Профессиональная ориентация учащихся на сельскохозяйственные профессии

Изменения в характере труда в сельскохозяйственном производстве и требования к подготовке кадров. Специфика профориентации с сельскими школьниками на труд в сельском хозяйстве.

Изменение характера труда в сельскохозяйственном производстве и требования к подготовке кадров.

Решение главной задачи, дальнейшее повышение материального благосостояния наших людей — немыслимо без успешного решения основных задач сель­скохозяйственного производства, дающего основную массу продук­тов питания для населения и сырье для многих отраслей промыш­ленности.

Сельское хозяйство — жизненно важная отрасль экономики страны не только с точки зрения обеспечения населения продук­тами питания, но и с точки зрения сферы приложения труда, по­лучения средств существования почти всего трудоспособного населения. На его долю приходится значительная часть национального до­хода и свыше 30% доходной части государственного бюджета.

Интенсификация сельского хозяйства позволила — даже при сокращении численности работников — неуклонно увеличивать объем продукции. В расчете на один гектар он вырос в истекшем десятилетии по сравнению с предыдущим в 1,3 раза.

Научно-технический прогресс в сельском хозяйстве, новые тех­ника и технология предъявляют все более высокие требования к труженикам сельского хозяйства. Они должны обладать опреде­ленной подготовкой, чтобы уметь правильно эксплуатировать но­вые средства, полностью использовать их возможности и, кроме того, иметь такой уровень знаний, который бы позволял им при­нимать участие в совершенствовании производства. Научно-тех­нический прогресс превращает рост профессиональной и общей культуры работника сельского хозяйства в веление времени.

С изменением технической базы и технологии сельскохозяйст­венного производства происходят изменения и в профессиональной структуре работников сельского хозяйства. Ликвидируются многие профессии, связанные с тяжелым физическим трудом, появляются новые,, в содержании труда которых преобладают механизация и автоматизация производственных процессов.

Так, например, на молочной ферме при ручном труде почти все работы по обслуживанию скота выполняла доярка-скотница. Но вот на ферме смонтировали доильную установку с молокопроводом, применили тракторный кормораздатчик, механизировали уборку навоза. В этих условиях потребовалось разделить труд: доение коров осуществляет оператор машинного доения, кормление жи­вотных — кормач-механизатор, уборку навоза — скотник. Таксе разделение обязанностей создало условия для лучшего использо­вания машин и механизмов на ферме, позволило повысить мастер­ство каждого работника, сделать совместный труд более произво­дительным.

В земледелии до недавнего времени тракторно-полеводческая бригада производила все работы по выращиванию и уборке урожая. Теперь во многих хозяйствах, где имеются соответствующие спе­циализированные машины, такие работы, как заготовка, приго­товление и внесение удобрений в почву, выполняют специализиро­ванные производственные единицы — механизированные отряды.

Разграничиваются обязанности и между механизаторами. Сейчас для хозяйств, где применяются индустриальные методы производства, привычными стали такие профессии, как мастер-наладчик, токарь, слесарь-сантехник, электрик, электро- и газо­сварщик, оператор комплекса, бульдозерист, скреперист, лабо­рант и т. д. Появление новых профессий — закономерное следст­вие перевода сельскохозяйственного производства на индустриаль­ную основу.

Сельскохозяйственное производство — отрасль, имеющая свои особенные, специфические условия, связанные с сезонностью ра­бот и разными природными условиями.

В сельском хозяйстве рабочий период и время производства зачастую не совпадают. Так, время производства озимых хлебов длится почти год, а рабочий период при современном уровне меха­низации их возделывания длится около месяца. Производство про­дуктов земледелия характеризуется исключительной сезонностью. Отдельные работы надо выполнять в строго определенные и огра­ниченные сроки. Для этого нужны десятки и сотни различных ма­шин и механизмов, причем специальных для различных культур и технологических операций.

В отличие от промышленности, где на каждом предприятии вырабатывается только определенный вид продукции, в сельском хозяйстве на одной и той же земле производят разнообразные ви­ды продукции. Если в промышленности рабочий имеет свое по­стоянное место у одного и того же станка или агрегата и выпол­няет более или менее определенный комплекс операций, то в сель­ском хозяйстве механизатор в течение года многократно меняет агрегаты: весной он работает с плугами, культиваторами и сеял­ками; летом — с пропашными, сенокосными, силосоуборочными и другими машинами; осенью — с различными уборочными агре­гатами, плугами и транспортными средствами; зимой он занят на ремонте техники, перевозке кормов, удобрений и других материа­лов.

Все это показывает, что наряду с профессиями и специально­стями, которые носят узкопрофильный характер, больше появля­ется профессий, сочетающих в себе несколько специальностей.

Механизация процессов сельскохозяйственного производства не исключает физический труд, но коренным образом меняет его содержание: основную роль начинают играть не только сноровка, но и технические, агрономические и зоотехнические знания, про­фессиональное мастерство.

Значительную роль играет и четкая организация сельскохо­зяйственного труда и производства.

Таким образом, научно-технический прогресс, охвативший сель­скохозяйственное производство страны, широкий комплекс мер, требует расширения подготовки квалифицированных кадров.

В настоящее время в сельскохозяйственном производстве на­считывается более 100 рабочих профессий, по которым осуществля­ется подготовка рабочих в сельских ПТУ. Профилирующая про­фессия сельскохозяйственного производства — профессия меха­низатора.

Основой профессиональной ориентации сельских школьников является общеобразовательная подготовка в объеме средней школы, трудовое политехническое обучение, в процессе которых учащиеся получают необходимые знания и умения, у них формируются по­нятия о едином народнохозяйственном комплексе страны, о роли сельскохозяйственного производства в жизни общества, о характе­ре труда и основных профессиях сельскохозяйственного произ­водства. Процесс обучения и воспитания сельских школьников должен быть органически связан с жизнью села, практикой земле­дельцев и животноводов.

Это позволяет учащимся с раннего возраста познавать красоту и героику сельскохозяйственного труда, полюбить землю и людей, работающих на ней.

В начальных классах в процессе обучения школьников в до­ступной форме знакомят с окружающим сельскохозяйственным производством, пробуждая интерес к нему, формируя убеждение в том, что труд в нашем обществе является гражданским долгом и потребностью человека.

Большими возможностями для проведения профориентацион-ной работы на этом этапе располагают уроки трудового обучения, природоведения, чтения.

Первоначальные знания, трудовые умения и навыки учащиеся углубляют и развивают в дальнейшем при обучении в последую­щих классах. Программы обучения в средних и старших классах предусматривают ознакомление школьников с техникой, техно­логией, экономикой и организацией сельскохозяйственного произ­водства и его основными профессиями.

Для успешного решения задач профессионального просвещения учащихся сельских школ необходимы: глубокое изучение приро­доведения, ботаники, зоологии, биологии; качественное выполне­ние работ, предусмотренных программой по сельскохозяйственно­му труду на школьном учебно-опытном участке, полях и фермах сельскохозяйственных предприятий; участие в общественно полез­ном труде, в работе кружков, в экскурсиях на сельскохозяйствен­ные производственные предприятия, в научно-исследовательские университеты, опытные станции, в встречах с передовиками и но­ваторами сельскохозяйственного производства.

Основы курсов физики, математики, литературы, обществен­ных дисциплин располагают большими возможностями формиро­вания у школьников мотивов выбора профессий сельскохозяйст­венного производства. Задача учителей-предметников состоит в том, чтобы творчески использовать эти возможности и применять разнообразные формы и методы профориентациониой работы в про­цессе учебной и внеклассной деятельности учащихся.

Учитывая, что большинство оканчивающих среднюю школу включаются в непосредственную трудовую деятельность, работа по профориентации с учащимися IX—Х(Х1) классов должна но­сить углубленный и конкретный характер и подкрепляться уча­стием школьников в общественно полезном труде. Это может быть работа школьников в мастерских, учебных кабинетах и лабораториях, на учебно-опытных участках в составе ученических произ­водственных бригад, в лагерях труда и отдыха (при проведении в IX классе летней учебно-производственной практики).

В процессе профориентационной работы учащимся следует по­казать, что для тружеников сельского хозяйства у нас в стране де­лается многое, чтобы улучшить условия их труда и быта.

Наряду с общими сведениями о состоянии и путях развития сельского хозяйства, получаемыми школьниками во время полит­информаций, бесед, встреч, значительное место должно занять оз­накомление с различными профессиями, особенно с теми, которые необходимы для данного экономического района. При этом важно разъяснить учащимся следующее: содержание труда, требования профессии к человеку и возможности творческого проявления лич­ных качеств; условия труда, его организация и оплата; возможно­сти овладения профессиями и перспективы профессионального совершенствования.

В профессиональном просвещении учащихся большую роль играют такие внешкольные мероприятия, как «Вечера защиты про­фессий» и «Фестивали профессий», которые проводятся совместно с представителями хозяйств. В проведении этих мероприятий ак­тивное участие должны принимать комсомольские организации колхозов, совхозов и школ.

В целом формы профпросвещения весьма разнообразны. Кро­ме указанных, это чтение литературы о сельскохозяйственных профессиях, конкурсы «Кто больше знает сельскохозяйственных профессий», вечера сельскохозяйственных профессий, викторины, фотоконкурсы на тему «Труд красит человека», конкурсы на луч­шее сочинение или реферат о профессии работника сельского хо­зяйства и др.

Основной формой проведения профориентационной работы во внеклассной работе по техническому творчеству и труду являются кружки по интересам. Они дают возможность учителю — руко­водителю кружка практически ознакомить школьников со многи­ми профессиями, а учащимся проверить свои силы, проявить свой профессиональный интерес в работе по тому или иному виду труда.

В кружках, как правило, приходится иметь дело с учащимися, чьи склонности уже в какой-то мере определились. И задача состо­ит в том, чтобы развивать эти склонности, углублять у школьни­ков интерес к творческой деятельности.

Большое значение в профориентации с учащимися имеют массо­вые формы работы:

встречи и беседы специалистов сельского хозяйства с учащи­мися;

экскурсии на сельскохозяйственные предприятия;

встречи с новаторами производства, ветеранами труда;

технические конференции и слеты рационализаторов сельско­хозяйственного труда;

организация выставок технического творчества;

проведение лекций и бесед;

просмотр тематических телепередач и др.

Большую помощь в проведении профориентационной работы учителям-предметникам и классным руководителям оказывает школьный библиотекарь. Формы совместной работы могут быть различными. Это и наблюдения за чтением школьников, и прове­дение анкетных опросов, и анализ данных о прочитанных книгах, и проведение индивидуальных бесед, и рекомендация книг для чте­ния по профориентации (составление тематических планов чтения по отраслям, профессиям). В этой деятельности, как и во всей ра­боте по профориентации, необходимо учитывать местные условия — потребности колхозов, совхозов, района, области в специалистах соответствующих профессий.

В проведении профориентационной работы с учащимися помо­гает наглядная агитация: оформление стендов, щитов, стенгазет, витрин, рассказывающих о массовых профессиях, в которых нуж­даются село, колхоз, совхоз, область, о передовиках и рационали­заторах сельскохозяйственного производства.

Успешное решение задач подготовки высококвалифицированных кадров для сельского хозяйства в значительной степени зависит от организации профессионального отбора (подбора), трудоустройства и профессиональной адаптации молодежи в трудовом сельско­хозяйственном коллективе.

ОРГАНИЗАЦИЯ ОБЩЕСТВЕННО ПОЛЕЗНОГО, ПРОИЗВОДИТЕЛЬНОГО ТРУДА УЧАЩИХСЯ (2 ЧАСА)

Основные задачи в организации производительного труда. Виды производительного труда школьников. Содружество школы и предприятия. Трудовые объединения школьников.

Перад агульнаадукацыйнай школай стаяла і стаіць задача эфектыўнай рэалізацыі асноватворнага прынцыпу спалучэння навучання зпрадукцыйнай працай. Ва ўмовах школьных майстэрняў існуюць два асноўныя шляхі ўключэння вучняў у прадукцыйную працу: непасрэдна на ўроках працоўнага навучання і ў пазаўрочны час. Спалучэнне навучання з прадукцыйнай працай становіцца больш эфектыўным, калі гэтыя два шляхі аб'ядноўваюцца. У такім выпадку ўся прадукцыйная праца будуецца на базе ведаў і ўменняў, набытых вучнямі ў працэсе працоўнага навучання.

Вядомы розныя падыходы вучоных (працы С.Е.Дурнева, К.Н.Катханава, А.Ф.Кручкова, Г.М.Назарава і інш.) да вызначэння паняцця "прадукцыйная праца". Аналіз іх думак дазваляе сцвярджаць, што да прадукцыйнай патрэбна аднесці працу, якая адпавядае ўзросту і задачам навучання і выхавання, стварае матэрыяльныя каштоўнасці і ўключае вучняў у вытворчыя адносіны.

Яе асноўнымі задачамі з'яўляюцца:

- азнаямленне школьнікаў з асновамі сучаснай вытворчасці, фарміраванне інтарэсу да прафесій народнай гаспадаркі, замацаванне ведаў, уменняў і навыкаў, атрымліваемых у час працоўнай і агульнаадукацыйнай падрыхтоўкі;

- выхаванне сацыяльна значымых якасцей асобы (усвядомленай патрэбнасці ў працы, павагі да людзей працы, клапатлівых і беражлівых адносін да грамадскай маёмасці і прыроды, адказнасці за вынікі сваёй працы і таварышаў і інш.);

- эканамічная падрыхтоўка школьнікаў (фарміраванне ўяўленняў аб прадукцыйнасці працы, сабекошце і якасці прадукцыі, уліку і нарміраванні працы, заработнай плаце і г.д.);

- аказанне пасільнай дапамогі прадпрыемствам і арганізацыям у выкананні вытворчых заданняў.

Змест прадукцыйнай працы павінен мець прамыя адносіны як да патрэб школы, так і прадпрыемстваў, арганізацый і ўстаноў, што акружаюць школу. Прадукцыйная праца павінна спалучацца з работамі па самаабслугоўванню, самазабеспячэнню. У практыцы арганізацыі прадукцыйнай працы найбольш яскрава выдзяляюцца тры асноўныя яе віды:

- праца па вырабу матэрыяльных каштоўнасцей для школ і іншых устаноў сістэмы адукацыі;

- праца з пастаўкай гатовых вырабаў непасрэдна ў гандлёвую сетку;

- праца па выкананню заказаў прадпрыемстваў і ўстаноў.

Пры выкарыстанні першага віду працы школьнікі вырабляюць і рамантуюць абсталяванне, мэблю, цацкі для груп падоўжанага дня і дзіцячых садкоў, ствараюць і абсталёўваюць дзіцячыя пляцоўкі, працуюць у кутках жывой прыроды і на прышкольным участку. Прадукцыйная праца для патрэб іншых школ, äЗіöÿ÷ûõ садкоў адрозніваецца ад работ па самаабслугоўванню большай патрабавальнасцю да якасці вырабаў, якія павінны быць матэрыяльнай каштоўнасцю. Апрача таго, выкарыстанне гэтых вырабаў самімі школьнікамі прывучае іх цаніць працу таварышаў, беражліва адносіцца да рэчаў, а іх атрыманне стварае добрыя магчымасці для вывучэння асноў эканомікі.

Аднак нават вытворчасць матэрыяльных каштоўнасцей для патрэб устаноў сістэмы адукацыі, пераважна для дзiцячых садкоў, не рашае асноўных задач прадукцыйнай працы. Гэты від яе слабей за іншыя садзейнічае мэтам прафесіянальнай арыентацыі вучняў, горш рашае таксама пытанні забеспячэння вучэбных майстэрняў неабходнымі матэрыяламі і інструментамі. Таму выраб прадметаў для ўстаноў сістэмы адукацыі можа быць рэкамендаваны ў якасці першых крокаў ажыццяўлення сувязі працоўнага навучання з працай школьнікаў.

Выраб у працэсе працоўнага навучання розных прадметаў непасрэдна для гандлёвай сеткі прадугледжвае параўнальна высокія патрабаванні да знешняга выгляду гэтых прадметаў. Такая пастаноўка пытання, хоць і ўскладняе прадукцыйную працу, але дазваляе праводзіць больш эфектыўную работу па эстэтычнаму выхаванню вучняў, па павышэнню патрабавальнасці да якасці работы.

Найбольш распаўсюджанымі вырабамі для гандлёвай сеткі з'яўляюцца шматлікія прадметы з драўніны і металу: вешалкі, плечыкі, паліцы, скрынкі, ручкі для лапат, дзіцячая мэбля, цацкі, завесы, вугалкі, зашчапкі і інш. Гэтыя вырабы носяць гаспадарча-бытавы характар.

Супрацоўніцтва школ з прадпрыемствамі з'яўляецца найбольш перспектыўнай справай, а арганізацыя прадукцыйнай працы па выкананню заказаў вытворчасці — найбольш прыдатнай яе формай. Перавагі гэтага віду прадукцыйнай працы ў наступным:

- значна пашыраецца наменклатура вырабаў пры рабоце ў вучэбных майстэрнях, паколькі з'яўляецца магчымасць атрымліваць не толькі прадметы гаспадарчага, але і вытворчага прызначэння;

- такая прадукцыйная праца ўяўляе сабой пэўную вытворчую кааперацыю, бо вучні выконваюць сумесна з дарослымі частку работы па выпуску таварнай прадукцыі;

- узмацняецца сувязь працоўнай падрыхтоўкі вучняў з жыццём грамадства;

- пры выкананні заказаў прадпрыемстваў для ацэнкі працоўных поспехаў вучняў выкарыстоўваюцца, як і ў дарослых, вытворчыя паказчыкі: план, якасць, аб'ём прадукцыі і інш.;

- выконваючы заказы, вучні лепш знаёмяцца з вытворчасцю, арганізацыяй работы, што садзейнічае развіццю політэхнічнага кругагляду, становіцца галоўнай крыніцай фарміравання ўяўленняў аб сучаснай вытворчасці;

- у ходзе выканання заказаў вучні знаёмяцца з многімі прафесіямі, спасцігаюць працу розных спецыялістаў;

- працэс выканання заказаў больш паспяхова вырашае пытанні забеспячэння вучэбных майстэрняў неабходнымі матэрыяламі, інструментамі, паўфабрыкатамі;

- прадукцыйная праца па выкананню заказаў лепш садзейнiчае эканамічнаму выхаванню вучняў.

Для паспяховай арганізацыі прадукцыйнай працы вучняў важнае значэнне мае правільны падбор заказаў ці відаў работ. Ужо адабраныя аб'екты працы (віды работ) павінны адказваць наступным асноўным патрабаванням:

- яскрава выражаць грамадска карыснае, перш за ўсе — вытворчае прызначэнне;

- адпавядаць вучэбнай праграме;

- мець тыповасць аперацый, комплекснасць іх;

- адпавядаць узроўню падрыхтоўкі вучняў;

- мець магчымасць выкарыстання розных форм арганізацыі

працы вучняў;

- валодаць неабходнай складанасцю і працаёмкасцю аб'ектаў работ;

- быць серыйнымі;

- быць даступнымі і тэхналагічнымі для вырабу на наяўнай матэрыяльнай базе;

- адпавядаць школьным правілам тэхнікі бяспекі.

Прадукцыйную працу па заказах прадпрыемстваў можна ўмоўна падзяліць на тры падвіды:

- камплектаванне дэталяў (вырабаў);

- зборка вырабаў з гатовых дэталяў;

- выраб дэталяў з матэрыялаў (паўфабрыкатаў).

Найбольшае распаўсюджанне з іх атрымалі работы па зборцы бытавой і прамысловай электрычнай арматуры і апаратуры. Напрыклад, вучні могуць збіраць установачную арматуру, выключальнікі, рэле, кантактары, магнітныя пускальнікі, размеркавальныя шчыты, электрычныя машыны і інш.

Выраб дэталяў з матэрыялаў (паўфабрыкатаў) — гэта від прадукцыйнай працы, які можа выкарыстоўвацца асобна ці спалучацца са зборкай шматдэтальных вырабаў. Прасцейшыя работы гэтага віду звязаны са зняццем завусенцаў, прыліваў, рэшткаў матэрыялаў на дэталях пасля прасавання, штампоўкі, ліцця, рэзання механічнымі нажніцамі і г.д.

Праца па вырабу дэталяў і зборцы іх патрабуе ад вучняў навыкаў ручной і механічнай апрацоўкі матэрыялаў, валодання слясарна-зборачнымі і электратэхнічнымі інструментамі. Узровень іх павінен быць даволі высокім, таму што адхіленне тэхнічных параметраў вырабаў ад патрабуемых можа прывесці да выпуску прадукцыі з бракам, што не будзе садзейнічаць паспяховаму выхаванню вучняў.

Выкананне ў школьных майстэрнях работ па заказах прадпрыемстваў і ўстаноў павінна будавацца на дагаворнай аснове. Дагавор дазваляе школе перспектыўна планаваць як арганізацыю прадукцыйнай працы вучняў, так і іх працоўную падрыхтоўку ў цэлым. У сваю чаргу, прадпрыемствы і арганізацыі дакладна арыентуюцца, у якім аб'ёме школьнікі выпусцяць прадукцыю, у якія тэрміны патрэбна паставіць матэрыялы і інструменты. Дагавор павышае ўзаемную адказнасць заказчыка і выканаўцы. У тэкст дагавора звычайна ўключаюцца наступныя звесткі: пералік вырабаў, іх колькасць, тэрмiны пастаўкі, тэхнічныя патрабаванні, умовы кантролю, перавозкі і здачы прадукцыі, парадак разлікаў і аплаты працы, адрасы бакоў, тэрмін дзеяння дагавора і інш.

Арганізацыя працоўнай падрыхтоўкі школьнiкаў на аснове прадукцыйнай працы патрабуе абавязковага нарміравання работ. Яно з'яўляецца важнай умовай і сродкам выхавання. Нормы працы (нормы часу ці нормы выпрацоўкі), якія ўстанаўліваюцца для дзяцей, павінны быць тэхнічна абгрунтаванымі і ўлічваць неабходныя затраты часу непасрэдна на работу, падрыхтоўку да яе, магчымыя перапынкі, абслугоўванне рабочых месцаў і інш.

Сапраўдная прадукцыйная праца павінна не толькі нарміравацца, але і аплачвацца. Заработная плата, якая з'яўляецца асноўным матэрыяльным стымулам працы школьнiкаў, павiнна адпавядаць яе колькасці і якасці. Яна павiнна своечасова планавацца і ўлічвацца. Пры планаванні можна выпрацоўваць розныя паказчыкі, але галоўнымі сярод іх з'яўляюцца тэрміны пастаўкі матэрыялаў, інструментаў, абсталявання і здачы гатовай прадукцыі, на аснове чаго праводзіцца аплата. Улік работ (выпуску гатовай прадукцыі) можа весціся ў адпаведных журналах ці на спецыяльных бланках.

Прадукцыйнай працай вучні школ і ВВК могуць займацца не толькі ў час працоўнага навучання, але і ў пазаўрочны перыяд. Для гэтага ствараюцца розныя працоўныя аб'яднанні школьнiкаў: вучнёўскія вытворчыя брыгады, школьныя лясніцтвы, лагеры працы і адпачынку, школьныя кааператывы.

Вучнёўскія вытворчыя брыгады звычайна ствараюцца ў сельскай школе на базе мясцовых калгасаў (саўгасаў). Змест прадукцыйнай працы ў брыгадзе вызначаецца ў асноўным праграмамі працоўнага навучання і цесна звязаны са зместам вытворчай практыкі па вырошчванню сельскагаспадарчых раслін, догляду за жывёламі і правядзенню доследаў.

Школьнае лясніцтва — гэта працоўны калектыў (звычайна сельскіх школьнiкаў), які ствараецца на базе мясцовага лясніцтва для выхавання станоўчых адносін да працы і прыроды роднага краю, фарміравання ведаў, працоўных уменняў па ахове, выкарыстанню і ўзнаўленню прыродных рэсурсаў, падрыхтоўкі да свядомага выбару прафесіі лясной гаспадаркі. У школьных лясніцтвах вучні займаюцца вырошчваннем і доглядам лясных раслiн, зборам насення, нарыхтоўкай лекавай сыравіны, грыбоў, ягад, доглядам дзікіх жывёлін, правядзеннем доследаў.

Лагеры працы і адпачынку ствараюцца звычайна для вучняў гарадскіх школ на базе калгасаў, саўгасаў, лясгасаў. Змест прадукцыйнай працы ў лагерах падобны да зместу працы ў вучнёўскіх вытворчых брыгадах і школьных лясніцтвах, але іх дзейнасць разлічана толькі на час летніх канікулаў.

Асноўнае прызначэнне школьных кааператываў — рашэнне вучэбна-выхаваўчых задач працоўнай падрыхтоўкі вучняў, фарміраванне сацыяльна актыўнай асобы маладога чаловека, выпуск прадукцыі, аказанне паслуг прадпрыемствам, установам і асобным грамадзянам на аснове дагаворных адносін. Усе кааператывы школьнiкаў можна ўмоўна падзяліць на тры тыпы. У першым выпадку кааператывам можа з'яўляцца ўвесь калектыў дзяцей школы (ці ВВК). У другім — стварэнне кааператываў адбываецца па прынцыпу рознаўзроставых атрадаў, аб'яднаных адной агульнай мэтай. У такіх кааператывах пераважаюць пэўныя абмежаваныя віды дзейнасці падлеткаў, колькасць якіх звычайна меншая, чым у першым выпадку. У школе можа быць створана нават некалькі кааператываў гэтага тыпу. Трэці тып — гэта аб'яднанне невялікай колькасці старэйшых школьнiкаў, дастаткова прадпрымальных і дасягнуўшых значных поспехаў у якой-небудзь галіне дзейнасці (кветаводы, агароднінаводы і інш.).

Пажадана, каб змест работы кааператываў вызначаўся перш за ўсё праграмамі працоўнага навучання і патрэбамі грамадства ў тых ці іншых відах дзейнасці. У практыцы арганізацыі школьных кааператываў выконваюцца наступныя работы: выраб і рамонт інструментаў, абсталявання, мэблі, тары, цацак, адзення, рамонт памяшканняў, кніжак, вырошчванне раслін і жывёлін, аказанне паслуг насельніцтву.

Для масавай арганiзацыi прадукцыйнай працы вучняў у кааператывах настаўніку неабходна мець дастатковы аб'ём эканамічных і прававых ведаў, умець ажыццяўляць гаспадарча-вытворчую дзейнасць у новых сацыяльна-эканамічных умовах.

ОРГАНИЗАЦИОННЫЕ ФОРМЫ ТРУДОВОГО ОБУЧЕНИЯ, СВЯЗЬ ОБУЧЕНИЯ С ВОСПИТАНИЕМ В СРЕДНИХ КЛАССАХ (16 Ч)

Урок – ведущая форма организации трудового обучения. Требования к урокам. Структура уроков. Типы уроков. Формы организации труда учащихся на уроках.

Урок працы (тэхнiкi, тэхналогіі) — гэта заняткi, якiя праводзіць настаўнiк у майстэрні (цэху, на прышкольным участку) з пастаянным саставам вучняў прыкладна аднолькавага ўзроўню падрыхтоўкi і аб'яднаных у клас або падгрупу класа.

У распрацоўку тэорыі і методыкi ўрока працоўнага навучання значны ўклад унеслі А.К.Бешанкоў, А.А.Дзеркачоў, А.Р.Дубаў, В.Е.Куцанаў, А.С.Лында, Д.А.Тхаржэўскі і іншыя вучоныя-педагогі.

У працоўным навучанні выкарыстоўваюцца розныя тыпы ўрока:

- тэарэтычны, у час якога настаўнік фармiруе ў вучняў новыя паняцці, тэрмiны, веды тэхнiка-тэхналагiчнага зместу; на такiм уроку вучні ў тэарэтычным плане знаёмяцца з уласцiвасцямi канструкцыйных матэрыялаў і iх выкарыстаннем, новым абсталяваннем, машынамi, перадавымі тэхналогiямi, складаннем тэхналагічных карт на атрыманне вырабаў, асвойваюць эскiзы і чарцяжы;

- практычны, на якiм школьнiкi навучаюцца практычнаму выкананню вучэбна-працоўных заданняў; пры гэтым яны асвойваюць разнастайныя тэхналагiчныя аперацыі, набываюць навыкі і ўменні агульнага і спецыяльнага характару, засвойваюць прыёмы работы, практыкуюцца ў замацаванні асвоеных раней тэхналагічных аперацый;

- лабараторны (лабараторна-практычны), якi прадугледжвае і забяспечвае выкананне намечаных праграмай лабараторных (лабараторна-практычных) работ; завяршэнне задання паводле такога ўрока афармляецца звычайна ў выглядзе пiсьмовай справаздачы;

- кантрольна-праверачны, якi праводзiцца пасля засваення матэрыялу па найбольш буйной тэме (раздзелу) або за значны прамежак вучэбнага часу;

- рашэння тэхнiка-тэхналагiчных задач; такi ўрок звычайна ставiць сваёй мэтай замацаваць завучаныя раней тэарэтычныя звесткі, засвоеныя правiлы, азначэнні і г.д., пры гэтым настаўнiк можа праводзiць рашэнне задач як рэпрадуктыўнага характару, так і творчых;

- камбiнаваны, якi спалучае ў сабе элементы ўсiх названых вышэй урокаў; гэта найбольш распаўсюджаны тып урока, якiм настаўнiк карыстаецца часцей за ўсе; такi ўрок мае свае адметныя асаблiвасцi, таму яго варта разгледзець больш падрабязна.

Структурнымі элементамі (этапамі) камбінаванага ўрока з'яўляюцца:

- арганізацыйны момант, пад час якога настаўнiк робiць улiк наяўных вучняў, агляд знешняга іх выгляду, устанаўлiвае гатоўнасць да бяспечнай работы, арганiзоўвае да выканання вучэбна-працоўнага задання;

- праверка папярэдне засвоеных ведаў і ўменняў;

- падрыхтоўка вучняў да ўспрымання новага матэрыялуі арганізацыя работы па яго засваенню;

- уводны (уступны) інструктаж (ад лацiнскага "iнструкцiо" — настаўленне) — растлумачванне вучням парадку і правiлаў выканання задання, магчымых новых прыёмаў работы, тыповых памылак; пад час iнструктажу настаўнiк можа прадэманстраваць няякасныя вырабы, няправiльна зробленыя прышчэпкі ў школьным садзе цi гадавальнiку, растлумачыць прычыны браку; у час iнструктажку звяртаецца ўвага вучняў на канкрэтныя правiлы бяспечнай работы.

- арганiзацыя практычнай работы вучняў і бягучы iнструктаж;

- заключны (выніковы) iнструктаж, якi настаўнiк праводзiць пасля завяршэння практычнай работы (або яе пэўнага этапу); пры гэтым ён падсумоўвае вынiкi выканання задання, абагульняе працэс тэхналогii атрымання вырабу (вырошчвання раслiн, унясення ўгнаенняў, праполкі і г.д.), аналiзуе памылкі, ацэньвае зробленае як па якасці работы, так і па выкананню правiлаў яе бяспекі;

- арганізацыйны момант (заключны), якi праводзіцца для прыёму дзяжурнымі рабочых месцаў (тэрыторыі прышкольнага ўчастка, цяплiцы), інструментаў, абсталявання.

Прыведзеная схема камбiнаванага ўрока не з'яўляецца строга абавязковай. Настаўнiк можа, зыходзячы з задач урока, характару вучэбнага матэрыялу, скарачаць або спалучаць у адзiнае цэлае некаторыя кампаненты ўрока, пашыраць або звужаць зону iх дзеяння на асобных вучняў, даваць ідывідуальныя заданні і г.д.

Найбольш працяглымі па часе і педагагiчна iстотнымi з названых этапаў камбінаванага ўрока з'яўляюцца праверка папярэдне засвоеных ведаў і ўменняў; падрыхтоўка вучняў да ўспрымання новага матэрыялу і арганiзацыя работы па яго засваенню; арганiзацыя практычнай работы вучняў і бягучы iнструктаж. Разгледзім iх больш падрабязна.

1. Праверкай ведаў і ўменняў вучняў настаўнік высвятляе эфектыўнасць сваёй работы. Ён павінен дакладна і даволі коратка сфармуляваць пытанні для праверкі. Іх мэтазгодна падрыхтаваць больш, чым будзе зададзена ("з запасам"), бо настаўнік нiколi не можа прадугледзець, якiмi тэмпамі пойдзе апытанне. Праверку варта спланаваць так, каб у яе ходзе былі рэалiзаваны наступныя функцыі: навучальная, выхаваўчая і стымулявальная, кантрольная (зваротнай сувязі).

Галоўнае прызначэнне навучальнай функцыі — падахвочванне вучняў да больш глыбокага пранiкнення ў сэнс матэрыялу, што абмяркоўваецца на ўроку. Рэалізуецца гэтая функцыя праз рашэнне тэхніка-тэхналагiчных задач паводле зместу вучэбнага матэрыялу; падмацаваннем, ажыўленнем матэрыялу разнастайнымі прыкладамі з гiсторыі тэхнiкi, тэхналогіі, матэрыялазнаўства, паходжання культурных раслін; дапаўненнямі і ўдакладненнямі вучнёўскiх адказаў найбольш канкрэтнымі прыкладамi з практыкі, лiтаратурных даных, тэле- цi радыёперадач і iнш.

Выхаваўчая i стымулявальная функцыя мае на мэце выхаванне ў вучняў звычаю дакладна фармуляваць свае думкі, пастаянна рыхтавацца да заняткаў, iмкнення да дасягнення яшчэ большых поспехаў. Рэалiзуецца функцыя патрабаваннем настаўніка даваць поўныя, ёмкiя адказы, падмацаваныя прыкладамі; тэхнiчна і тэхналагiчна граматна, у адпаведнасці са стандартамі, афармляць графічную і тэхналагiчную дакументацыю; квалiфiкаваным, добразычлівым каментарыем вучнёўскiх адказаў, растлумачваннем недакладнасцей у адказах.

Кантрольная функцыя выступае ў якасці галоўнага крытэрыя, што дае настаўніку падставы для далейшай стратэгіі навучання. Яна рэалiзуецца праз фармулёўку пытанняў на ўзнаўленне матэрыялу ("рэпрадукцыя ведаў"), выяўленне разумення яго ("творчае мысленне"), уменне прымяняць атрыманыя веды на практыцы. У першым выпадку пытанне (заданне) настаўнiка пачынаецца словамі "пералiчыце, назавіце, дайце азначэнне", у другiм — "як вы лiчыце", "як вы думаеце", у трэцiм — "зрабiце разлiк, вызначце, складзiце".

Станоўчая зваротнасць сувязі "вучань — настаўнiк" выяўляецца ў дакладных, глыбокiх адказах, уменні вучняў думаць, меркаваць, прымяняць веды ў канкрэтнай практычнай дзейнасці.

Настаўнiк прямяняе разнастайныя формы праверкі ведаў і ўменняў вучняў. У цэлым яны падраздзяляюцца на франтальныя і індывідуальныя. Сярод тых і другiх настаўнiк выкарыстоўвае: вуснае апытанне, практычную праверку, пiсьмовую праверку.

Франтальнае вуснае апытанне выяўляе агульную тэарэтычную падрыхтаванасць класа, iндывiдуальнае — дадатковую праверку ў выпадку педагагiчнай неабходнасці.

Франтальная практычная праверка дае настаўнiку магчымасць вызначыць агульны ўзровень авалодання прыёмамі практычнай работы па пэўнай тэме, iндывiдуальная — выяўляе ступень авалодання асобнымі вучнямі рабочай позай, хваткай iнструментаў, уменнем заправіць нiтку, ведамі фаз развiцця раслiн і г.д.

Франтальная пісьмовая праверка дае настаўнiку больш глыбокае ўяўленне аб сфармiраванасці полiтэхнiчнага кругагляду вучняў, iндывiдуальная — канкрэтызуе такую сфарміраванасць у асобных вучняў.

2. На этапе ўрока па падрыхтоўцы вучняў да ўспрымання новагаматэрыялу ад настаўнiка патрабуецца так настроiць калектыў класа, так скiраваць яго ўвагу і агульную настроенасць, каб кожны вучань вельмі хутка набыў патрэбу, зацiкаўленасць у гэтым матэрыяле.

А.А.Дзеркачоў прапанаваў 4 спосабы падрыхтоўкі вучняў да ўспрымання новага матэрыялу: стварэнне праблемнай сiтуацыi; арганiзацыя гутаркі па мiнуламу матэрыялу; раскрыццё практычнай значнасці новага матэрыялу; выкарыстанне апераджальных заданняў. Гэтыя спосабы могуць быць выкарыстаны або ў сукупнасці, або паасобку, што залежьщь ад характару вывучаемага матэрыялу, асаблівасцей вучнёўскага калектыву (узровень падрыхтаванасці, дапытлівасць, тэхнiчная цi тэхналагiчная скіраванасць і г.д.).

Стварэнне праблемнай сітуацыі ставiць на мэце падахвочванне вучняў да мысліцельнай, творчай работы па ўспрыманню матэрыялу. Напрыклад, перад вывучэннем тэмы "Дрот" настаўнік можа паставiць перад вучнямі праблему: як падлічыць, колькі метраў дроту знаходзiцца ў бухце, згорнутай у акружнасць, не раскручваючы ўсю бухту? Пры вырошчванні агуркоў на прышкольным участку такое праблемнае пытанне перад вучнямі можа гучаць наступным чынам: чаму для атрымання ранніх ураджаяў прымяняюць спосаб вырошчвання агуркоў расадай? Пры сервiроўцы стала пад час вывучэння тэхналогіі апрацоўкі харчовых прадуктаў праблемным пытаннем для вучняў будзе: чаму вiдэльцы i лыжкі кладуць на стол выпуклым бокам унiз?

Арганiзацыя гутаркі па мiнуламу матэрыялу праводзiцца з мэтай стварэння спрыяльных умоў для засваення новых звестак як лагічнага працягу таго, што вывучалася раней. Скажам, перад вывучэннем нарыхтоўкі і будовы драўнiны можна нагадаць вучням аб пародах драўнiны і яе тэкстуры, успомніць у кароткай франтальнай гутарцы пра асаблівасці "малюнка" драўніны розных парод — лiсцёвых і хвойных. Перад вывучэннем раслiнных валокнаў і iх уласцівасцей настаўнiк можа арганiзаваць кароткую гутарку пра сыравiну натуральных валокнаў (бавоўну, шэрсць), пра што размова ўжо вялася раней. Да пастаноўкі доследаў з палявымлі культурамi мэтазгодна ўспомнiць пра агульныя правiлы пастаноўкі доследаў. Вывучаючы слясарную разметку загатовак, настаўнiк можа папярэдне арганiзаваць гутарку пра правiлы і інструменты сталярнай разметкі і г.д.

Раскрыццё практычнай значнасці новага матэрыялу дапамагае настаўнiку паказаць важнасць (у жыцці, вытворчасці) таго, што будзе вывучацца. Напрыклад, перад тлумачэннем правiлаў работы лобзiкам настаўнiк можа паказаць некалькі гатовых вырабаў з выкарыстаннем выпiлоўвання (рамка для люстэрка, дэкаратыўная палічка), пры гэтым растлумачыць, якую значымасць для эстэтыкі ў паўсядзённым жыццi мае ўменне працаваць лобзiкам. Перад тым, як расказаць пра вiды заклёпак і сутнасць злучэння дэталей, настаўнiк можа пазнаёміць вучняў (пры дапамозе дэманстрацыі слайдаў ці плакатаў) са шматлiкiмi прыкладамі канструкцый з заклёпачнымі злучэннямі: фермамі мастоў, фюзеляжамі самалётаў і караблёў і iнш.

Выкарыстанне апераджальных заданняў праводзiцца настаўнiкам, калi нехта з вучнёўскiх бацькоў мае дачыненне да прафесіі (цi працуе па ёй), што звязана з вывучэннем тэмы. У такiм выпадку ён дае адпаведнаму вучню папярэдняе заданне падрабязна распытаць у бацькi цi мацi пра iх работу, а пасля расказаць пра гэта на ўроку. Гэта можа датычыцца вельмі шматлiкiх прафесiй: сталяра, лесавода, слесара, швачкi-матарысткi, агранома-палявода і iнш.

Апераджальныя заданні могуць выдавацца асобным вучням па найбольш цікавых пытаннях праграмы з забеспячэннем гэтых вучняў адпаведнай папулярнай лiтаратурай. Так, перад вывучэннем сельскагаспадарчых машын для апрацоўкі глебы можна даручыць найбольш падрыхтаванаму вучню расказаць пра гісторыю плуга з кнiгi С.М.Скарнякова “Плуг: крушение традиций?” (М.: Агропромиздат, 1989). Шматлікія апераджальныя заданні можна арганiзаваць пры вывучэнні металаў і сплаваў: пра распрацоўшчыкаў тэхналогiй атрымання сталi Генры Бессемера, Сідні Томаса, П'ера Мартэна, В.В.Пятрова, пра аднаго са стваральнікаў касмічнай тэхналогіі металаў Б.Я. Патона.

Апрача названых вышэй спосабаў падрыхтоўкі вучняў да ўспрымання новага матэрыялу (паводле А.А.Дзеркачова) у "арсенале" настаўнiка шмат і iншых. Сюды можна аднесці:

- сувязь вывучаемай тэмы з блiзкiмi тэмамі iншых вучэбных дысцыплін (асноў навук);

- экскурсы ў тэхніка-тэхналагічную гiсторыю пытання;

- прывядзенне займальных прыкладаў з уласнага педагагічнага, жыццёвага вопыту, навукова-папулярнай цi мастацкай літаратуры, тэлеперадач, радыё, кiнафiльмаў;

- выкарыстанне звестак аб блiжэйшым вытворчым акружэнні раёна, горада, вёскi, школы.

Зразумела, што пры прымяненні любога з названых спосабаў маюць значэнне асабiстыя якасці настаўніка як асобы: яго эмацыянальнасць, настроенасць на дадзеную тэму, уменне валодаць аўдыторыяй, карыстацца нагляднымі (у тым ліку і тэхнiчнымi) дапаможнікамі і iнш.

А.А.Дзеркачоў падкрэслiваў цесную сувязь успрымання новага матэрыялу з яго асэнсаваннем, што тое і другое — гэта, па сутнасці, два непарыўна звязаныя бакi аднаго і таго ж працэсу засваення вучэбнага матэрыялу. Асэнсаванне, паводле А.А.Дзеркачова, забяспечваецца адпаведнымі мысленнымі аперацыямі, што выконваюцца вучнямі пад нэпасрэдным кiраўнiцтвам настаўнiка: устанаўленнем сувязі новага матэрыялу з вывучаным раней; выкарыстаннем аналогій; аналізам і сiнтэзам; абстрагаваннем; параўнаннем; класiфiкацыяй.

Прааналiзуем коратка сутнасць гэтых мысленных аперацый.

Устанаўленне сувязi новага матэрыялу з вывучаным раней праводзiцца вучнямі даволі часта. Напрыклад, пры вывучэнні стругання драўніны рубанкам яны ўстаўлiваюць сувязь (пры дапамозе настаўніка) гэтай аперацыі з ужо вывучанай раней аперацыяй па зачыстцы загатовак шліфавальнай шкуркай або напiльнiкамi. Вязанне квадратаў і ражкоў увязваецца з вывязваннем ланцужка. Вырошчванне таматаў супастаўляецца з вырошчваннем агуркоў, а свiдраванне адтулiн у метале — са свiдраваннем драўніны.

Прыкладам выкарыстання аналогій (ад грэчаскага "аналогiа" —падабенства) можа служыць вымярэнне дэталей кронцыркулем і разметачным цыркулем, а таксама вывучэнне будовы абодвух інструментаў. Праводзiцца аналогiя памiж тачэннем драўніны і металу, памiж аддзелачным і запашывачным швом, прышчэпкай чаранком (капулiроўка) і пупышкай (акулiроўка), будовай напiльнiка і надфiля і г.д.

Аналiз і сiнтэз (мысленнае раздзяленяе на часткі і высвятленне сувязей паміж імі) вучнi прымяняюць пры знаёмстве з будовай станкоў, пачынаючы ад свiдравальнага і заканчваючы больш складаным — фрэзерным. Г'этую мысленную аперацыю яны выконваюць пры вывучэнні будовы рубанкаў, плугоў, культыватараў, швейных машын, уласцівасцей баваўняных і iльняных тканін і iнш.

Мысленную аперацыю абстрагавання (ад лацiнскага "абстрагерэ" —адцягваць) — адцягнення ад неiстотнага — вучні выконваюць, напрыклад, пры засваенні кінематычных схем машын, калi па-за ўвагай iх застаецца шмат дробязных звестак будовы гэтых машын, а ўвага надаеццда толькі перадачы руху.

Аперацыя параўнання выкарыстоўваецца вучнямi пры азнаямленні з лязом долата і стамескі, нажом рубанка і шэрхебеля, умовамі вырошчвання агуркоў (вільготнасць паветра) і таматаў (непатрабавальнасць да вiльготнасцi паветра), чорных і каляровых металаў, атрыманнем двайнога і запашывачнага бялiзнавых швоў і iнш.

Мысленная аперацыя класiфiкацыі спадарожнiчае вучням вельмі часта. Яны класiфiкуюць пароды дрэў i дэталі машын, вiды тэкстыльных валокнаў і севазвароты, рабочыя (вымяральныя) інструменты і мiнеральныя ўгнаенні і г.д. У кожным канкрэтным выпадку настаўнік падбiрае адпаведны дыдактычны матэрыял, фармулюе пытанні і заданні рэпрадуктыўнага і творчага характару, стварае ўмовы для разумовай дзейнасці вучняў у мэтах iх арыентацыі ў мностве вывучаемых аб'ектаў, фактаў, з'яў, тэхналогій.

3. Этап (элемент) арганiзацыi практычнай работы вучняў і бягучыiнструктаж камбінаванага ўрока займае найбольш значнае месца ў працоўным навучанні (тэхнiцы, тэхналогіі). Работу вучняў настаўнiк павiнен арганізаваць так, каб яна была праведзена найбольш эфектыўна ў навучальным, выхаваўчым і развiвальным плане. Практычнае засваенне адпаведнай тэхналогіі — гэта не самамэта, а сродак, чарговая прыступка да будучай працоўнай дзейнасці, да станаўлення асобы вучня. Вучні выконваюць практычныя работы па струганню, тачэнню, свiдраванню, зборцы, пашыву адзення, прыгатаванню страў, догляду за гаспадарча карыснымі раслінамі і жывёлінамі. Яны рамантуюць і фарбуюць, распрацоўваюць тэхналагічныя карты і лакiруюць, пiлуюць і вяжуць, раскройваюць тканіну і ўбіраюць ураджай.

Педагагічна апраўдалі сябе і найбольшае распаўсюджанне атрымалi формы арганізацыі практычнай работы: франтальная (масавая, адначасовая), звеннявая, індывідуальная.

Пры франтальнай форме работы ўсе вучні выконваюць адно і тое ж заданне (фронтам, масава, "у адну лiнiю"). Так бывае, напрыклад, пры навучанні новаму прыёму работы: апілоўванню дэталяў, вязанню правых ці левых петляў, уборцы і ўліку ўраджаю доследных раслiн. Вартасцямі франтальнай формы з'яўляюцца:

- больш эфектыўная арганізацыя і правядзенне ўводнага (уступнага) iнструктажу, бо яго не трэба драбніць, канкрэтызаваць для розных групак вучняў і асобных заданняў;

- магчымасць гiбкага правядзення бягучага iнструктажу, аднолькавага для ўсiх вучняў (звяртанне ўвагі адначасова ўсiх на адны і тыя ж памылкі);

-аблягчэнне настаўніку ў падрыхтоўцы да ўрока, бо выкарыстоўваюцца адны і тыя ж аб'екты працы, наглядныя дапаможнікі, сродкі навучання.

Недахопамі гэтай формы работы варта назваць, у першую чаргу, цяжкасцi з улiкам індывідуальных адрозненняў як у працэсе выканання заданняў, так і ў фізічным, псiхаматорным развiццi кожнай асобы вучняў. У нейкай ступені франтальная форма работы парушае дыдактычны прынцып даступнасці і пасiльнасцi ў працоўным навучанні, паколькі ўсе вучнi, незалежна ад iх фiзiчнага развiцця, выконваюць адно і тое ж заданне.

Пры звеннявой форме работы вучні працуюць невялiкiмi групкамi (звеннямі) па 3-4 чалавекі. Усе звенні могуць выконваць як адно і тое ж заданне, так і розныя. Да вартасцей гэтай формы работы трэба аднесці большую, чым пры франтальнай форме, магчымасць для выяўлення настаўнікам iндывiдуальных творчых здольнасцей вучняў. Выконваючы заданне маленькiм калектывам (звяном), школьнiкi раяцца мiж сабой, як лепш зрабіць работу, рацыянальна ажыццяўляюць кожную тэхналагiчнуюо аперацыю. У iх фармiруецца пачуццё ўзаемадапамогi і калектыўнай адказнасці.

Недахоп звеннявой формы — у большай складанасці для настаўніка падабраць аб'екты працы, інструменты, прыстасаванні, матэрыялы, прасачыць за якасцю работы. Гэты недахоп можа быць зведзены да мiнiмуму, калi добра арганізаваць першапачатковы састаў звенняў і звеннявых, правiльна ўлiчыць iндывідуальныя здольнасці пры размеркаваннi абавязкаў унутры звяна. У больш старэйшых узроставых групах сярэднiх класаў недахопы звеннявой формы работы можна звесці да нуля і нават ператварыць iх у вартасці арганізацыяй рухомасці звенняў. Ім можна ўмоўна надаць вытворчую форму назваў — участкі па аналогіі з заводскай вытворчасцю.

У прыведзеным прыкладзе пры атрыманні вырабаў з металу можна арганiзаваць 5 такіх участкаў, якiя ўсе падпарадкаваны "аддзелу" тэхнічнага кантролю. На пэўным этапе работы функцыi кожнага ўчастка настаўнік змяняе па крузе. За навучальны год (або паўгоддзе) кожны вучань кожнага класа пройдзе поўны цыкл змены функцый па участках (звеннях). Навучанне набывае падабенства "дзелавой гульні".

Пры індывідуальнай форме арганізацыі работы вучням выдаюцца iндывiдуальныя, асобныя заданнi. Для настаўнiка гэта стварае некаторыя складанасці, пагэтаму індывідуальная форма працоўнай дзейнасці вучняў прымяняецца ў спалучэнні з франтальнай і звеннявой: клас (падгрупа) працуе, скажам, пазвённа, а 2-3 вучні — iндывiдуальна. Пераключэнне класа (падгрупы) на выкананне ідывідуальнай работы дапускаецца звычайна пры выкананні заказаў прадпрыемстваў (арганізацый) для атрымання аднатыпных вырабаў. Гэта ўжо будзе вытворчая праца на аснове iндывідуальнага яе раздзялення. Так бывае, напрыклад, тачэнні вялiкай колькасці балтоў, вырабе паштовых скрынак, зборцы электрычных выключальнiкаў і г.д.

А.С.Лында лiчыў работу з раздзяленнем працы адной з формаў дзейнасці вучняў на ўроку. Такое раздзяленне можа прымяняцца памiж класамі, звёнамi або асобнымі вучнямі. Раздзяленне працы можа дасягаць высокай ступені спецыялізацыі, аж да ўкаранення ў вучэбны працэс паточнага метаду, пры якім кожны вучань спецыялiзуецца на адной, вузкапрофільнай аперацыі.

Па якой бы форме нi працавалі вучні на ўроку, яны ўвесь час знаходзяцца ў полi зроку настаўнiка, якi ажыццяўляе бягучы iнструктаж, праводзіць мэтавыя абходы рабочых месцаў, пры неабходнасці спыняе работу і робiць патрэбныя заўвагі. У спецыяльным журнале або журналешматфактарнагаўлікунастаўнiк фiксуе неабходныя звесткі па ходзе ўрока.

ПОДГОТОВКА И ПРОВЕДЕНИЕ ЗАНЯТИЙ (6 Ч)

Подготовка и проведение занятий. Предварительная подготовка и планирование занятий. Составление календарно-тематического плана. Непосредственная подготовка учителя к занятиям. Составление плана и плана-конспекта урока. Творческое проектирование в трудовом обучении и технологическом образовании. Нетрадиционные средства в трудовой подготовке учащихся.

Эфектыўнасць заняткаў па працоўнаму навучанню, iх якасць залежаць перш за ўсе ад асабiстай падрыхтоўкі настаўнiка да iх правядзення. Яму патрэбна рыхтавацца да кожнага навучальнага года, тэмы, урока.

Падрыхтоўка настаўнiка да заняткаў умоўна складаецца з двух асноўных этапаў:

- папярэдняй падрыхтоўкі, якая завяршаецца распрацоўкай каляндарна-тэматычнага плана на год цi паўгоддзе;

- непасрэднай падрыхтоўкі да кожнага ўрока, якая завяршаецца складаннем плана цi плана-канспекта ўрока.

Пры падрыхтоўцы настаўнiка да заняткаў важнае месца займае планаванне вучэбнага працэсу. Дзякуючы планаванню настаўнік можа прадугледзець як усе свае дзеянні, так і дзеянні вучняў у адпаведнасці з мэтамі i задачамі працоўнага навучання, яго прынцыпамі і iншымi патрабаваннямі, што прад'яўляюцца да работы з вучнямі. На аснове планавання вучэбнага працэсу рашаюцца наступныя важнейшыя задачы:

- ствараюцца умовы для своечасовага матэрыяльнага яго забеспячэння;

- раскрываюцца сувязі памiж зместам заняткаў па працоўнаму навучанню і асновах навук (устанаўлiваюцца міжпрадметныя сувязі);

- дасягаецца ўзгодненасць у рабоце ўсiх школьных майстэрань;

- намячаецца сувязь і пераемнасць у рабоце розных класаў;

- ажыццяўляецца кантроль i самакантроль за яго ходам.

Планаванне вучэбнага працэсу ўмоўна падзяляецца на перспектыўнае і бягучае. Перспектыўнае планаванне можа ажыццяўляцца на паўгода, год цi на некалькі гадоў. Часцей за ўсе выкарыстоўваецца планаванне на год. Пры бягучым планаванні вызначаюцца канкрэтны змест, мэты і задачы, формы арганiзацыi і метады правядзення кожных наступных заняткаў, iх матэрыяльнае забеспячэнне. Такiм чынам, гэтыя два вiды планавання прыкладна адпавядаюць вышэй названым этапам падрыхтоўкі настаўнiка, якiя цесна ўзаемазвязаны памiж сабою.

Патрэбна адзначыць, што асобныя аўтары (Д.А.Тхаржэўскi і iнш.)падрыхтоўку настаўнiка да заняткаў умоўна падзяляюць на тры этапы:

- падрыхтоўка да навучальнага года;

- падрыхтоўка да заняткаў па чарговай тэме;

- падрыхтоўка да кожнага ўрока.

Папярэднюю падрыхтоўку да заняткаў патрэбна пачынаць загадзя. Лепш за ўсе, калі яна ажыццяўляецца, праводзiцца ў канцы папярэдняга навучальнага года цi ў час летнiх школьных канікулаў. Папярэдняя падрыхтоўка настаўнiка ўключае ў сябе наступныя элементы (вiды работ):

- вывучэнне школьнай праграмы па працоўнаму навучанню для вызначэння зместу і аб'ёму ведаў, уменняў i навыкаў па кожнай тэме;

- вывучэнне і аналiз навейшай метадычнай і спецыяльнай лiтаратуры і абагульненне ўласнага вопыту;

- праверка, рамонт, вызначэнне патрэбнасці, папаўненне, улiк i захоўванне матэрыяльнай базы (абсталявання, iнструментаў, прыстасаванняў, матэрыялаў, наглядных дапаможнiкаў, тэхнічных сродкаў навучання i iнш.);

- падбор аб'ектаў працы цi вiдаў практычных работ па кожнай тэме і распрацоўка тэхналагiчных працэсаў;

- прадумванне сістэмы ўрокаў і каляндарна-тэматычнае планаванне.

Напрыклад, пры вывучэнні і аналiзе праграмы i лiтаратуры настаўнiк устанаўлiвае, вызначае для сябе:

- асноўныя iдэi, якiя неабходна раскрыць пры вывучэнні кожнай тэмы;

- тэарэтычныя веды і практычныя ўменні і навыкі, якiя неабходна сфармiраваць у вучняў;

- выхаваўчыя моманты пад час правядзення заняткаў;

- сувязь свайго прадмета з асновамі навук;

- матэрыяльнае забеспячэнне заняткаў;

- метады і прыёмы навучання;

- агульныя пытанні арганiзацыi заняткаў.

Потым настаўнiк праводзiць паўрочную разбiўку матэрыялу з улiкам колькасці часу, адведзенага на кожную тэму, вызначае месца і значэнне кожнага ўрока ў агульнай сістэме ўрокаў па тэме, прадумвае сувязь кожнага ўрока з папярэднiмi і наступнымі, намячае паслядоўнасць засваення вучнямі ведаў, уменняў і навыкаў, выхавання тых цi iншых якасцей асобы i iнш.

Пры распрацоўцы сістэмы ўрокаў патрэбна ўлiчваць задачы кожнага этапа навучання i яго значэнне для наступнага навучання. Напрыклад, на пачатку першай чвэрцi пажадана паўтарыць працоўныя аперацыi, засвоеныя ў мiнулым годзе. Уводныя заняткі пры гэтым па апрацоўцы драўнiны, напрыклад, (калі навучанне пачынаецца з гэтага раздзела) павiнны быць больш працяглымі, чым наступныя ўводныя заняткі па апрацоўцы металаў i г.д.

Пры падрыхтоўцы матэрыяльнай базы настаўнік вырашае наступныя пытанні:

- праверка, прывядзенне ў парадак, рамонт i абнаўленне ўсяго абсталявання;

- вызначэнне патрэбнасці i набыццё новага абсталявання, а таксама таго, якога не хапае;

- вызначэнне парадку ўлiку, захоўвання i выдачы iнструментаў, прыстасаванняў, матэрыялаў i г.д.;

- распрацоўка і складанне графiчных матэрыялаў (эскiзаў, чарцяжоў, тэхнiчных рысункаў, тэхналагiчных карт і iнш.).

Такiм чынам, як ужо адзначалася, папярэдняя падрыхтоўка да навучальнага года звычайна завяршаецца складаннем каляндарна-тэматычнага (ці тэматычнага) плана заняткаў для кожнага класа на год (ці паўгоддзе). Калi маецца гатовы прыкладны каляндарна-тэматычны план, то настаўнік можа карыстацца iм поўнасцю альбо часткова пасля ўнясення адпаведных паправак цi ўдакладненняў.

Стандартнай формы каляндарна-тэматычнага плана не iснуе, ён можа быць скарочаным цi разгорнутым. Таму настаўнiк у залежнасці ад вопыту сваёй работы можа ўключаць у яго структуру розную колькасць пунктаў.

Прапануецца наступная прыкладная структурная схема разгорнутага каляндарна-тэматычнага плана:1) нумары заняткаў, 2) даты, 3) тэмы, 4) працягласць (час), 5) мэты і задачы, 6) тэарэтычныя звесткі, 7) практычныя работы, 8) аб'екты працы, 9) неабходныя матэрыялы, 10) абсталяванне, 11) інструменты і прыстасаванні, 11) наглядныя дапаможнiкi i тэхнiчныя сродкі навучання, 13) апорныя веды, 14) прафарыентацыйныя звесткі, 15) заўвагі і iнш.

Чым каляндарна-тэматычны план больш падрабязны, тым лягчэй настаўнiку рыхтавацца потым да ўрокаў, але, безумоўна, складанне падрабязнага разгорнутага плана патрабуе дадатковых затрат часу.

Каляндарна-тэматычны план можа афармляцца звычайным тэкстам з падкрэслiваннем (выдзяленнем) асобных яго раздзелаў цi ў выглядзе табліцы, што значна зручней для карыстання iм.

Апрача складання каляндарна-тэматычных планаў настаўнiкi могуць ажыццяўляць і iншыя вiды планавання ў працэсе сваёй работы. Напрыклад, складаюцца планы падрыхтоўкі матэрыяльна-тэхнiчнай базы да новага навучальнага года, у якiх указваюцца плануемыя мерапрыемствы і тэрмiны iх выканання.

Пры арганiзацыi прадукцыйнай працы ў школьных вучэбных майстэрнях ці на прышкольным участку звычайна складаюцца планы выпуску прадукцыі.

Пры правядзенні заняткаў па механiчнай апрацоўцы драўнiны i металаў настаўнiк плануе паслядоўнасць выканання розных работ, выкарыстання абсталявання i складае графік перамяшчэння вучняў па рабочых месцах.

Закончыўшы вывучэнне i аналiз праграмы і лiтаратуры, прадумаўшы пытанні падрыхтоўкі матэрыяльна-тэхнiчнай базы, настаўнiк прыступае да выбару вырабаў (вырошчваемых раслiн), якiя будуць служыць аб'ектамi працы вучняў. Такiм чынам, ён складае i ўносіць у каляндарна-тэматычны план пералiк аб'ектаў працы (вырошчваемых раслiн).

Складанне пералiку аб'ектаў працы (вырошчваемых раслiн) праводзiцца з улiкам зместу праграм, наяўнасці абсталявання, канструкцыйных (цi пасадачных) матэрыялаў і магчымасцей iх набыцця, неабходнасці тых цi iншых вырабаў (раслiн), дыдактычных i метадычных патрабаванняў і г.д.

Выбар аб'ектаў працы — празмерна адказны этап у падрыхтоўцы настаўнiка да правядзення заняткаў у майстэрнях і на прышкольным участку. Пагэтаму пры адборы аб'ектаў працы павiнны ўлiчвацца наступныя патрабаванні да iх:

- гаспадарча карысная значнасць,

- адпаведнасць школьнай праграме,

- пасільнасць для выканання (вырошчвання),

- даступнасць для разумення вучнямі асаблiвасцей тэхналагiчнага працэсу і iнш.

Пры арганiзацыi ў школьных майстэрнях і на прышкольным участку, у цяплiцы прадукцыйнай працы патрэбна падрабязна знаёмiць вучняў не толькі з тымi заказамі (деталямі, вузламі, раслiнамi, якiя яны будуць вырабляць цi вырошчваць, але і з месцам і прызначэннем выпускаемай прадукцыі (вырошчваемых раслiн), у вытворчым працэсе прадпрыемства, калгаса, саўгаса, кааператыва.

Кожнае патрабаванне да аб'екта працы павiнна быць абгрунтавана і растлумачана вучням. Яны павiнны зразумець, што кожнае патрабаванне вынiкае з тых функцый, якiя вырабляемыя дэталі выконваюць у машынах, вырошчваемыя расліны і iх прадукцыя — у балансе аграпрамысловага прадпрыемства, пашытыя вырабы — у гаспадарчым (хатнім) выкарыстанні. Праца вучняў пры гэтым становiцца болей асэнсаванай, што станоўча ўплывае на вынiкi ўсёй вучэбна-выхаваўчай работы школы.

Калi ў майстэрнях (на ўчастку, у цяпліцы) вырабляюцца аб'екты прадукцыйнай працы (вырошчваюцца раслiны), то пры iх выбары павiнны ўлiчвацца дадатковыя наступныя патрабаванні:

- ярка выражанае вытворчае прызначэнне;

- комплекснасць аперацый, якiя ўваходзяць у тэхналагiчны працэс;

- магчымасць выкарыстання розных форм арганiзацыi працы вучняў;

- серыйнасць (колькасць) вырабаў у заказе (цi велiчынi пасяўных плошчаў);

- тэхналагiчнасць апрацоўкі (магчымасць атрымання прадукцыі з дапамогай той матэрыяльна-тэхнiчнай базы, што маецца ў школе);

- бяспека працы вучняў і iнш.

Асаблiвую ўвагу патрэбна надаваць захаванню бяспечных умоў працы вучняў у майстэрнях, на прышкольным участку, у цяплiцы.

Складзены прыкладны пералiк аб'ектаў працы вучняў пры неабходнасці можа пераглядацца і ўдакладняцца ў залежнасці ад матэрыяльна-тэхнiчнага забеспячэння, патрэбнасці майстэрань, школьных кабiнетаў у тых цi iншых вырабах, наборах пладоў, насення i iнш.

У час навучальнага года пры непасрэднай падрыхтоўцы настаўніка да ўрокаў на аснове каляндарна-тэматычнага плана яму неабходна ажыццявiць мерапрыемствы арганiзацыйна-метадычнага характару i вырашыць праблемы павышэння сваёй асабiстай квалiфiкацыi. Безумоўна, што веды настаўнiка павiнны быць значна шырэйшымі i глыбейшымі, чым гэта патрабуецца ад вучняў. Ён павінен быць гатовым да адказу на любое iх пытанне па тэме, якое можа нават выходзiць за межы школьнай праграмы. Апрача таго, настаўнiк павінен выдатна валодаць шматлiкiмi прафесiйнымi практычнымі ўменнямі i навыкамі, мець, як кажуць, "залатыя рукi".

Пры падрыхтоўцы да правядзення заняткаў настаўнiку неабходна выкарыстоўваць і дасканала ведаць не толькі ўсе вучэбныя дапаможнiкi для дзяцей, але і спецыяльную літаратуру па сталярнай i слясарнай справе, электратэхнiцы, швейнай і кулiнарнай вытворчасці, сельскагаспадарчаму доследнiцтву.

Прыкладны змест падрыхтоўкі настаўнiка да кожнага канкрэтнага ўрока можа быць наступным:

1. Вывучэнне лiтаратуры па тэме ўрока і перадавога вопыту. Настаўнiк праглядвае метадычную і спецыяльную лiтаратуру, падручнiкi па асновах навук, знаёміцца з лiтаратурай, якая ўтрымлiвае абагульненне вопыту лепшых настаўнікаў. Пры магчымасці настаўнiк наведвае адпаведныя ўрокі ў больш вопытных настаўнікаў, настаўнікаў-метадыстаў.

2. Аналiз аналагічных папярэднiх урокаў. Пры гэтым звяртаецца ўвага на тыя мэты і задачы, якiя ставіліся, на тое, як яны былi дасягнуты, якiя былi знаходкі і недахопы. На аснове аналiзу ўдакладняюцца мэты і задачы маючага адбыцца ўрока.

3. Вызначэнне структуры ўрока i методыкі яго правядзення. Вядома, што структура ўрока залежыць ад пастаўленых мэт i задач, зместу вывучаемага матэрыялу, матэрыяльнага забеспячэння, тыпу ўрока і iншых фактараў. Настаўнiк сам асабiста вызначае змест, паслядоўнасць і метады iзлажэння новага матэрыялу, рыхтуе наглядныя дапаможнiкi, ТСН і дэманстрацыі. Ён намячае пытанні для кантролю, устанаўлiвае iх паслядоўнасць, вызначае вучняў для апытання. Асаблівая ўвага надаецца методыцы правядзення інструктажаў. Настаўнiк плануе віды інструктажаў, iх змест, паслядоўнасць правядзення і г.д.

4. Праверка спраўнасці і падрыхтоўка матэрыяльнай базы па тэме ўрока. Выпадкі выхаду са строю абсталявання на ўроку выклікаюць у вучняў недавер да тэхнікі, скептычныя адносiны да настаўніка і нават парушэннi дысцыплiны. Пры падрыхтоўцы да ўрока вырабляюцца неабходныя дапаможнiкi, рыхтуюцца ТСН, iнструменты, матэрыялы, абсталяванне, прыстасаванні і г.д.

5. Кантрольны выраб аб’екта працы. Вельмі пажадана, каб настаўнiк асабiста сам спачатку вырабiў будучы аб'ект працы вучняў, якi паслужыць узорам для пераймання i добрым наглядным дапаможнiкам пры растлумачэнні новага працоўнага задання. Пры вырабе новага аб'екта працы настаўнiк мае магчымасць адпрацаваць тэхналагiчны працэс, вызначыць прыкладныя затраты часу.

6. Складанне плана i плана-канспекта ўрока. Вопытныя настаўнiкi могуць абмяжоўвацца складаннем плана ўрока, а пачынаючыя — звычайна рыхтуюць план-канспект урока. Яго структура залежыць ад тыпу ўрока. Чым падрабязней складзены план-канспект урока, тым лепшым дапаможнiкам ён служыць настаўнiку ў яго рабоце. Ступень падрабязнасці плана-канспекта ўрока залежыць ад вопыту настаўнiка, яго асабiстай падрыхтаванасці, матэрыяльнага аснашчэння i iншых фактараў.

Стандартызаванай формы плана-канспекта не iснуе, але, як сведчыць вопыт работы, настаўнiк можа быць прапанавана яго наступная структурная схема:

1. Дата правядзення урока.

2. Клас.

3. Нумар урока i тэма.

4. Мэты i задачы ўрока (навучальныя, развiвальныя, выхоўваючыя).

5. Тып урока.

6. Аб’екты працы цi практычныя работы.

7. Абсталяванне, прыстасаванні, iнструменты i матэрыялы.

8. Сродкi нагляднасці і ТСН.

9. Выкарыстаная лiтаратура.

10. Ход урока (яго асобныя этапы).

Асноўнае адрозненне плана-канспекта ад плана ўрока заключаецца ў тым, што ў першым вельмi падрабязна раскрываецца ход урока, усе дзеянні настаўнiка і вучняў, метадычныя прыёмы і сродкі, змест тэарэтычных звестак, практычных работ i г.д.

Ход урока ў плане-канспекце лепей аформіць у выглядзе табліцы на дзве старонкі вучнёўскага сшытка (гл. табл.).

Таблiца

Прыкладная схема плана-канспекта ходу ўрока

Этапы ўрока і час	Задачы	Метады і змест навучання	Аснашчэнне	Апорныя веды

Пры складанні плана-канспекта ўрока настаўнік павiнен улічваць усе дыдактычныя і агульнаметадычныя патрабаванні да яго правядзення (сувязь новага матэрыялу з вывучаным, пабуджэнне вучняў да актыўнай мысленнай дзейнасцi, разнастайнае спалучэнне метадаў і прыёмаў навучання, выкананне прынцыпаў навучання і г.д.).

У час правядзення ўрока настаўнік павiнен кiравацца сваiмi запiсамi. Аднак у асобных выпадках здараюцца адхiленнi ад намечанага плана па розных непрадбачаных абставiнах (непадрыхтаванасць вучняў, выхад са строю абсталявання, перарасход часу на асобныя этапы ўрока i г.д.). Таму настаўнiку неабходна тэрмiнова ўнесці адпаведныя карэктывы і змянiць план. Напрыклад, выключыць цi крыху скарацiць асобныя этапы ўрока, частку матэрыялу перанесці на iншыя заняткі і г.д.

Калi прасоўванне асобных вучняў у рабоце на ўроку будзе болей хуткiм, чым чакалася, то настаўнiк павiнен гэта прадбачыць i даць iм загадзя падрыхтаваныя рэзервовыя заданні. Перад пачаткам урока заўсёды патрэбна абавязкова правяраць наяўнасць i стан аб'ектаў працы вучняў.

Пры наяўнасці своечасова i добра падрыхтаванага плана-канспекта ўрока ён ажыццяўляецца болей дакладна, а настаўнік адчувае сябе даволі ўпэўнена. Апрача таго, наяўнасць плана-канспекта служыць доказам падрыхтаванасці настаўнiка да ўрока пры яго праверцы.

ПРОВЕРКА, ОЦЕНКА И УЧЁТ ЗНАНИЙ И УМЕНИЙ (2 Ч)

Текущая, периодическая, итоговая проверка. Оценка знаний и умений. Критерии оценки. Норма времени. Самоконтроль. Технический диктант, тестирование в проверке и оценке знаний.

Кантроль паспяховасці вучняў з'яўляецца неад'емнай часткай вучэбна-выхаваўчага працэсу. Правiльна арганiзаваныя праверка, ацэнка і ўлiк ведаў і ўменняў адыгрываюць важную ролюна занятках у школьных майстэрнях і на прышкольным участку. Яны садзейнiчаюць вырашэнню шэрагу вучэбных і выхаваўчых задач:

- устанаўлiваецца, як вучні засвойваюць тэарэтычны матэрыял і набываюць працоўныя ўменні і навыкі;

- выяўляюцца прагалы ў ведах, памылкі ў тэхналогіі, у разуменні асобных яе пытанняў;

- уносяцца карэктывы ў працэс вучэбна-працоўнай дзейнасці, пры неабходнасці аказваецца дапамога вучням;

- устанаўлiваюцца адносіны да работы і ўзмацняецца выхаваўчы ўплыў на вучняў;

- вызначаецца якасць асабiстай работы настаўніка.

Пры далейшым разглядзе пералiчаных задач будзем лiчыць, што праверка — гэта працэс вызначэння ступені засваення і сфармiраванасцi ведаў і ўменняў, а ацэнка з'яўляецца канчатковым яе вынiкам. Ацэнка можа выражацца як у балах па пяцiбальнай шкале (у выглядзе адзнакi — лiчбавага выражэння ацэнкі ведаў і ўменняў), так і ў ацэначных меркаваннях ("добра", "дрэнна" і г.д.). Улiкам можна лiчыць фiксацыю (запiс) усiх адзнак ў класным журнале цi журнале шматфактарнага ўлiку.

Праверка і ацэнка ведаў і ўменняў не могуць быць самамэтай. Яны павiнны ўваходзiць арганiчнай часткай у вучэбна- выхаваўчы працэс і садзейнiчаць павышэнню яго эфектыўнасці. Месца праверкі і ацэнкі на занятках вызначаецца iх структурай.

Праверка і ацэнка ведаў і ўменняў, як гаварылася раней, выконваюць навучальную, выхаваўчую, пазнавальную і стымулявальную функцыі, садзейнiчаюць дзейснаму кантролю і самакантролю (зваротнай сувязі).

Калi размова iдзе пра навучальную функцыю, то гэта азначае, што сам працэс праверкі ведаў і ўменняў працягвае працэс навучання. Напрыклад, калi настаўнік на ўроку пры адказах вучняў на пытанні заахвочвае iх да прывядзення прыкладаў, то гэта дапамагае iм глыбей засвойваць матэрыял. Дапаўняючы адказы адзін аднаго, вучні пашыраюць кругагляд сваiх аднакласнікаў.

Рэалiзацыя выхаваўчай, развiвальнай і стымулявальнай фун