Спосабы перадачы дзеепрыметнікаў у беларускай мове

Для сучаснай беларускай літаратурнай мовы характэрны не ўсе магчымыя формы дзеепрыметнікаў. Пашыранымі з'яўляюцца дзеепрыметнікі незалежнага стану прошлага часу з суфіксам -л- (пацямнелы, пачырванелы) і залежнага стану прошлага часу з суфіксамі -н-, -ен-, -ян-,-т- (напісаны, засеяны, зжаты). Неўжывальнымі лічацца формы незалежнага стану цяперашняга часу з суфіксамі -уч-, -юч-, -ач-, -яч- (пішучая, узрастаючая) і прошлага часу з суфіксамі -ўш-, -ш- (пабялеўшая, вырасшая), а таксама формы залежнага ста­ну цяперашняга часу з суфіксамі -ом-, -ем-, -ім- (будуемы, узводзімы). Зваротныя дзеепрыметнікі (тыпу палепшыўшыйся) у беларускай мове ўвогуле не ўжываюцца. У рускай мове актыўна выкарыстоўваюцца ўсе названыя формы дзеепрыметнікаў. У сувязі з гэтым пры перакладзе ўзнікае праблема адэкватнай перадачы дзеепрыметнікаў і дзеепрыметнікавых зваротаў па-беларуску.

Існуюць розныя спосабы пазбегнуць неўжывальных формаў дзее- прыметнікаў.

1 Дзеепрыметнікавы зварот перабудаваць у даданы сказ (нахо­дящиеся в обращении деньги - грошы, штo знаходзяцца ў абарачэнні; женщины, работающие на предприятии - жанчыны, якія працуюцъ на прадпрыемстве).

2 Перарабіць выраз, замяніўшы дзеепрыметнік аднакаранёвым:

- назоўнікам (лицо, составившее документ - складальнік дакумента; будущее фирмы - будучыня фірмы; посещающие бассейн - наведвальнікі басейна; студенты, окончившие 3 курс, могут быть трудоустроены по специальности - пасля заканчэння 3 курса студэнты могуць быць працаўладкаваны па спецыяльнасці);

- прыметнікам (соответствующий налог - адпаведны падатак, договаривающиеся стороны - дагаворныя бакі, количество забо­левших гриппом - колькасць хворых на грып; плата, превышающая расход - плата, большая за выдаткі);

- дзеясловам (развивающееся сотрудничество приносит резуль­таты - супрацоўніцтва развіваецца і прыносіць вынікі; поднявшийся самолёт скрылся за облаками - самалёт узняўся і знік за аблокамі);

- дзеепрыметнікам ва ўжывальнай форме (уцелевшее здание - уцалелы будынак, устаревшие сведения - састарэлыя звесткі);

- дзеепрыслоўем (работающий с молодыми специалистами бри­гадир передаёт им свой опыт - працуючы з маладымі спецыялістамі, брагадзір перадае ім свой вопыт; клиенты, сделавшие заказ на этой неделе, получат подарок - зрабіўшы заказ на гэтым тыдні, кліенты атрымаюцъ падарунак; заметивший машину человек остановился - заўважыўшы машыну, чалавек спыніўся).

3 Замяніць развітым прыдаткам (цифры, показывающие дина­мику - лічбы-паказальнікі дынамікі).

4 Змяніць парадак слоў (інверсія): хозяйствующий субъект - суб'ект гаспадарання, комплектующий отдел - аддзел камплектавання.

5 Калі дзеепрыметнік не мае істотнай сэнсавай нагрузкі, пры пе­ракладзе яго можна апусціць (время, отведённое для рекламы - час для рэкламы, меры, оказывающие воздействие - меры ўздзеяння; вы­платы, устанавливаемые законом - выплаты згодна з законам).

Літаратура: [1, с. 166 - 172]