Атмосфераныѕ жерге жаќын ќабатында зиянды шыєарулардыѕ ґзгеруі

Атмосферада ґлшенген бґлшектердіѕ болу уаќыты (ґмiр сїру уаќыты) физика-химиялыќ ќасиеттерден, метеорологиялыќ параметрлерден, атмосфераєа бґлшектердiѕ шыєару биiктiктен, олардыѕ ґлшемдерінен жјне т.б. тјуелді.

Атмосферадан ауа тозаѕдарыныѕ ґзін-ґзі жою негізгі процестері:

1)ауырлыќ кїшініѕ јсерінен бґлшектердiѕ шґгуi;

2)ґсiмдiктерде шґгу;

3)конденсация жјне жаѕбырмен шайылу жолымен оларды тўнбалардыѕ элементтерiне ќосу.

Радиусы 10 мкм-ден артыќ бґлшектер барлыєынан тез тўнады; ґлшемі 4-10 мкм-ден тїтінмен жїздеген километрге таралады, ґлшеммен шаќырымдарды жїздiкте тарайды, ґлшемдері 1-4 мкм-ден басталатын бґлшектер жыл аєымында тўнады; ґлшемі 1 мкм-ден кем болатын бґлшектердіѕ тўну шапшаѕдыєы атмосферада ауа аысуымен салыстырєанда аз болады (мїлдем отырмайды).

Атмосферада кїкiрттi газ SO2 ґмір сїру мерзімі бiрнеше саєаттардан бiрнеше тјулікке дейiн уаќытты ќўрайды. SO2 біртіндеп SO3-ке тотыєады, ауаныѕ ылєалымен ґзара јрекеттесіп кїкiрттi ќышќылды ќўрайды. Тотыєу процесiніѕ жылдамдыєына кїн жарыєы, жјне шаѕныѕ тотыєу процесін жылдамдататын ґте ўсаќ бґлшектері јсер етеді.

Толќын ўзындыєы 220-250 нм болєан кезінде, SO2-ніѕ SO3-ке ґту процесі белсендi болады. Тотыєудыѕ процесiне ылєалдылыќ та јсер етедi. Мысалы, ауаныѕ ылєалдылыєы 60 % кезінде, атмосфералыќ ауадаєы кїкіртті ќышќылдыѕ ауа тозаѕыныѕ концентрациясы =7,8%, ал ылєалдылыќ 81 % кезінде- =31%.

Органикалыќ отынды жаќќан кезде СО2 атмосфералыќ ќоры жылына 0,7% ґседi. Ќазiргi уаќытта СО₂ -ніѕ атмосферада орташа концентрациясы бастапќыєа ќараєанда (0, 029 %) шамамен 0, 033 % ќўрайды.

СО2 шыєарулары оныѕ ґсiмдiктермен меѕгерілуiне ќарсы ќойылады, сонымен бірге атмосферада СО2 концентрациясыныѕ жоєарылауымен фотосинтез реакциясыныѕ ќарќындылыєы артады, яєни ґсiмдiктердiѕ ґсуі артады.

Фотосинтез реакциясы: СО₂ + Н₂О + световая энергия → СН₂О + О₂

Формальдегид

2000 жылєа ќарай СО2 концентрациясы еселендi. Бўл спектрдіѕ инфраќызыл аймаєында жўтудыѕ кїшеюі жјне єарышта жоєалатын энергияныѕ кішірею есебінен планетада температураныѕ жоєарылауына јкеледі.

Басќа жаєынан ќараєанда, жанартау атќылауларынан жјне адамныѕ іс-јрекеті есебiнен болатын атмосфераныѕ шаѕ басуыныѕ жоєарылауы планетаныѕ орташа температурасын 1860 жылмен салыстырєанда 1-1,5°С-ќа тґмендетеді. Ќорыта келгенде, СО2-нiѕ жоєары дјрежеде болуы, климатќа јсері ќиын.

ЖЭС-тан шыєатын азот тотыќтарыныѕ шыєарындыларыныѕ ґсуімен байланысты, атмосферада азот айналымын ќарастырайыќ.

Атмосфера N2 молекулалары тїрінде кездесетін, 79 % азоттан тўрады. Ґсiмдiктер тек «белгiленген» азотты єана пайдалана алады, ол тек ґсімдіктер мен жануарлар єана пайдалана алатын химиялыќ ќосылуларєа ќосылєан азот деген маєынаны білдіреді. Табиєи жаєдайларда азот топыраќ жјне кейбiр теѕiз организмдармен белгiленедi, жјне кейбіреулері єарыш сјулелерi мен электр заряды јсерінен табиєи ионизация процестерiнде белгіленеді. Ауыл шаруашылыєында азотты бекiту їшiн бўршаќты ґсiмдiктердi пайдаланады.

Атмосферада азот тотыќтарыныѕ ґмір сїру уаќыты 5 тјулiкке дейiн. Содан соѕ олар жауын-шашынмен, топыраќ пен сутаєандарєа тїсіп шайылады. Сол арќылы адамныѕ іс-јрекетініѕ јсерінен байланєан азоттыѕ мґлшері, табиєатта табиєи жолмен алынатын байланєан азоттан асады.

Белгiленген азоттыѕ жалпы саны адам баласыныѕ ќатысынсыз жылына 58 млн. тоннаны ќўрайды, ал адамныѕ јрекетімен шамамен жылына шамамен 64 млн. тоннаны, ґнеркјсiптiк азот (кґлік жјне ЖЭС) јрекетінен жылына 20 млн. тоннаны ќўрайды.

Азот тотыќтары адам денсаулыєына зиянды јсер ететін,кґруді нашарлататын фотохимиялыќ тўманды (смог) тудырады.

Азоттыѕ екi тотыєымен фотохимиялыќ реакция

NO₂ + УФ = NO + O

O + О₂ = О₃

NO + O₂ = NO_{3 екілік реакциялар}

NO₃ + О₂ = NO₂ + O₃

NO + O₃ → NO₂ + O₂

Бўл реакциялардыѕ нјтижесінде ЖЭС жану ґнiмдеріндегi NO2 мґлшері атмосферада максималды шоєырланулардыѕ аймаєында тїтiн алауыныѕ ќозєалыс ґлшемi бойымен 60-70%-ке дейiн ўлєаяды. Бўл кезде ќўбырдыѕ шыєысында азоттыѕ екi тотыєы барлыќ тїтіндік газдарда кездесетін азот тотыќтарынан 10-15 % ќўрайды, ќалєан бґлігі 85-90 % NO ќўрайды. NO2 NO-єа ќараєанда 2-3 есе улы болєандыќтан, ол табиєатќа жану ґнiмдерініѕ терiс јсерiн кїшейтеді.

Азот тотыєыныѕ валенттiлiгi жоєары болєан сайын, оныѕ улылыєы артады.

Фотохимиялыќ тўманныѕ (смог) тїзілуініѕ шарты кїн радиациясыныѕ молшылыєы, температуралыќ инверсия жјне желдіѕ аз жылдамдыєы болып табылады. Тїнде оксиданттардыѕ аз концентрациясы таѕєа ќарай артады, еѕ жоєарєы концентрация тїсте, ал максималды мјні кїннiѕ кґзі бар кезінде болады.

Жануарлар јлемініѕ ґмір сїруіне маѕызды рольді ауаныѕ оттегісі јсер етеді. Оныѕ ќўрамы тыныс алу процесiнде, жердегі ґсімдіктерді жойєан жјне органикалыќ отынды жаєу кезінде азаяды. О2 концентрациясыныѕ тґмендеуi, СО2 концентрациясыныѕ жоєарылауымен де байланысты.