Элстихн

Фото. Элистинского хурула

Җаңһр, Хоңһр, Йисн, Долан болн Байрта нег классин сурһульчнр. Җаңһр Хоңһр хойр негдгч классас авн үүрлнә. Эдн эңкр үүрмүд. Хоңһр ухата, болһамҗта көвүн. Җаңһр Хоңһр хойр компьютерн нааднд йир дурта. Наадарн нег-негнләһән сольлцна. Эднә һурвдгч үүрин нерн Йисн. Йисн сәәнәр футбол наадна. Эн олмһа, иньгч, чидлтә болн цаһан седклтә көвүн. Йисн бичкдүдин хуралын комитетын гешүн. Эн җил Йисн үүрмүдтәһән бичкдүдин хуралд орлцҗана. Эднә кех көдлмш олн.

Долан болн Байрта үр күүкд. Долан җөөлн, болһамҗта, өр-өвч күүкн. Эн йир сәәнәр өөмнә. Байрта шулун-шудрмг, көдлмшч, тиньгр күүкн. Эн сән хальмг келтә. Байртан экнь хальмг келнә багш. Эдн гертән хальмгар күүндцхәнә. Тавн бичкдүд бийән «Олмһа үүрмүд» гиҗ нерәднә. Үүрмүд тавулн сул цаган давулна. Бичкдүд Элстәс. Эдн элстихн.

Элст 1927-гч җил Хальмг Таңһчин хотл балһсн болв. Элст - өдгә цагин балһсн. Элст – номин, сойлын, сурһуль-эрдмин, экономикин болн бурхн-шаҗна цутхлң. Җил болһн мана балһснд олн гиич гиичлнә. Ончта ормс мана балһснд баһ биш: шатрин балһсн, хойр хурл, саңгин гер, Николай Николаевич Пальмовин нертә музей болн нань чигн.

Рис. девочки

Менд, мини нерн Долан. Хәләтн, эн

мана хурл. Эн йир ик болн өндр хурл.

Река (пруд) в парке «Дружба». Два мальчика и две девочки катаются на лодке

Менд, мини нерн Сарң. Эндр амрлһна өдр.

Мадн үүрмүдтәһән «Иньглт» гидг паркд бәәнәвидн.

Эн парк Элстд бәәнә. Би өөмҗ чаддгов.

а) Чик эс гиҗ хаҗһринь келтн.

1. Сарң Мигмр хойр сән үүрмүд. чик (Ч)

2. Сарң сәәнәр футбол наадна. б уру (Б)

3. Мигмр олмһа көвүн. _____

4. Әмн сәәнәр өөмнә. _____

5. Бичкдүд Элстәс. _____

6. Элст ик балһсн. _____

7. Элстин хурл хуучн. _____

8. Элст Әрәсән хотл балһсн. _____

9. Элст 1927-гч җил хотл балһсн болв. _____

ә) Шинҗлтн.

Би мини нанд Чи чини чамд Эн энүнә энүнд Мадн мана маднд Тадн тана таднд Тедн теднә теднд

б) Соңстн. Тодлтн.

Мини эцк - эцкм Мини эк - экм Мини ээҗ - ээҗм Мини аав - аавм Мини эгч - эгчм

в) Ирлцүлтн.

1. _________ эмч.

2. _________ цаһан седклтә.

3. _________ келмрч.

(аав, эк, эцк)

г) Соңстн. Хәрүһән чик эс гиҗ хаҗһр болсинь шинҗлтн.

2. Күүндтн. Эврәннь үүрмүдин тускар келтн.

Сән, ухата, олмһа, чидлтә, тогтун, болһамҗта, көдлмшч

Иим янзар күүндтн: Әмн мини сән үр күүкн.

Эн …

3. Соңстн. Умштн.

Рис. двух подростков

мальчик Пүрвә девочка Ноһала

Бичг рис двух людей муж., и жен. Харла Хөрн Мана Сонҗлта хорад ирхитн күләҗәнәвидн. Энд олн зүсн наад, тууҗ, соньн зәңглһ соңсч, үзҗ медхд. Шин хальмг үгмүд медҗ авхт. Олн үүрмүдлә таньлдхд.

Сонҗлта хоран хойр гешүн

Харла: Пүрвә Ноһала хойр, тадн Сонҗлта хоран гешүд болҗант?

Ноһала: Э-э, тиим.

Харла: Таднд эн хора соньмсҗтай?

Пүрвә: Мадн кезәнк тууҗар соньмсҗанавидн.

Харла: Пүрвә, чи Москваһасвч?

Пүрвә: Уга, та эндүрҗәнәт.

Би Элстәсв.

Харла: Ноһала, чи бас Элстәсвч?

Ноһала: Уга, би Аһш балһснасв.

Харла: Тадн кедүтәвт?

Пүрвә: Би арвтав. Ноһала йистә.

Харла: Та хойр сән үүрмүд болҗант?

Ноһала: Э-э, тиим. Дәкн болхла, мадн Сонҗлта хоран гешүд.

а) Сургч зәңг. Шинҗлтн.

1. Пүрвә кедүтә?

2. Пүрвә арвта.

3. Пүрвән үр күүкн кедүтә?

4. Пүрвән үр күүкн йистә.

Сургч үгин ормд хәрүһинь тәвх кергтә.

3-гч әңг Аавин хошт

Фото музея Пальмова Н.Н.

Умштн.

Байрта: Зуульчллһна зура умшҗ өгнәв. Соңстн.

Бичкдүдин хуралд ирсн гиичнр Хальмг Таңһчд 7 өдр бәәхмн. 3 өдр хуралын көдлмш давгдхмн. Наадк өдрмүдт сойлын программ күцәгдхмн. Эндр мадн Николай Николаевич Пальмовин нертә музейд одх санатавидн. Эн музей шин тосхсн герт бәәнә.

Мана багт 8 күн бәәнә. Таньлдҗ авхмн. Дорҗ Англяс ирв. Эн хальмг туульмудар соньмсна. Сарң Китдәс. Эн зург зурхдан дурта. Хальмг тег зурхар бәәнә. Аюш Моңһлас. Эн хальмг тохмта малмудар соньмсҗана. Хөөчнрин хош хәләхәр седҗәнә. Кермн Америкас. Хальмг кел дасх саната. Мигмр Төвдәс. Эн хальмг хурлд одхмн. Сәәхлә Хасгин һазрас. Сурһульчнрла таньлдхар седлә. Улан Францас. Францд олн хальмгүд бәәнә. Элстд түрүн болҗ ирҗәнә. Эн көвүн тууҗар соньмсна. Мазн Немшин һазрас. Энүнә эцк немш, экнь хальмг. Элстд аав ээҗ хойрнь бәәнә. Мазн гиичд ирв.

а) Тааҗ медтн. Бичтн.

Нерн Мазн _____ Дорҗ _____ Аюка _____ Мигмр _____ Кермн _____ Сарң _____ Сәәхлә _____ Улан _____

Орн-нутг Китд Моңһл Төвд Хасгин һазр Немшин һазр Франц Англь Америк

Келн улс Китд Моңһл Төвд Хасг Немш Франц Англь Американец

ә) Умштн.

Эн Төвдәс. Эн төвд күн. Эн Хасгин һазрас. Эн хасг күн.

б) Күүндтн.

А.: Улан Китдәс ирвү?

Ә: Уга, та эндүрҗәнәт. Энтн Францас ирв.

2. Күүндтн.

Чини нерн кемб?

Мини …… Чи …?

Би …

Чи...? Би ….

Чи ямаран келн …? Би …

3. Сонҗлтын хоран гешүнә бәрүлт.

Сонҗлтын хоран гешүн   Нерн ____________________ Насн ____________________ Орн-нутг ____________________ Келн күн ____________________

4. Соңстн. Умштн.

Хойр зург

Манҗ школасн ирәд, Экнь, эцкнь, ээҗнь

Мөңкинд адһад һарна. Эңкр Санҗан магтна.

Сумкан шуһуд хайчкад, Тер юңгад гихлә

Селә эргҗ гүүнә. Тоомсрта көвүн мөн.

Герин даалһвр күцәхш, Маңһдуртнь школд ирнә,

Һаза нохасла көөлднә, Манҗ номан медхш.

Ээҗиннь үг соңсхш, Даалһвран күцәсн Санҗ

Эн айстан йовна. Дарунь босад келнә.

Санҗ школасн ирәд, Манҗиг бичә дуратн,

Сахньҗ даалһвран күцәнә. Му йовдл тертн.

Сөөднь зүүд үзәд, Санҗас үлгүр автн,

Сән темдг эрнә. Сәәхн үлгүр энтн.

Балакан А.

а) Сурврмудт хәрү өгтн.

1. Кедү көвүнә тускар шүлгт келгдҗәнә?

2. Школасн ирн Манҗ ю кенә?

3. Школасн ирн Санҗ ю кенә?

4. Кен ээҗән соңсхш?

5. Кен Санҗиг магтна?

6. Кен герин даалһвран күцәхш?

7. Кен номан медхш?

8. Кенәс үлгүр авхмб? Юңгад?

ә) Шинҗлтн. Тодлтн.

Школ + ас = школас Гер + әс = герәс Хора + һ + ас = хораһас Класс + ас = классас Ширә + һ + әс = ширәһәс

б ) Соңстн. Хәрүһән чик эс гиҗ хаҗһр болсинь шинҗлтн. Бичтн.

1. Ноһала: Манҗ школ______н ирнә.

2. Селә эргҗ гүүнә.

3. Герин даалһвр күцәхш.

4. Манҗиг бичә дуратн.

5. Пүрвә: Санҗ зүүд үзнә.

6.Сән темдг эрнә.

7. Герт_____н өрүн һарна.

8. Санҗ тоомсрта көвүн.

5. Соңстн. Давтн.

[ү] - [ү:] [а] - [а:] [о] - [о:] [э] - [э:] [ә] - [ә:] [ө] - [ө:]

Үлгүр – үр – гүүнә - зүүдн

Дарунь – даалһвр

Том – тоомсрта

Эк – эцк – ээҗ

Сән – сәәхн

Сө - сөөднь

а) Иим әәстә үгмүд бичтн.

[а]
[а:]
[ә]
[ә:]
[ү]
[ү:]
[о]
[о:]
[ө]
[ө:]
[э]
[э:]

ә) Пүрвә Ноһала хойрин тускар келҗ өгтн.

Манҗ Санҗ хойр - сурһульчнр. Эдн нег класст сурна. Манҗ герин даалһвран күцәхш, номан медхш. Ээҗән соңсхш. Манҗиг бичә дуратн.

Санҗ даалһвран күцәнә. Сән темдг эрнә. Санҗ тоомсрта көвүн. Экән, эцкән, ээҗән соңсна. Эдн Санҗиг магтна. Санҗас үлгүр автн.

Умштн.

Николай Николаевич Пальмовин нертә музей өрүн 10 часла секгднә. Мана баг экскурьст ирв. Хальмг зурачнрин зургуд хәләҗәнәвидн. Аюш Сарң хойр нег зургар йир икәр соньмсҗана. «Аавин хошт» гидг зург. Зурач нерән тәвсн юмн уга. Цугтан алң болҗанавидн. Зургт хөөчнрин хош зурата. Хавр цаг. Тег ноһан. Зургин барун үзгт хөд идшлҗ йовна. Бичкн хурһд тогляд наачана. Хөөдин өөр медәтә хөөч гирлгән түшәд, зогсҗана. Холд адун үзгднә. Эдн нуурур темцҗ йовна. Адуч зеерд мөрәр довтлҗ йовна. Худгин өөр хойр темән болн арвад үкр кевтнә.

Аюш генткн бичәтә цаас олҗ авв. Эн цаас зурач бичҗ. Цаасндан зурач эврәннь тускар бичҗ. Эн хөрн йистә, баахн күн. Хөрн тавтаһасн авн хөөч болҗ көдлҗәнә. Эн сул цагтан зург зурна. Хошт аавтаһан көдлнә. Түрүн зурган «Аавин хошт» гиҗ нерәдҗ. Дорань хошин хайг бичәтә. Мадн цугтан энүг хәәҗ авх болҗ шиидввидн.

а) Сурврмудт хәрү өгтн.

1. Юңгад Аюка Сарң хойр зургар соньмсв?

2. Сурһульчнр юунд алң болв?

3. Зурачиг олҗ болхий?

4. Аавин хошт ямаран мал бәәнә?

5. Зурачин тускар ю келҗ болх?

6. Хальмг зурачнрин нерд меддвт?

7. Хальмг зурачнрас кен танд таасгдна?

4-гч әңг Кеедән нуувч

Умштн.