига дIатIа а яхе; латташ хулар бодж; духхьал дIабIарахьежаш; пхьарага, мичав вай дá, яхаш мо. ЖIали а дар, гIайгIа кхаьчача санна, теIа. ГIайгIата Даьла денна, Iуреи-сареи, ялат лора бежа. Дикка ха яьккхар цо ялата хьабIара ца хьожаш, ца дуаш дIаухаш. Хийла; из шийца хьа ца увш новкъа хиле; йийлха а йийлхе; цIогIа тохар йоккхача сага; Дала баркал ма ала хьона, Iа кхестаеча я укхаза, массанена хьалхара Iаьрж делла ма лелий хьо-м, аьле. ТIаккха; хьайола хьай нани йолча; хьаба сога тIорми; хьай нанена яха хьо, аьле, хьоастар. ГIайгIат шийна раьза йоацалга ховш мо, хьайззе юха тIа а яй, йоккха саг хьаста йоаллаш санна, цун кулгех мотт хьекха оттар бодж, цхьабакъда тIормена тIакховдийтацар. ГIайгIат, яхе Iулаца жа дIа а лаьхке, чуйоагIар; шийца жIали а долаш. Къайлаяллалца йоккхача сага тIехьа-хьежаш лаьтте; цу дийнахьа Iулага водачо, жа гулденна даьлча; «хΙар-рой», яхаш, Iул хьаллаьллача; шортта жена хьалхаяьле хьалйолалора бодж.

* * *

Цхьан дийнахьа аргIан Iул кхаьча, шийца цхьа кIаьнк волаш, ГIайгIат Iул даккха яхар. Цу дийнахьа, хьаста а хьаьста, ГIайгIата шийна дIахьекха сискала чIегилг багенца дIа а ийца; дIахояьнна, из яа эттар бодж. ГIадъяха бIаргех хий а даьнна; воI дагавеха уйла еш латта ГIайгIат гIар еш мо а хийтта дIахьежача; ведда воагIаш, тахан новкъостала вена, жа хьалелхаде вахá укхунцара кIаьнк вар.

– Нани, вá нани, вай бодж вайца хьатайнай. ДIахьажал, Iа шийна енна сискал мишта юъ. Из бокъонца хьакараIемача; цунна тIа а хайна; гIетта ваха шалта йийтта; вай воти вийна эгIаваь саг вувргва аз; тIаккха саг тIехьа ца кхуйташ, цIавоагIаргва, – аьлар кIаьнка, ГIайгIата юкъах йоалла шалта хьа а лаьца.

Из яр йоккхача сага жега а нокхарашка а йодаш хилча, шийца лелаю маьра хинна шалта, укх тIехьагIа дилла а хулийтар цо из шийца. Цо из лелайора маIача сага мо, юкъах дото тIехкар а хьоарчадий, цох Iо а элле.

– Ай, Дала воахаве, са кIаьнк, хьо! Бодж а вайца хьатовргья, эгIаваьр а ший ха кхаьчача лергва, – аьнна, хоза хьаста а хьаьста дIавахийтар ГIайгIата кIаьнк.

ШоллагIча дийнахьа, ГIайгIата енна сискал дIа а ийца, дIахо ца йоалаш, яа эттар бодж. «ХIа, хIанз барта я дага хургья ер», аьнна хийтта, гIадъяхар йоккха саг. КхоалагIча дийнахьа, бера дIаяа йолаелар. Сискал хьалхашка баь тIа Iойилла; фу ду хьожарг я-кх со укхо, аьнна; тIормига ер тIакхайдача; ше йоаллачара хьалъерзанзар бодж. ГIайгIата хьабаста болабир муIех боалла тIорми. Хьа ца боаста дукха ха хиларах, шодамаш чIоагI а денна, дикка гайра из уж доасташ. Сискал йиа яьлча а, корта хьал ца айбеш, Iойийрззача лаьттар бодж. Юххера, тIорми хьа а баьккха, аьлар йоккхача сага:

– Йолле, хIанз вай жега хьажа; кхоана аз, хьай дас мо; юача хIамах бизза дIаолларгба хьона ер тIорми хьа муIех!

Ше кхетадича мо, бодж дIаяхар.

Iуйрийна жега йодаш; бежа яла а шоашта а тоъаргйолаш юа хIама чу а елла; селхан бежа муIех хьабаьккха тIорми дIаарабихьар ГIайгIата. ЗIар хьадийлла сагага мо бежага кхайкар из:

– Хьайола, бодж, хьай нани йолча; дIаэца вай тIорми! - аьнна.

Хийцца хьатIаена, ГIайгIата кулгех мотт хьекха эттар бодж. Йоккхача сага шорттига, ший воIа бехкаш хиннача тайпара, муIех дIабийхкар тIорми:

– Йолле хIанз хьалха а яьле, жа доажаде долх вай! – аьлар тIаккха.

Къамаьл кхетадаьдеце а, кхоачам болаш дар, бежá Жабала мо ший муIех ГIайгIата тIорми дIаболлар. Пурхаш а баь, хийцца урагIйолаелар бодж. Жега долх вай, яхилга дар цун из.