Дәрістік сабақтың тезистері

Барлық (кредиттер) – 15

1-апта

Дәрістің тақырыбы: КІРІСПЕ. Қазақ әдебиеті тарихының пәні. Пәннің мақсаты мен зерттеу нысаны. Түркі тілді халықтарға ортақ әдебиеттің көп ғасырлық тарихын негізінен үш кезеңге бөліп қарастыру қажеттігі.

Д‰ние тарихында “Т‰рік сахарасы” “Т‰рік елі” “Т±ран” деген атаумен белгілі байтаќ даланыњ тыныс-тіршілігі, бай тарихи, мол рухани єлімсаќтан єйгілі. Б±л µлкеніњ жер аймаѓы жµніндегі тарихи ќ±жаттыњ бірі, єрі ѓылыми дєйектеме – т‰рік нєсілінен шыќќан т±њѓыш тілтанушы ѓалым, ѓ±лама Махм±т Ќашќаридіњ дµњгелек картасы. Ол єлемді ќаѓаз бетіне монографиялыќ тєртіппен сызып-хаттап т‰сірген т‰рік д‰ниесіндегі т±њѓыш єлемдік карта. Т±ран елі жайлы сол дµњгелек картада жер жаѓдайы толымды сызылѓан, “Диуани л±ѓат-ит-т‰рік” атты атаќты ењбегінде келісті сипатталѓан.

Ежелгі т‰рік мєдени-тарихи ескерткіштері, жазбалары мен кµркем шыѓармалары µзіне дейінгі ±заќ тарихтыњ µркениетті сипаттарын жалѓастырып, ѓасырлар бойы ќордаланѓан т±тас мєдениеттіњ бір кезењін танытады. Тарих пен єдебиет кіндігі бір бола т±ра екеуініњ атќаратын міндеті мен жаратылыс тілі екі басќа екендігі де аныќ кµрінер еді. Єдебиет, єдеби м±ралар сол заманныњ ішкі зањдылыќтарын барынша толымды, барынша айќын єкелетін ќ±діретімен ерекше. Мысалы, сол сына жазуларындаѓы, сол кµне дєуір беттері мен сµздіктеріндегі эстетикалыќ-танымдыќ кµзќарас табиѓаты маќал-мєтелдерден бастап жыр, дастандарѓа дейінгі єдеби-эстетикалыќ ‰рдіс, кµркемдік д‰ниетаным єлемі біртуар мєдени мєуесі болумен ќатар, болашаќ рухани даму µресініњ ќ±нарлы топыраѓы болды. Мєдениет, єдебиет тарихын дєуірлеу, кезењдерге бµлу ѓылыми-зерттеу ісіндегі ќажетті шарттылыќ. Ќалай десек те, мєдениет, єдебиет тарихы адамзат тарихымен µріліп ќатар µрбитін сабаќтас ‰здіксіз ‰рдіс. Ал, белгілі бір кезењ сипаттарына ќарай дєуірлерге бµлу тарихи зерделеу ќызметініњ талабы. Ќазіргі заманѓы єдебиет тарихына кµзќарастыњ еркіндік алуы, тарихќа жањаша кµзќарас осы дєуірлеу ісінде де µзіндік ерекшелієкиерін ±сынуда. Б±рынѓы кезењ-кезењге бµлі зањдылыќтарын негізінен саќтай отырып, жања зерттеулерге, жањадан игерілген єдеби ќазыналарѓа орай ішінара наќтылай, терењдей т‰су маќсатында тарата ќарастырылѓан да орынды.

Профессор Б.Кенжебаев ќазаќ халќыныњ єдебиет тарихын мынадай бес кезењге бµліп ќарастырѓаны белгілі.

1. Ежелгі єдебиет, б±л дєуір VІ-ХV ѓасырлар аралыѓын ќамтыды.

2. Ќазаќ хандыѓы дєуіріндегі єдебиет (ХV-ХІХ ѓасырлар арасындаѓы єдебиет).

3. Ќазаќтыњ ХІХ ѓасырдаѓы жања, реалистік єдебиет.

4. Ќазаќтыњ ХХ ѓасыр басындаѓы єдебиет.

5. Ќазаќ халќыныњ ±лы Октябрь социалистік революциясынан кейінгі кењестік єдебиет.

Соњѓы жылдары ежелгі єдебиет дєуіріне ќатысты кµптеген зерттеу ж±мыстары жасалды. Тарих, єдебиет, µнер саласындаѓы ±лан-ѓайыр м±ралар зерделеніп, игерілді. Соныњ нєтижесінде, єдебиетіміздіњ тарихын жањаша дєуірлеу проблемасы к‰н тєртібіне ќойылып отыр. Єсіресе, соњѓы жылдары табылѓан жазбе деректерге с‰йене отырып, б.д.б. VІІ ѓасырдан біздіњ заманымыздыњ VІ ѓасырына дейінгі аралыќтаѓы єдебиет деген жања кезењ енгізуге м‰дделі болып отырмыз. Б±л кезењге сќтар мен, ѓ±ндардыњ, ‰йсіндердіњ тастаѓы тањбалары мен єлемніњ єр т‰кпіріндегі елдердіњ жазба деректерінде тіркелген рухани-єдеби материалдар жатады. Солардыњ ішінде атап айтќанда, саќтардыњ парсылармен болѓан соѓысын бейнелейтін «Томирис» (Т±мар) ханшайым дастаны єйгілі грек тарихшысы Герадот ењбектері арќылы ‰зінді т‰рінде бізге жетіп отыр. Сол сияќты Ширак (Шыраќ) батыр дастаны, «Алып Ер Тоњѓа» дастаны, «Шу» батыр дастаны сияќты шыѓармалардан жеткен ‰зінділер кµне дєуір єдебиетініњ жарќын ‰лгілері.

1990 жылдан бастап Кењестік одаѓыныњ ыдырауы еліміздіњ Тєуелсіздік алуына т‰рткі болды. Содан бері де 14 жыл уаќыт µтті. Ќазаќ єдебиетініњ ‰немі даму ‰стіндегі жанды проссец екенін ескерсек, жања дєуірмен, ел Тєуелсіздігімен ілесе келген жања єдебиетіміздіњ даму баѓдарын айќындауѓа болады. Маркстік-лениндік єдіснаманыњ ќатањ формулалыќ ќаѓидасынан босаѓан ±лт жазушыларымыз ендігі кезекте бірт±тас ±лттыќ єдебиет жасауѓа ќадам басты. Осыдан келіп, біз, ±лттыќ єдебиетіміздіњ жањаша даму кезењін шартты т‰рде Тєуелсіздік алѓаннан кейінгі ±лттыќ баѓыттаѓы тµл єдебиет ретінде ќарастырѓан жµн. Єдебиетіміздіњ ±лттыќ баѓытќа бет б±рѓандыѓы жања шыѓармаларда ќазаќ халќын бай немесе кедей топтарѓа жіктемей, т±тас ±лттыњ дањќты т±лѓаларын єлемдік дењгейде танытуѓа ±мтылуынан байќалады. Мысал ретінде Ќ.Ж±маділовтыњ Ќаракерей Ќабанбай батыр жµніндегі «Дарабоз» диологиясын, Т.Зекен±лыныњ «Кµк бµрілердіњ кµз жасы» т.б. романдарын атасаќ та жеткілікті.

Міне, жоѓарыда аталѓан екі кезењді де профессор Б.Кенжебаевтыњ дєуірлеу кезењдерініњ жалѓасы ретінде алѓан жµн. Соњѓы жылдары єдебиет тарихын дєуірлеудіњ шарттылыќтарын ескерген ѓалым профессор М.Мырзахметов Алтын Орда дєуірі єдебиетін жеке кезењ ретінде ќарастыру кµзќарасын ±сынып ж‰р. Б±л алдаѓы уаќыттыњ еншісінде. ¦лттыќ єдебиетіміз тарихын осылайша дєуірлей отырып, аталмыш дєуірлердіњ µзін іштей бірнеше кезењге бµліп ќарастыру дєст‰рге айналѓан. Б±л мєдениеттіњ єр дєуірдегі µркенді мєуелері Орхон-Енесей жырлары мен Х-ХV ѓасырлар арасындаѓы тарихи-мєдени м±ралардыњ µзара тектестігі айќын болса да, µз ішінде бірнеше ѓасырлардыњ даму сипатына ќарай айырмашылыќтары да жеткілікті.

Тапсырмалар

1) Ќазаќ єдебиеті тарихы пєні туралы т‰сінік.

2) Ќазаќ єдебиеті тарихыныњ зерттелуі жµнінде айтыњыз?.

3) Ќазаќ єдебиеті тарихыныњ кезењдері ќандай?.

4) Ежелгі дєуір єдебиетініњ кезењдерін атањыз?.

5) Біздіњ жыл санауымыздан б±рынѓы жазу-сызулар туралы не білесіз?

Негізгі єдебиеттер

1. Кенжебаев Б. Ќазаќ єдебиеті тарихыныњ мєселелері. –Алматы: Ѓылым, 1973. –167 бет.

2. Ж±малиев Ќ. Ќазаќ эпосы мен єдебиет тарихыныњ мєселелері. –Алматы: ЌМКЄБ, 1958. –394 бет.

3. Келімбетов Н. Ежелгі дєуір єдебиеті. І кітап. –Алматы: Ана тілі, 1991 –162 бет.

4. Келімбетов Н. Ќазаќ єдебиеті бастаулары (Кµркемдік дєст‰р жалѓастыѓы). –Алматы: Ана тілі, 1998. –256 бет.

5. Келімбетов Н. Кµркемдік дєст‰р жалѓастыѓы (ежелгі т‰ркі поэзиясы жєне ќазаќ єдебиеті бастаулары). –Астана: Елорда, 2000. –288 бет.

6. С‰йіншєлиев Х. VІІІ-ХVІІІ ѓасырлардаѓы ќазаќ єдебиеті. –Алматы: Ѓылым, 1989. –142 бет.

7. Ќыраубаева А. Ѓасырлар м±расы. –Алматы: Ѓылым, 1988. –173 б.

8. Ќазаќ єдебиетініњ ќысќаша тарихы. 1-кітап: Оќу ќ±ралы. –Алматы: Ќазаќ университеті, 2001. –467 бет.

9. Ењсегенов Т. Ќазаќ єдебиеті тарихыныњ арѓы арналары (Тєњірлік дєуір єдебиеті). –Алматы: Білім, 2001. –290 б.

Ќосымша єдебиеттер:

1. Марѓ±лан Є. Ежелгі жыр-ањыздар. –Алматы: Жазушы, 1985. –368 б.

2. Марѓ±лан Є. Ењ ескі дєуірдегі халыќ ањыздары / Ж±лдыз, №5. –Алматы, 1983. 170 б.

3. Ќыраубаева А. Ќазаќ мифологиясы жєне Авеста / Ж±лдыз, №2. –Алматы, 1996. 178 бет.

2-апта

Дәрістің тақырыбы: КӨНЕ ТҮРКІ ӘДЕБИЕТІ (VІ-ІХ ҒАСЫРЛАР). Орхон жазуындағы жәдігерліктер. Күлтегін батыр, Білге қаған, Тоныкөк туралы тасқа қашап жазылған дастандар.

Б‰гінгі тањда жыл сайын кµне т‰ркі дєуірінен жеткен м±раларды зерттеу ‰шін арнайы мемлекеттік дењгейде ѓылыми экспедициялар ќ±рылып, зерттеу ж±мыстарымен ш±ѓылдануда. Оѓан дєлел – 2003 жылѓы ѓылыми экспедиция барысында Монѓолияныњ батысындаѓы 5 шаќырымѓа созылѓан У сай µњірінен табылѓан 15000 жуыќ тањбалардыњ табылуы. Ќазір єлемдегі барлыќ кµне т‰ркі ескерткіштерініњ саны – 20000-ѓа жуыќтап отыр. Осы т±ста ѓалым Т.Ж±ртбайдыњ: «....д‰ние ж‰зінде 16 мыњнан астам т‰ркі жазуыныњ ескерткіштері бар. Соныњ 8 мыњы Ресейде, 7-8 мыњдайы Германияда. Ал біз кµп болса 30-40 жазуды білеміз. Содан кейін Парижде, Лондонда бар. Ал Ќытайдаѓысыныњ есебі жоќ. Солардыњ бєрін неге таппаймыз? Тым болмаса солардыњ єрќайсысынан бір беттен жазып шыѓар болсаќ, керемет тарихи м±ра болар еді. Кейбір кµмескі тарихымыздыњ беті ашылар еді» – деген пікірі де ќаперде ж‰рген кµп жайттыњ бетін ашады. Олай болса, т‰рколог ѓалымдардыњ алдында осынау мол м±раныњ ѓылыми ж‰йелі сипаттамасын жасау, ѓылыми ќауымѓа таныстыру сияќты толып жатќан міндеттер т±р.

Ѓылымда кµне т‰ркі ескерткіштері деген атпен белгілі болѓан кµне т‰ркі дєуірінен ќалѓан тастаѓы тањбаларды немесе сына жазуларды зерттеудіњ алѓашќы соќпаѓын ХVІІ ѓасырдыњ соњында Европа ѓалымдары салѓан. Т±њѓыш рет 1692 жылы Голландиялыќ Амстердам ќаласыныњ бургомистрі Николай Видзен Ресейлік Сібірдіњ жоѓарѓы Тура жерінде бірнеше тастаѓы тањбалар мен суретті бейнелердіњ табылѓандыѓын хабарлаѓан болатын. Кейін б±л деректі 1697 жылы Тобольдыќ орыс бояры Семен Ремезов «Сібір даласыныњ чертежын» жасау барысында µзініњ сызба картасында Дмитриевка селосыныњ мањында Талас µзенініњ жоѓарѓы аѓысында Ќырѓызстан жерінде топографиялыќ н‰кте ретінде «Орхон тасы» деген жерді атап µткен. Екі ѓасыр µткен соњ осы жерден Фин ѓалымдары 1896-1897 жылдары В.Каллаур жєне Г.Гейкель сына жазулы тастарды тапты. ХVІІІ ѓасырдыњ басында Сібір даласында Енисей µзенініњ ањѓарында руникалыќ жазулардыњ бар екені жµнінде алѓашќы ѓылыми жазбалар белгілі бола бастады. 1719-1722 жылдардыњ аралыѓында І Петр патшаныњ арнайы тапсырмасымен орыс ѓалымы Д.Г.Мессершимидт басќарѓан ѓылыми экспедиция Сібір жєне Манчжурия µлкелеріне зерттеу ж±мыстарын ж‰ргізді. Д.Г.Мессершимидт к‰нделігінде µзініњ жєне серіктерініњ «тік жєне ќисыќ таяќшалардан, ромб т‰ріндегі бейнелерден т±ратын» тастаѓы тањбаларды белгілеп алѓандарын жазады. Ѓылымѓа белгілі болѓан осынау деректер 13 жылѓа Сібірге жер аударылуѓа жіберілген Филипп-Иоганн Страленбергтіњ ќызыѓушылыѓын туѓызады. 1730 жылы Табберт-Иоганн Страленберг Сібір даласынан тасќа ќашалѓан белгісіз тањбаларды кездестіріп, оны µз тілінде «руника» яѓни «ќ±пия жазулар» деп атайды. Осыдан бастап алѓаш рет ѓылымда «руникалыќ жазулар» термині пайда болды.

1793 жылы Т.Байер мен П.С.Палластыњ экспедициясы да осы µњірде зерттеу ж‰ргізді. Т.Байер экспедицияѓа шыќпас б±рын аталмыш тастаѓы тањбаларды кельт жазуы болуы м‰мкін деген болжам жасаѓан болатын. Экспедиция сапардан оралѓан соњ табылѓан материалдарды т±тастай ѓылыми басылымда жариялады.

ХІХ ѓасырдыњ басы жинаќталѓан материалдарды оќуѓа деген ќызу ±мтылыспен басталады. 1818 жылы орыс ѓалымы Г.Спасский µзі шыѓарып т±рѓан «Сібір хабаршысы» деген журналда «Кµне Сібір туралы жазбалар» атты маќаласын жариялайды. Б±л маќала µз кезегінде єйгілі шыѓыстанушы ѓалым Абель Ремюзеніњ ќолына т‰седі. Ѓалым б±л маќалаѓа орай рецензия жазып, «аса мањызды тарихи жєне философиялыќ мєселені жарыќќа шыѓаратын ±лы жањалыќ ашылды», - деп баѓалайды. Ремюзе тастаѓы тањбалар индо-готтардыњ ±рпаѓы усуньдардыњ м±расы болуѓа тиіс деп болжайды. Ал б±ѓан дейін Г.Спасский руникалыќ жазулар монѓолдар немесе ќалмаќтарѓа тиесілі болуы м‰мкін деген болатын. Г.Спасский маќаласы жµніндегі б±л пікір алмасулар белгісіз тањбаларды зерттеу тµњірегіндегі алѓашќы ѓылыми пікірталас болды. Осыдан соњ ѓалым Роммель аталмыш пікірталасќа араласып, белгісіз жазулар саќ (скиф) немесе грек-готикалыќ тектен болуы м‰мкін деген теория ±сынды. Ал, Ю.Клапрот болса руникалыќ жазуларды таза грек жазуына ±ќсатты. 1857 жылы Г.Спасский уаќытша ‰зіліс тапќан пікірталасты ќайта жандандырып, руникалыќ жазулар славяндыќ тектен болуы м‰мкін деген теория ±сынды. Б±л теория шыѓыстанушы ѓалым В.Флоринский тарапынан ќолдау тапты. 1859 жылы ѓалым А.Шифнер руникалыќ жазулар тањбадан пайда болѓан деген теория ±сынды. Дегенмен, б±л теория ѓалымдар тарапынан ќолдау таба ќоймады. Міне, осындай єрт‰рлі пікірлердіњ белењ алуы Европа ѓалымдарыныњ руникалыќ жазуларды зерттеуге деген ±мтылысын арттырып ќана ќоймай, µздерініњ т‰бір тегін Азиядан іздеуге ыќпал етті. Нєтижесінде, шексіз ќызыѓушылыќќа берілген фин Археологиялыќ ќоѓамы 1875 жылы Минусинскіге т±њѓыш рет ѓылыми экспедиция жіберіп, 1884 жылы Гельсингфорста «Енисей жазулары» деген атпен 32 таблицалы, 8 фотосуретті атлас жарияланды.

1889 жылы орыс зерттеушісі Н.М.Ядринцев Орхон µзенініњ бойынан Енисей µзені саѓасынан табылѓан ескерткіштерден єлдеќайда ‰лкен, белгісіз тањбамен жазылѓан зєулім, ќолдан ќашалѓан тµрт ќабырѓалы биік тасты тапты. Б±л ескерткіш б‰гінде К‰лтегінніњ ‰лкен жазуы деп аталѓан, кµшірмесі Астана ќаласына єкелінген єйгілі ескерткіш болатын. Ескерткішті алѓаш кµрген Н.Ядринцев тасќа мынадай сипаттама береді: «биіктігі – 3,5 метр, тµменгі ені – 1,32 метр, жоѓарѓы жаѓыныњ ені – 1,22 метр; биіктеген сайын жіњішкере береді, жоѓарѓы бµлігі µрнектелген; тастыњ тµрт жаѓы бірдей жазылѓан, батысќа ќараѓан бетінде ќытай жазуы да, ќалѓан ќабырѓасы бірдей руникалыќ жазумен толѓан». Кµп кешікпей Н.Ядринцев Россия археологтарыныњ VІІІ конгресінде ѓалымдардыњ назарын сол Орхон бойындаѓы кµне м±раларѓа аударады. Осыдан бастап б±рын тек Енисей ескерткіштері деп ќана аталып келген жазбалар енді Орхон, яки Орхон-Енисей жазулары деген атќа ие болады.

1890 жылдыњ кµктемінде Н.М.Ядринцевтіњ ізімен Орхон µзеніне екінші рет финдердіњ А.Гейкель бастаѓан археологиялыќ экспедициясы жєне 1891 жылы С.Петербургтен біздіњ елімізде тюркологияныњ негізін салѓан ±лы орыс ѓалымы В.В.Радловтыњ басќаруымен (ќ±рамында Ядринцев те болѓан) Ѓылым академиясыныњ экспедициясы аттанады. 1892 жылы осы екі экспедицияныњ да ќорытындысы ескерткіштіњ суретімен екі ‰лкен атлас т‰рінде жарияланып, б±л атлас д‰ниеж‰зі ѓалымдарыныњ алдына ауыр да жауапты міндет – жазудыњ сырын ашып оќу міндетін ќояды. Осыдан бастап, кµне т‰ркі ескерткіштерін зерттеудіњ жања кезењі басталды. Ѓалымдар жинаќталѓан материалдар негізінде руникалыќ жазуларды оќуѓа к‰ш салды. Б±л т±ста жазуларды оќудыњ ќиындыќтарымен ќатар кейбір жењілдіктері де бар еді. ¤йткені, б±л уаќытта ескерткіштіњ ќытай тілінде жазылѓан тексі оќылып, сол текстен ескерткішті жасаѓан халыќтыњ, оны басќарѓан бектердіњ аты, онда суреттелген оќиѓалардыњ мазм±ны белгілі болаѓан.

«Ескерткіштегі ќытайша жазылѓан жазуды алѓаш оќыѓан Г.Гебеленц болатын. Ол ескерткіштіњ ќойылу себебін аныќтады. Ескерткіштіњ бірі Кюэтегинге ќойылѓан, таста ол Гудул кэ-хан деген кісініњ баласы, єрі елде билік етіп отырѓан Бикя Кэхань дегенніњ інісі екені айтылыпты». Осы м‰мкіндікті сєтті пайдаланѓан Дат ѓалымы В.Томсен болды. Яѓни, Дания ѓалымы Копенгаген университетініњ салыстырмалы тіл білімі кафедрасыныњ профессоры Вильгельм Томсен 1893 жылы д‰ниеж‰зіне Орхон жазуыныњ «кілтін» тапќандыѓы жµнінде мєлімдеме таратты. Осы т±ста «Томсен ашќан жањалыќты тек Орхон жазуларына ѓана табылѓан кілт деп ќарамай, сонымен ќатар б‰тін Орта Азия мен Ќазаќстан тарихында кездесетін кµне сызу-жазулардыњ да сырына ‰њілуге м‰мкіндік берген ќымбат кілт деп баѓалау орынды». Вильгельм Томсен ашќан алфавитті ќолданып, академик В.В.Радлов 1894 жылы Орхон ескерткіштерін т±њѓыш рет орыс тіліне аударып, текстіњ н±сќасын латын єліппесімен алѓаш рет жариялады. Ал В.Томсен болса, µз аудармасын тек 1895 жылы ѓана жариялайды. Кейіннен б±л ескерткішті академик С.Е.Малов, профессор П.М.Мелиоранский аударып бастырды. Содан бері Орхон ескерткіштерін зерттеу ж±мысы бір сєт те толастаѓан емес.

Б±рынѓы аудармашылардыњ бєрі де ескерткіштіњ ќара сµз ‰лгісіндегі маѓыналыќ аудармасын ѓана жасаѓан болса, Москва ѓалымы И.Стеблева оны µлењ жолдарына т‰сіріп 1965 жылы т±њѓыш рет орыс тіліндегі µлењ аудармасын жасады. Кейіннен кµне т‰ркі ескерткіштері жµнінде µзініњ зерттеу ењбегін «Поэзия тюрков» деген атпен жариялады.

Кµне т‰ркі ескерткіштерін зерттеуде В.Владимирцов, С.Киселев, В.Бартольд, Н.Козьмин, А.Бернштам, С.Толстов, С.Я.Байчоров, З.Б.Чадамба, Д.Д.Васильев, И.А.Батаманов, В.А.Лившиц, С.Г.Кляшторный т.б. ѓалымдардыњ да ерекше ењбек сіњіргендігін атап айтќан жµн.

Т±тастай алѓанда, кµне т‰ркі м±раларын зерттеу арќылы пайда болѓан, т‰ркология ѓылымын µркендетуде Финляндия, Дания, Германия, патшалыќ Ресей, Кењес одаѓыныњ ѓаламдары ќажымай-талмай ењбек етті. Б‰гінгі ќол жеткен т‰ркология жетістігі – осы аталѓан елдердіњ ѓалымдарыныњ ‰здіксіз ізденісініњ нєтижесі екендігі даусыз.

Т±тастай алѓанда, соњѓы жылдары ќазаќ ѓалымдары тарапынан кµне т‰ркі ескерткіштерін зерттеу мєселесіне арналѓан «20 монография, 250 ѓылыми маќала жарияланып, 6 кандидаттыќ, 3 докторлыќ диссертация ќорѓалѓандыѓы» аталмыш саланы зерттеудіњ д±рыс жолѓа ќойылѓандыѓын, к‰н µткен сайын, даму ‰стінде келе жатќандыѓын дєлелдейді.