Дәріс. Қазақстандағы XIX-XX ғ. білім беру мен педагогика ғылымы. Ғасырлар тоғысындағы білім беру жүйесі

Жоспары:

1. Білім беру жүйесінің жалпы сипаттамасы.

2. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту.

3. Жалпы орта білім беру.

4. Жоғары кәсіптік білім беру.

5. Жоғары оқу орынан кейінгі кәсіптік білім.

Негізгі әдебиеттер:

1. Ильясова А.Н. Становление и развитие педагогической теории Казахстана. (1900-1960жж.) Алматы. РИК. - 1997. 282 б.

2. Бержанов Қ., Мусин С. Педагогика тарихы. А.: Мектеп, 1974. – 243 б.

3. Әбиев Ж. Педагогика тарихы: Оқу құралы. - Алматы, Дарын,- 2006, - 480 бет.

Қосымша әдебиеттер:

1. История педагогики. Часть І. От зарождения воспитания в первобытном обществе до середины ХVІІ века: Учебное пособие для педагогических университетов. /Под ред. А.И.Пискунова. – М.: ТЦ «Сфера», 1997. – 192 с.

2. Джуринский А.Н. История педагогики: Учеб. пособие для студентов педвузов. М.: ВЛАДОС, 1999. – 432 с.

Білім беру жүйесінің жалпы сипаттамасы.Білім беру жүйесі дегеніміз қазіргі тарихи кезеңде әлеуметтік-экономикалық, ұлттық ерекшеліктеріне және еліміздің негізгі саяси-экономикалық міндеттеріне жауап беретін принциптер негізінде құрылған оқу-тәрбие мекемелері мен оны басқару органдарының жүйесін айтады.

Өзіндік ұйымдастырушылық-құқықтық түрлеріне қарай білім беру мекемелері мемлекеттік, мемлекеттік емес (жекеменшік) болып бөлінеді. Бірақ заңдылықтың білім беру саласындағы күші белгілі бір мемлекеттің территориясында олардың ұйымдастырушылық-құқықтық түрлері мен бағыныштылығына қарамастан бірдей таратылады. Қазіргі кезде Қазақстанды дүниежүзілік қауымдастық нарықтық экономика елі ретінде мойындап отыр. Тәуелсіздігін алған тарихи қысқа мерзімнің ішінде Қазақстан экономикада, әлемдік өркениетке интеграциялауда,жаңа алдыңғы қатарлы технологияны қолдануда өте күшті қарқымен дамып келеді. Ұсынылып отырылған білім беру жүйесінің тұжырымдама білім беруді жалпы ұлттық басымдық ретінде айқындайды және Қазақстан Республикасының ұзақ мерзімдік мемлекет тарапынан тұтас білім беру саясатын жасау үшін негізін қалайды. Қазіргі тұжырымдамада білім беру жүйесінің ішкі ерекшеліктерін ескере отырып, құрылымдық өзгерістер ұсынылады, оның түпкі мақсаты білім беру жүйесін әлемдік тенденцияға сәйкестендіру, икемдік, бейімделушілік сипат беру, соған сәйкес бүгінгі мен болашақта және ЮНЕСКОның ұсыныстарына бағытталған талаптарға жауап бере алады. “Орта білім беруді дамытудың әлемдік тенденциясы, ең бастысы, мектептің дәстүрлі репродуктивті үлгіден нәтижеге бағытталған, оның дамытушылық, конструктивтік үлгісіне өтуімен сипатталады. Жалпы білім беретін мектептердің түлектерімен соңғы 4 жылда жүргізілген сауалнаманың нәтижесін талдау көрсеткендей, орта есеппен оқушылардың 25% пайызы қажетті деңгейден төмен білім көрсетті. Оның негізгі себебі: білім берудің мазмұнын айқындауда білімді негізгі нысанаға алуда фактологиялық тұрғыдан қарау, ол негізінен тұлғалық-бағдарлы, дамытушылық оқытуға қайшы келеді” Жоғары білім беру жүйесі кәсіпкерлік саласына айналды. Білім беру қызметіне бағаның жасанды өсуінің негізінде қолайсыз бәсекелестікті қалыптастыру жоғары оқу орындарының дамуына мүмкіншілік бермейді, оларды жетілдіруге кедергі келтіреді, халықаралық нарықта бәсекелесу мүмкіншілігінен айырады. Интелектуалдық, кадрлық, материалдық-техникалық мүмкіншіліктердің болмауына қарамастан, жоғары оқу орындары сымақтар мен олардың филиалдарының есігінің ашық болуы маман даярлаудың деңгейі мен сапасын төмендетуге, кадрларды шамадан тыс даярлауға, еңбек нарқын қажетсіз кадрлармен толтыруға әкеліп соқтырды, жоғары білім беруді диплом беру жүйесіне айналдырды. Халық ағарту жүйесіндегі қалыптасқан қиын жағдай мен келеңсіз құбылыстарды болдырмаудың түбірлі ұйымдастырушылық-құрылымдық өзгерістердің қажеттілігін көрсетті. Жалпы білім берумен қатар, элитарлық білім беруді қалыптастыру, білім берудің мазмұнын жаңарту, қазіргі әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайға сәйкес маман даярлаудың сапасын жетілдіру. Сонымен, “Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2004-2015 жж. арналған тұжырымдамасында” білім беру жүйесін дамытудың негізгі факторларына:

- білім беру парадигмасын өзгерту;

- оқытудың, тәрбиенің және білім беру сапасын арттыру;

- оқшылардың денсаулығын сақтау;

- оқушылардың әлеуметтенуі;

- білім беру үйымдарының материалдық базасын нығайту, Қазақстанда заңнамаларға сәйкес білім беру бағдарламаларының сабақтастығы мен үздіксіздігінің принциптеріне негізделеген білім жүйесінің ұлттық үлгісі білім берудің 4 деңгейін қамтиды:

1. мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту;

1. жалпы орта білім беру;

2. жоғары білім беру;

Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру.Білім беру бағдарламасы мектепке дейінгі ұйымдарда, жалпы білім беретін мектептерде, кәсіптік мектептерде, кәсіптік лицейлерде, колледждерде, жоғары оқу орындарында жүзеге асырылады. Сонымен қатар дамуында ауытқушылығы бар арнаулы мекемелер түрлері, жетім балалар мен ата-анасынан айырылған балаларға арналған мекемелер т.б. білім беру үрдісін іске асыратын басқа да мекемелер жатады. Білім беру ұйымдарының саны 1990 жылға дейін тұрақты түрде өсіп отырады. Алайда, 1991 жылдан бастап, білім ұйымдарының желісі қысқара бастады, бұл, әсіресе, балалар бақшаларына қатысты болды. Осы кезде жалпы орта, бастауыш және орта кәсіптік білім беру мекемелері бойынша желіні елеусіз қысқарту жүрді, ал жоғары оқу орындары бойынша, керісінше, олардың санының өсуі байқалды. Бұл өсу мемлекеттік емес жоғары оқу орындары санының артуы есебінен болды. Бастауыш және орта кәсіптік білім беруде жеке лицейлер мен колледждер санының өсуі желісінің жаппай құлдырауына жол бермеді. Ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлырақ болуына ықпал етіп, азамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тән. Қай елдің болсын өсіп-өркендеу, өркениетті дүниеде өзіндік орын алуы оның ұлттық білім жүйесінің деңгейін даму бағытына тікелей байланысты. Ел Президенті Н. Назарбаевтың “Қазақстан-2030” атты халыққа жолдауында мемлекеттің мерейін өсіріп, іргесін бекітерлік ұзақ мерзімді басымдықтар қатарында, ерекше орынды білімнің аталуы да сондықтан. Өйткені, адамзат тарихы, тағылымы осыны дәлелдеп отыр. Әлемге әйгілі “Жапон кереметі” құпиясының да бір ұшығы білімде жатқаны сөзсіз. Осынау әрбір күні жылдың жүгін арқалаған өзгерістер заманында, Қазақстан тәуелсіз мемлекеттігінің негізі қаланып, қуат-күші нығайтылып, жатқан тұста өмірдің өзі дамудың жаңа бағдарын айқындауды талап етуде. Осы орайда, қазіргі күші бар білім жөніндегі заңдар уақыт талаптарына сай келмегендіктен және ұлттың білім жүйесінің ең басты мақсаттарын жүзеге асыруда дәрменсіз болғандықтан,белгілі ғалым, педагогтардың, білікті мамандардың қатысуымен жаңа бірыңғай “Білім туралы” Заң қабылданды (1999ж).

Бұл заңда ұлттық білім жүйесінің бүгінгі күн талаптарына жауап бере алатын және нарықтық экономика қажеттіліктерін қамтамасыз ете аларлық жаңа үлгісін құру мәселесі өз шешімін тапты. Қазақстан Республикасы “Білім туралы” Заңы білім беру саласындағы қоғамдық қатынастарды реттейді, осы саладағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптерін белгілейді.

Білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі принциптері:

- Қазақстан Республикасы азаматтарының білім алу құқықтарының теңдігі;

- әрбір азаматтың интеллектуалдық дамуы, психикалық-физиологиялық және дара ерекшеліктері ескеріле отырып, халықтың барлық деңгейдегі білімге қол жетуі;

- білім берудің зайырлы сипаты;

- жеке адамның білімділігін ынталадыру және дарындылыгын дамыту;

- білім беру сатыларының сабақтастығын қамтамасыз ететін білім беру үрдісінің үздіксіздігі, оқу мен тәрбиенің бірлігі;

- білім беру ұйымдарының меншік нысандары бойынша оқу мен тәрбиенің нысандары, білім беру бағыттары бойынша алуан түрлі болуы;

- білім беруді басқарудың демократиялық сипаты және білім беру ұйымдарының академиялық бостандығы мен өкілеттілігін кеңейту;

- білім берудің ізгілікті және демократиялық сипаты;

- білімнің, ғылымның және өндірістің интеграциялануы;

- оқушыларды кәсіптік бағдарлау;

- білім беру жүйесін ақпараттандыру.

Білім беру жүйесінің міндеттері:

1. Білім беру жүйесінің басты міндеті-ұлттық және азаматтың құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға жеке кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау.

1. Білім беру жүйесінің басты міндеттері мыналар болып табылады:

- білім беру бағдарламаларын меңгеру үшін жағдай жасау;

- жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы интелектін байыту.

- азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны-Қазақстан Республикасына сүйішпеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, Конституцияға қайшы және қоғамға қарсы кез келген көріністерге төзбеуге тәрбиелеу;

- әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдет-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру;

- білім беру ұйымдарының еркіндігін, дербестігін кеңейту, білім беру ісін басқаруды демократияландыруды және орталықсыздандыру;

- оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық жаһандық қатынас желілерге шығу;

- еңбек рыноғында бәсекелесуге қабілетті, білікті жұмысшылар мен мамандар даярлау, оларды қайта даярлау, біліктілігін арттыру.

Жалпы, әр мемлекеттің ұлттық білім жүйесінің өзіне тән үлгісі, сол елдің экономикалық дамуына, халқының тарихи тағылымына, мәдениеттің деңгейіне сәйкес жасалады. Елімізде демократиялық қоғам құрылып, республиканың әлемдік білім кеңістігіне енуіне байланысты әзірленген ұлттық білім жүйесінің жаңа үлгісінде осы саладағы өз тәжірибеміз бен жалпы әлемдік үрдістер ескерілген.

Бұл үлгіде білімнің төрт деңгейі: мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту, орта білім, жоғары білім, жоғары білімнен кейінгі білім деңгейлері белгіленді.

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту.Ғасырдан астам тарихы бар және әлемдік қоғамдастықта балаларды мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың негізгі нысаны ретінде сыннан өткен балалар бақшасы бұл күндері де үздіксіз білім берудің бірінші сатысының және балалардың ерте бастан әлеметтенуінің тиімді ұлгісі болып қалып отыр.

Балалардың мектепке дейінгі мекемелерде тәрбиелеу құқығын қамтамасыз ету мақсатында 5-6 жасар бүлдіршіндердің балабақшадағы екі жылдық міндетті әрі тегін мектепке дейінгі даярлығы енгізілді. Бәрімізге белгілі соңғы жылдары білім мекемелерін орынсыз оңтайландыру үрдісінің нәтижесінде елімізде 3320 балабақша жабылып, олардың контингенті 1,0 млн балаға азайды, мектепке дейінгі мекемелерге сәбилердің тек 10 ғана пайызы баратын жағдайға тап болдық. Осылайша балалардың көбі мектепке дейінгі мекемелерден тыс қалғандықтан, олардың бастауыш мектептің оқу жоспарларын меңгерудегі мүмкіндіктерін теңестіру мақсатында білім беру үрдісінің үздіксіздік және сабақтастық 5 жастағылардың міндеті, әрі тегін ұстанымдарына сәйкес мектепалды даярлығы енгізілді. Бұл тәжірибе басқа елдерде ертеден, 1920 жылдардан бері бар. Мысалы, Ұлыбританиядағы бастауыш мектептердің жанынан құрылатын “Балдырғандар” мектебін, АҚШ пен Франциядағы 5 жастағылардың балабақшадағы арнайы дайындық бөлімін атауға болады. Кезінде бұл тәжірибе әр жылдарда біздің елімізде де жүзеге асырылған болатынды. Ең бастысы, мектепке дейінгі бұл міндетті даярлық бастауыш мектептің құрылымын өзгертіп, үшжылдық мерзімге көшіруге мүмкіндік берді. Мектеп жасына дейінгі балалардың мектепке дейінгі сапалы білім бағдарламаларына қол жететіндігін арттыру нысандарының бірі мектепалды институт болады, ол балаларды балалар бақшасында, жалпы білім беретін мектепте және отбасында мектепалды даярлануды барлық жерде ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Мектепалды институт-бұл мектепке дейінгі ересек жастағы, негізінен бұрын балалар бақшаларына бармаған балалар үшін оқу-тәрбиелі үрдісті мақсатты бағытта ұйымдастыру институты.

Мектепалды даярланудың қызметі мыналар:

- балалардың тән сұлулығы мен психикалық саулығын

- сақтау әрі нығайту;

- балалардың интеллектуалдық және тұлға ретіндегі дамуын қамтамасыз ету, олардың эмоционалдық салауаттылығы жөнінде қамқорлық;

- балалардың дамуындағы кемістіктерді түзету;

- баланың толыққанды дамуын қамтамасыз ету үшін от

басымен өзара қимыл жасау.

Отбасына да үлкен жауапкершілік жүктеледі. Онда баланы мектепалды даярлауды-дербес, мектепке дейінгі ұйыммен немесе мектеппен бірлесіп ұйымдастыруды таңдауға хақылы. Отбасы мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында көзделген білімді, дағдылар мен қарым-қатынастарды баланың меңгеруін, сондай-ақ күш-жігері мен психологиялық жағынан мектеп бағдарламасын игеруін қамтамасыз етуге міндетті.

Жалпы орта білім беру.Үздіксіз білім беру жүйесінің ең негізгі буыны Қазақстан Республикасы Конституациясының 30-бабына сәйкес барлық азаматтар үшін міндетті болып саналатын орта білім жүйесінде елеулі өзгерістер бар. Бұрынғы үлгідегі кәсіптік-техникалық білім саласы мен арнаулы орта білім ретінде енгізілді. Осыған орай колледждерге түсу базасы өзгертілді. Егер осы уақытқа дейін қолданылып келген білім үлгісі бойынша колледждерге тек 11-сынып бітіргендер ғана түсе алатын болса, енді жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбын бітіргендер қабылданатын болады. Колледжге қабылданған 11-сынып бітіргендердің оқу мерзімі олардың жалпы білім беретін немесе кәсіптік мектептердегі алған білімдеріне сәйкес қысқартылады. Жалпы бұл деңгей жаңа үлгіде үш сатыдан: бастауыш мектеп (1-4-сыныптар), негізгі мектеп (5-10-сыныптар) және орта мектеп (11-12 сыныптар) сатыларынан тұрады. Әлем мектептерінің құрылымына зер салсақ, міндетті оқу көлемі әр елде әр түрлі. Міндетті білім Англия, Швеция, АҚШ,Жапония секілді елдерде тоғыз жылдық орталау мектеп, Эстонияда он жылдық, Венгрия, Румыния,Чехияда сегіз жылдық болып саналады. Ал, Ресейде 8 немесе 9 жылдық орталау мектеп бітіру міндеттелген. Жалпы білім беретін орта мектеп аталған елдердің бәрінде 12 жылдық болып құрылған. Тек Ресейде үш жылдық бастауыш мектепке негізделген он жылдық мектептермен қатар төрт жылдық бастауыш мектеп бітірген оқушылар 11 жылдық немесе 12 жылдық мектепті тамамдайды. Жаңадан қабылданған білім беру жүйесінің тұжырымдамасында 1997 жылғы қабылданған Лиссабон конвенциясы бойынша әлемдік білім кеңістігіне интеграциялау, біздің дипломдарымыз бен аттесттарымызды мойындау үшін, отандық білім жүйесі білім берудің ұзақтығы факторын орындауы қажет, демек жаңа білім мен ақпаратты алу жағдайында интеллектуалдық мүмкіндіктерді дамытуда 12 жылдық орта білім беруге кезеңмен көшуді іске асыру қажеттілігін ерекше күн тәртібіне қойып отыр 12 жылдықоқытуға көшу: - жоғары сыныптарда оқыту үрдісін мамандықтарға бағыттау арқылы шәкірттердің дара қабілеттерін дамыту үшін жағдай жасауға мүмкіншілік береді;

- шәкірттердің даралық қажеттіліктерін өз бетімен жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыруды ескере отырып, оқу бағдарламаларын тиімді ұйымдастыру үшін жағдайлар жасайды; Лиссабон конвенцияларының ұсыныстарына сәйкес халықаралық деңгейде оқытудың және білімдік бағдарламалардың ұзақтығы бойынша университетке дейінгі білім беруді салыстыруды қамтамасыз етеді;

Сонымен қатар Қазақстандық қоғамның дамуының ерекшелігін ескеруді қажет еді, оның ішінде жастарды қалыптастырудың білімдік, тұлғалық тұрғыдан жоғары қарқыны, өз тарихы, мәдениеті, менталитеті мен білімдік базасы, 12 жылдық оқытудың балалар мен жосөспірімдердің әлеуметтену үрдістеріне әсері. Қазіргі кезде отандық 4+5+2 құрылымы қолданылады, оның жоғары деңгейінде мамандыққа саралау, даралау жеткіліксіз іске асады, шын мәнінде оның өте аз тиімділігінің көрсеткіші болып табылады. Жаңа тұжырымдамада өзіміздің отандық және әлемдік тәжірибені ескере отырып, жалпы орта білім берудің өте тиімді және қолайлы құрылымының варианты ұсынылды, яғни, 4+6+2 құрылымы жоғары сыныптарда 1 жылға оқытудың ұзақтығын арттыру есебінен.

Болашақта төмендегідей құрылымға өту жоспарланған:

1. Базалық орта білім беру - 10 жыл;

2. Мамандыққа оқыту - 2 жыл 3 бағыт бойынша:

- техникалық;

- ғылыми - жаратылыстану;

- әлеуметтік- гуманитарлық.

Ұсынылып отырған деңгейлер және орта білім берудің мазмұны 12 жылдық білім беруге жеңіл де, ешқандай қиындық көрмей өтуге, оған бейімделуге мүмкіншілік жасайды. Осындай құрылым мен мазмұн қазіргі жағдайға сәйкес келеді және ЮНЕСКОның ұсыныстарын іске асыруға бағытталған.

Жалпы білім беретін мекемелер негізінен мемлекеттік жалпы білім беретін мектептер болып табылады, сонымен қатар жаңа тұрпатты оқу орындары-гимназиялардаң лицейлерден тұрады.

Бастауыш мектеп - жалпы білім беретін мектептің бірінші басқышы. Бастауыш мектеп жеке тұлға ретінде баланың қалыптасуы мен қабілетінің дамуын, оқушылардың оқуға деген ептілігі мен бейімділігін қамтамасыз етеді. Бастауыш мектептің міндеті-оқушыларды оқуға, жаза білуге, есеп шығаруға үйрету, қоғам және табиғат туралы бастауыш білім беру, мәдениеттілік пен әдепті мінез-құлықтарға дағдыландыру. Білімнің берік негізі бастауышта қаланады. Оқу пәндері мектептің бұл басқышында кірік тірілген курстардың сипатында болады. Ол курстар негізінен табиғат, қоғам, адам, оның еңбегі туралы алғашқы түсініктердің негізін қалайды. Бастауыш мектепте дене, эстетикалық және еңбек тәрбиесі, шет тілдер бойынша факультативтік сабақтар енгізілуі мүмкін. Оқыту 6 жастан басталады. Бастауыш мектепте жаңа тұжырымдамаға сәйкес шет тілі және информатика негіздері ерте оқытыла бастайды. Бастауыш мектеп ең алдымен оқуға үйретуі тиіс екенін тәжірибе көз жеткізе дәлелдеп берді. Бұл туралы аса көрнекті педагогтар - Я.А.Коменский, К.Д.Ушинский, Ф.А.Дистервег, Ы.Алтынсарин жазған болатын.

Негізгі мектеп мектеп бітірушіге білімін жалғастыру үшін, оның қоғамдық өмірге жан-жақты араласуға қажетті жалпы даярлықтың берік фундаментін қалайды. Негізгі мектеп оқушының жеке тұлғасының дамуын оның әлеуметтік өзін-өзін анықтауға бейімділігі мен қабілетін, ғылым негіздерін терең меңгеруді және ғылыми көзқарасты қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Оқытудың бұл кезеңінде таңдауы бойынша қосымша пәндерді (міндетті пәндерден басқа), факультативтік курстарды, сыныптан тыс сабақтардың жүйесін енгізу оқушылардың бейімділігі мен қабілеттілігін жан-жақты дамытуға бағытталған. Негізгі мектепте оқыту әртүрлі деңгейдегі бағдарламалар бойынша іске асады.

Негізгі мектеп міндетті болып табылады. Негізгі мектептің түлектері орта мектепте өз білімін жалғастырады. Олар сонымен қатар әртүрлі кәсіптік оқу орындарында, кешкі, сырттай жалпы білім беретін орта мектептерде білімін жалғастыруға құқықы бар.

Орта мектеп оқытуды жан-жақты және тереңдетілген саралап оқытудың негізінде оқушылардың жалпы білім беретін даярлығын аяқтауды қамтамасыз етеді, оқушылардың қызығуын толық ескеру, қоғамдық өмірге белсенді қатысуы үшін жағдай жасайды.

Жалпы білім беретін орта мектептің жоғары сатысы мына үлгіде дамиды: жоғары сатысы 2 жылдық орта мектеп (11-12 сыныптар). Ол біріктірілген оқу жоспарымен жұмыс істейді. Даралап оқыту факультатив сабақтары арқылы іске асады. Еңбекке баулу сабақтарының апталық жүктемесі көбейтілуі мүмкін. Соның нәтижесінде бұл мектептен жасөспірімдер білім алумен қатар мамандық туралы куәлік алып шығарды. Оқушы қаласа, кейінен оқуын колледжде жалғастыра алады. Жоғары сатысы 3 жылдық арнаулы мектеп-гимназия (9,10,11 сыныптар). Онда оқыту бағдар бойынша даярланған: гумантарлық, физико-математикалық, химия биологиялық т.б. Гимназияда жастарды оқу бағдарларына сәйкес мамандыққа бейімдейді. Бітірушілер жоғары оқу орындарына немесе колледждерде оқуын жалғастырады.

Үшжылдық кәсіптік мектеп. Ол жаппай кең ауқымды жұмысшы кадрларын даярлайды. Төрт жылдық орта мектеп-кәсіптік лицей. Оқуын кейін университетте жалғастыратын, өзінің дамуын бағытын нақтылап алған жеткіншектер лицейге түседі. Оның құрамында бірнеше бағытты бөлімдер болады: лингвистикалық,техникалық, педагогикалық, экономикалық және т.б. Лицейдің оқу бағдарымен орта буын мамандыққа ие бола алады.

1999 жылғы қабылданған ҚР “Білім туралы”заңында гимназияға былай деп анықтама береді:

“Гимназия-негізгі және қосымша жалпы білім беру бағдарламасын іске асыратын оқушыларды олардың берілетін бейімділігі мен қабілетінt сәйкес тереңдеп, салаға бөліп, саралап оқытуды көздейтін жалпы орта білім беретін оқу орны”.

“Лицей-негізгі және қосымша жалпы білім беру бағдарламаларын іске асыратын, жоғары сатыдағы оқушыларды кәсіби бағдарлай отыруды жүзеге асыратын жалпы орта білім беретін орны.

Жалпы орта білім беру саласында оның мазмұнын білім беруді демократияландыру және ізгілікті ету бағытында айтарлықтай жаңарту қажет. Оқушылардың сапалы білім, білік дағды алуының жоғары негіздеріне қол жеткізген жөн. Мазмұнды жаңарту білім берудің жетілдірілген мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттарын әзірлеумен және енгізумен қамтамасыз етіледі. Мазмұны, тілі, жағдайы мен оқыту нысандары бойынша әр алуан ауыл мектебі өзіне ерекше мән беруді қажет етеді. Деңгейлік әрі бейімділік саралауды және оқытуды дербестендіруді, соның ішінде сыныптардың шағын толымдылығы жағдайында жүзеге асырудың қажеттілігі оқу үрдісін принципті түрде өзгеше ұйымдастыруды және педагог қызметкерлердің даярлық деңгейін айтарлықтай жақсартуды талап етеді. Шағын жинақталған мектептердегі оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастыруды басқару мен оның ерекшелігі бұл саладағы қатынастарды реттеуші нормативтік құжаттар жасауды талап етеді.

Дамуында ауытқушылығы бар балаларды оқыту үшін коррекциялық сипаттағы арнаулы білім беру мекемелері (сыныптар, топтар) ұйымдасады. Ондай арнаулы мекемелер қоғамда осындай балаларды емдеу, тәрбиелеу мен оқытуды, әлеуметтік бейімделуді қамтамасыз етеді. Осындай арнаулы білім беретін мекемелерге балалар мен жасөспірімдер білім беруді басқару органдары балалардың ата-аналарының немесе ауыстыра алатындардың тек ғана келісімімен, психологиялық - дәрігерлік - педагогикалық консультациялық қорытындысымен жіберіледі. Қоғамға қауыпты, девианттық сипаттағы мінез-құлқы бар, жасы онбірге жеткен, ерекше жағдайға оқытуды және тәрбиелеуді қажет ететін және арнайы педагогикалық әсер етеуді талап ететін жеткіншектер үшін оларды дәрігерлік-әлеуметтік қалпына келтіру, білім беру және кәсіби даярлықты қамтамасыз ететін арнаулы мекемелер ұйымдасады. Осындай білім беру мекемелеріне оқушылар соттың шешімімен жіберіледі. Тәрбие - еңбек және түзеу-еңбек мекемелеріндегі азаматтар үшін осы мекемелердің әкімшіліктерімен, білім беруді басқарудың мемлекеттік органдарымен негізгі жалпы және бастауыш кәсіби білім алу, кәсіптік даярлау, сонымен қатар өз бетімен білім алу үшін жағдай жасалады. Балалардың денсаулығын қалпына келтіру-сауықтыру және санаториялық мектептер мен мекемелерде іске асады.

Кәсіптік білім беру мекемелері бастауыш, орта және жоғары кәсіптік білім беру кәсіптік білім бағдарламаларын іске асыру үшін құрылады. Бастауыш кәсіптік білім берудің мақсаты-негізгі жалпы білім беру базасында қоғамдық пайдалы қызметтің барлық негізгі бағыттары бойынша жан-жақты маман еңбек қызметкерлерін даярлау. Кейбір мамандықтар бойынша орта (толық) жалпы білім беруге негізделеді. Бастауыш кәсіптік білім беру кәсіптік-техникалық және басқа да училищелерде беріледі. Орта кәсіптік білім беру негізгі жалпы, орта (толық) жалпы немесе бастауыш кәсіптік білм берудің базасында орта буын мамандарын даярлау, жеке тұлғаның білімін тереңдету және кеңейту қажеттілігін қамтамасыз ету мақсатын көздейді. Ондай білім орта кәсіптік білім беру мекемелерінде (арнаулы оқу орындарында-техникумдарда училищелерде, колледжлерде) немесе жоғары кәсіптік білім беру мекемелерінің бірінші сатысында беріледі.

Жоғары кәсіптік білім беру.Жоғары кәсіптік білім берудің мақсаты-жоғары білімді мамандарды даярлау және қайта даярлау, жеке тұлғаның білімін орта (толық) жалпы, орта кәсіптік білім берудің базасында тереңдету және кеңейту қажеттілігін қамтамасыз ету. Жоғары білімді жоғары кәсіби білім беру мекемелерінде (жоғары оқу орындарында, университеттерде, академияларда, институттарда, колледждерде) алуға болады. Бастауыш және орта кәсіптік білімі бар жастар мамандықтарына сәйкес жоғары кәсіптік білімді қысқартылған, жеделдетірілген бағдарлама бойынша ала алады. Жоғары білім беруді дамытудың негізгі тенденциясы мамандарды даярлаудың сапасын арттыру, инновациялық білім беруді дамыту, жоғары оқу орындарындағы ғылыми зерттеулердің әлеуметтік сала мен экономикалық қажеттіліктерімен тығыз байланысына, білімдік және ақпараттық технологияны жетілдіруге алып келеді. Қазіргі жағдайда жоғары білім беру жүйесіне жаңа сапалық және қоғамдық мәртебе беру қажет. Оның бірінші кезектегі міндеті жоғары сапалы мамандарды жеделдете дайындау, икемділік және бейімділік.

Жоғары білім берудің мақсаты – сапалы жоғары білім алуда қоғамның, мемлекеттің және жеке тұлғаның қызығуын қамтамасыз ету, әрбір адамға оқытудың мазмұнын, түрлерін және мерзімін таңдауға жан-жақты мүмкіншіліктер жасау.

Жоғары білім берудің міндеттері:

- жан-жақты іргелі білім негіздерімен қаруланған, белсенді, еңбек нарқы мен технологияның өзгермелі талаптарына бейімделген, командада жұмыс істей білетін және формациядағы мамандарды даярлау;

- жоғары оқу орындарын халықаралық аккредитациядан өтуге даярлау. Таңдаулы жоғары оқу орындарын дамыту үшін объективтік жағдай жасау;

- жоғары оқу орындарын басқарудың жаңа принциптері мен тәжірибесін қалыптастыру, стратегиялық жоспарлаудың жүйесін енгізу;

- сапалы білім алуға студенттердің құқығын нығайту.

Жоғары базалық білім беру (бакалавриат) арқылы іске асады.

Бакалавр дипломы барлық мамандықтар үшін ортақ даярлық бағыты бойынша терең де іргелі, жан-жақты кәсіптік даярлықтың аяқталғандығын білдіреді. Осындай даярлық жас маман - бакалаврларға бағыты көлемінде көптеген ғылым саласында және қосымша мамандықтар бойынша және еңбек нарқының қажеттілігіне байланысты еркін бағдарлауға мүмкіншілік береді.

Жоғары базалық білім берудің білімдік бағдарламасы бойынша оқытуды аяқтағандарға, төрт жыл оқыту мерзімінде қорытынды аттестациядан ойдағыдай өткен жоғары білім туралы мамандық және “бакалавр” академиялық дәреже беріледі. Оны бітіргендер берілген мамандығы бойынша барлық жекеменшік түріне және ведомостволық бағыныштығына қарамастан жұмыс істей алады. Одан әрі магистратурада оқуын жалғастыра алады. Бакалаврларды пайдаланудың негізгі бағыттары төмендегі салалар болып табылады: мамандығы бойынша мекемелерде, ұйымдарда, өндіріс орындарында, фирмаларда жұмыс істей алады; сонымен қатар арнаулы орта кәсіптік-техникалық оқу орындарында, колледждерде оқытушылық қызмет атқарады; ғылыми-зерттеу ұйымдарында, институттарда ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізеді; мемлекеттік қызметте т.б. жерлерде жұмыс істей алады.

Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру.Жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру үздіксіз білім беру жүйесінің жоғары деңгейі болып табылады және оның құрамына магистратура және докторантура (Р&D) кіреді.

Бұл деңгейдің мақсаты қоғамды, экономиканы, өндірісті, ғылымды, жетілдірудің проблемаларын шешуге қабілетті білім мен ғылымның интеграциясы негізінде ғылыми, ғылыми-педагогикалық кадрларды даярлаудың тиімді жүйесін жасау болып табылады.

Міндеттері:

- магистратураны жоғары оқу орнынан кейінгі деңгейге ауыстыру және докторлық бағдарламаны (Р&D) енгізу;

- жоғары оқу орындары мен ғылыми мекемелердің базасында жұмыс істейтін магистратурада ғылыми-педагогикалық кадрларды даярлаудың жаңа үлгісін енгізудің механизмін жасау;

- оқытудың кредиттік технологиясына негізделген Болон үрдісіне сәйкес кәсіптік кадрларды даярлаудың біртұтас жүйесін ендіру (бакалавр – магистр - (Р&D ));

- еңбек нарқы сұраныстарына сәйкес жаңартылған білім бағдарламасы негізінде мамандарды мақсатты даярлауды қамтамасыз ету;

- шетелдің белгілі жоғары оқу орындарымен байланыста бірнеше Қазақстандық университеттердің базасында докторлар (Р&D ) даярлау бойынша орталықтар ұйымдастыру.

Магистратурада даярлық 3 бағытта жүргізіледі:

1) іскерлік басқару – менеджмент және т.б. салада мамандарды тереңдетілген бейімдік даярлық;

2) ғылыми және ғылыми-педагогикалық қызмет үшін ғылыми-зерттеу даярлығы;

3) аралас бейімдік даярлық.

Магистрларды даярлау оқытудың ғылыми-әдіснамалық бағыттылығын және белгілі салада тереңдетілген арнайы даярлықты қамтитын білімдік бағдарламаларға негізделеді.

Магистратураны бітіргендерге магистр академиялық дәрежесі беріледі, олардың докторантурада оқуын жалғастыруға құқы бар.

Докторантура Қазақстан білім беру жүйесінде ең соңғы білімдік деңгей болып есептеледі.

Докторлық бағдарламаның негізгі ерекшеліктеріне мыналар жатады:

- оқыту мен ғылыми-зерттеу жұмысының арасында тиімді тепе-теңдікті қамтамасыз ету;

- кең көлемде ғылыми, білімдік және әдіснамалық даярлықты меңгеру.

Докторлық бағдарламаны және докторлық диссертация қорғаған ғалымдарға философия докторы (Р&D ) академиялық дәрежесі беріледі, ал бейімдік докторантураны меңгергендерге бейімдік бағыты бойынша доктор дәрежесін береді.

Докторлық бағдарлама бойынша оқу мерзімі 3 жылдан кем болмайды.

Әлемдік білім кеңістігіне интеграциялау талаптарына сәйкес жоғары және жоғары оқу орнынан кейінгі кәсіптік білім беру құрылымын халықаралық талаптарға сәйкес келтіру мақсатында кадр даярлауды болашақта үш деңгейлі жүйеге толық көшу қарастырлып отыр: бакалавриат – жоғары базалық білім беру; магистратура, докторантура (Р&D ) – жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру. Магистратура мен бакалавриатта оқу үрдісін ұйымдастыру кредиттік технология негізінде іске асуы тиіс. Бұрынғы аспирантура жүйесі халықаралық стандартқа жауап бермегендіктен, болашақта жойылады. Бұл тұжырымдаманың орындалуы болашақта кезең-кезеңмен іске асады.