Дара тоолгч нерн 3 страница

– Хәлә, Деләш! Яһсн сәәхн бамб цецгв!

– Альд?

– Юу, үзҗәхшийч? Мел мана өмн бәәнә.

– Үзҗәнәв, үзҗәнәв! Нам биший, йир сәәхн!

– Урднь иим цецг үзгдәд уга билә. Берк³ сәәхн зүстә.

– Таслҗ авий? – гиҗ Ноһала сурв.

– Уга, таслҗ болшго. Йиртмҗ¹ харх кергтә. Мана тег цаараннь сәәхрәд бәәтхә! – гиҗ Деләш үр күүкән сөрв.

Зәңгд орҗах үгмүд хоорндан утхарн ниицнә. Үгин ниицлһн һолболн үлмәүгәс тогтна. Һол үгәс үлмә үгд сурвр тәвгднә. Үлгүрнь: Хальмгин тег хаврт сәәхрнә.   кенә? × хальмгин тег кезә? × хаврт сәәхрнә   (×) – һол үгин темдг

§ 49 Зәңгин һол мөчмүд. Зәңгин сүүр.

317. Умштн. Сурврмуд тәвтн. Зәңгсин сүүр темдглтн.

Зурач хаврин тег зурв. Теңгст кермс усчна. Модн деер керәс сууна.

Зәңгд кен? юн?гисн сурврмудт хәрү өгчәх үгмүд нерлгчболна. Эднә үүлдвр медүлҗәх үгмүд келгчболна. Келгч үүлдәгчин сурврмудт хәрү өгнә. Нерлгч болн келгч зәңгин һол мөчтогтана.Һол мөчмүд зәңгин сүүрболна.

318. Зәңгст ирлцңгү сүүринь орулҗ бичтн.

1. Хальмг теегәр … …. ноһан көкрнә.

2. … мөрәр хөд …. Баатр умшна.

3. Теңгрт цаһан … …. гөрәсд гүүнә.

4. … соньн дегтр …. Аав хәрүлнә.

5. Хурин хөөн … …. үүлн хурна.

319. Умштн. Нерәдтн. Буулһҗ бичтн. Зәңгсин сүүр татасар темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Батхн альд болв чигн бәәнә. Малын бәәрнд эдн олар хурна³. Батхна³ тавгт олн микробс хурна. Эдн хот деер сууһад, бузр бог унһана. Батхн эс шиңгсн хотан һульһна. Эн³ һульһцд әәмшгтә³ гемин экн бәәнә. Батхн суусн хот эдлхлә, әәмшгтә гем хальдхмн.

320. Умштн. Зәңгсин сүүр буулһҗ бичтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Арвн хурһнь күрхш

Шиндән³ ээҗ нүүһәд, Ээҗин бәәсн гер

Шин³ бүүрт орна. Эднәс төрүц йилһрхш,

Өндр гермүд үзәд, Авад экләд тоолхла,

Өврҗ күүкн байрлна³. Арвн хурһнь күрхш.

(Шугран В.)

Ө 321. Зәңгс тогтатн. Сүүринь темдглтн. Тогтсн зәңгстә ахр келвр тогтаҗ бичтн.

1. Серв, эрт, Манҗ, эндр.

2. Нисч ирв, хаврин эклцәр, тоһруд.

3. Белдҗәнә, асхн хот, эк.

4. Сууна, өндр, шаазһа, модн, деер.

5. Кенә, Герлә, герин даалһвран, цеврәр.

322. Умштн. Нерәдтн. Буулһҗ бичтн. Үгин ниицлһсин схем тогтатн. Темдглгдсн үгин даалһвр күцәтн.

Хаврин хар салькн цасиг дарунь хәәлүлнә. Көк ноһан теегиг кеерүлнә. Өвснә үнр хамрт орна. Аңгуд¹ ичәнәсн һарна. Малмуд кеер иднә. Бичкн туһлмуд, хурһд, ишкс тогляд наадна. Деер шовуд дуулна. Байрта бичкдүд теегәр гүүнә. Сәәхн цецгүд эдн түүнә.

323. Ирлцңгү әңгинь орулад, зәңгс төгсәтн.

1. Хавр эклхлә, ….

2. Шовудас хамгин түрүнд ….

3. Ээҗ Цаһана байрт ….

4. Мана мис ….

5. Эркин сурһулян ….

Немх үгмүд: хулһ бәрнә, боорцг белднә, тег сәәхрнә, үкр хармуд нисч ирнә, сәәнәр сурна.

324. Хавсрт бәәх үгмүдиг нерлгчст хүврәһәд, зәңгсин сүүринь буулһҗ бичтн.

1. (Хөөчд) хөд хәрүлнә. 2. (Аавас) йөрәл келв. 3. Элстд сәәхн (хурлын) секгдв. 4. (Айтан) экдән нөкд болна. 5. (Мигмрин) дөрвдгч класст сурна.

6. Ээҗин хашад олн зүсн (цецгүдәр) урһна. 7. Мини (ахар) хурдар усчна.

8. Шатрин дөрлдәнд (Кермнә) диилв. 9. Хурин хөөн (аһарин) цеврднә.

§ 50 Делгрңгү болн делгрңгү биш зәңгс

325. Умштн. Зәңгс дүңцүлтн. Йилһлтинь цәәлһтн.

1. Көвүн умшчана. Көвүн соньн дегтр умшчана.

2. Шовуд ниснә. Деер шовуд ниснә.

3. Эк ирв. Эк көдлмшәсн ирв.

Амр зәңг хойр әңгд хувагдна: делгрңгү болн делгрңгү биш.Шуд һол мөчмүдәс тогтсн зәңгиг делгрңгү биш гиҗ нерәднә. Үлгүрнь: Үкрмөөрчәнә.Шовуднисчәнә.Көвүннаадҗана. Һол болн дөңцл мөчмүдәс тогтсн зәңгиг делрңгү гиҗ нерәднә. Үлгүрнь: Маңҗфутболнаачана.Теегткөкноһанурһҗана.

326. Умштн. Нерәдтн. Зәңгсин сүүр буулһҗ бичтн. Учринь цәәлһтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Өр цәәв. Айта³ эндр эрт серв. Эн дөрвдгч³ класст сурна. Айта хальмг келнә кичәлд белдв. Эндр шүүврин көдлмш болхмн. Тегәд эн хальмг келнә зокалмуд² сәәнәр давтв. Айта сурһулян сәәнәр сурна. Көвүн девтртән цеврәр бичнә.

Цаг болв. Эн школдан йовв. Зуурнь энүг үр көвүнь тосв. Айта үүртән хальмг келнә зокал цәәлһҗ өгв.

327. Делгрңгү биш зәңгст зүн бийд өггдҗәх үгмүд орулад, делгрңгү зәңгст хүврәтн.

1. … хавр ирв. деерәс

2. Шовуд … … дуулна. олн зүсн

3. … … эрвәкәс ниснә. сәәхн дууһан

4. … ноһан урһна. цецгүд деегүр

5. … цецгүд цецгәлнә. дулан

6. … нарн дулална. Һазрт

328. Умштн. Өггдсн зәңгсиг делгрңгү биш зәңгст хүврәһәд бичтн.

1. Моднд шин хамтхасн һарв. 2. Мана ээҗ өөмс өлгв. 3. Мини эцк эмчәр көдлнә. 4. Һарудт олн зүсн зер-земш урһна. 5. Герин хаҗуд шар мис мәәлҗәнә. 6. Эк әмтәхн хот белдв. 7. Багш шин девтрмүд төгәв. 8. Эндр нарта, сәәхн өдр болҗана. 9. Балһсна талвң деер соньн концерт давв.

10. Мана гер селәнә захд бәәнә.

!

Тодлҗ автн:төгәх (раздавать), захд (на окраине).

§ 51 Зәңгин нөкцл мөчмүд

Зәңгд нерлгчиг болн келгчиг цәәлһҗәх үгмүд нөкцл мөчмүдгиҗ нерәдгднә.

329. Умштн. Зәңгст нөкцл мөчмүд олтн. Эднә схемс тогтатн.

1. Теегәр хурдн гөрәсд баглрҗ гүүнә. 2. Мана герин хаҗуд ик делгүр тосхгдв. 3. Һәрә эсвин марһанд орлцв.

Янзнь. Теегәр хурдн гөрәсд баглрҗ гүүнә.

альд?

×

Теегәр гүүнә.

ямаран?

×

Хурдн гөрәсд.

яһҗ?

×

Баглрҗ гүүнә.

330. Умштн. Нерәдтн. Һол болн нөкцл мөчмүд темдглтн. Амн үгәр цәәлһтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Мана аав көгшрв³. Энүнә үснь буурлтв. Чирәнь эңдән хурняслв. Эн бура түшч йовна.

Би аавта хамдан көдлмш кенәв. Аав һартан өөтә³ күн. Эн сандл, ширә, күрз болн нань чигн юм урлна. Мана³ аав Төрскән харсгч Алдр дәәнд орлцла. Дәәнә хөөн залачар көдллә. Ода аав пенсь авна.

331. Умштн. Делгрңгү зәңгст хүврәҗ бичтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

1. Бамб цецг урһна. 2. Ээҗ келҗәнә³. 3. Модд нәәхлҗәнә. 4. Салькн¹ үләҗәнә. 5. Мис мәәлҗәнә. 6. Мал йовна. 7. Ноха хуцҗана. 8. Күүкн хураҗана. 9. Цасн унҗана.

§ 52 Цәәлһлт

!

332. Умштн. Зәңгд бәәх бәәлһнә нерд цәәлһҗәх үгмүд ямаран сурврт хәрү өгчәхинь шинҗләд тодлтн.

ямаран? альк? кедү?

1. Шарнарн мандлҗана. 2. Һәрә захингерт бәәнә. 3. Өлзәтә олн цецг цуглулв.

юуна? ямаран? кенә? ямаран?

4. Үвлин цагт өндр көр хурна. 5. Ээҗин хорад кезәнәк авдр зогсчана.

Ямаран? альк? кедү? кенә? юуна?гидг сурврмудт хәрү өгдг нөкцл мөчиг цәәлһлт гиҗ нерәднә. Цәәлһлт зәңгд орҗах бәәлһнә нерд цәәлһнә. Бичмрт цәәлһлт гөрвксн татасар темдглгднә. ()

333. Умштн. Нерәдтн. Цәәлһлтс темдглтн. Амн үгин цәәлһтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Нимгр хальмг хувц өмсв. Эн³ бииһин ансамбльд орлцна. Көвүн олн зүсн нутгар йовҗ эрдмән үзүлв. Билгтә көвүн кесг орн нутг хальмгин сойлла таньлдулв². Энүнә өрк-бүлин улс цугтан дууч, биич эрдмтә. Нимгрин ээҗ хальмг ут ду дуулна. Экнь хуур сәәхнәр татна. Эцкнь билгтә³ дууч. Эн өрк-бүл кесг дәкҗ хальмгин телеүзгдлд һарв.

334. Умштн. Хавсртд бәәх сурврмудын ормд ирлцңгү цәәлһлтс орулад, буулһҗ бичтн.

Хашад (кедү?) (ямаран?) така бәәнә. Эдн дунд (кенә?) така бәәнә. (Юуна?) өрүлгнь зер-цоохр болна. Эн (ямаран?) гүүдлтә. Мини така (кедү?) һууҗмулта. (Алькнь?) чотл хар зүстә.

Орулх үгмүд: һурвдгчнь, кесг, мини, олн зүсн, такан, шулун, тавн.

335. Зәңгсин схем тогтатн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

1. Теңгсин усн дольгална. 2. Көвкр³ цаһан цасн унв. 3. Хурта намр ирв.

4. Төгрг бодма өсрв¹. 5. Му уха зүүхмн биш. 6. Хаврин теңгр йир цеңкр болна. 7. Күүкд хурин хөөн дала теңгрин ки цуглулв³.

Янзнь. Теңгсин усн дольгална..

336. Умштн. Нерәдтн. Зәңгст бәәх цәәлһгчс ниицл үгтәһинь буулһҗ бичтн. Һол үгинь темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Үвл ирәд, цаста, киитн цаг билә. Шуурһн хойр-һурвн хонгт зогслго шуурв. Һәрән эк нег бүрүтә болн үкртә бәәҗ. Үкрт өгдг өвсн уга болв. Һәрән эк байн Лиҗәс³ дөң сурв.

Лиҗ мекч күн бәәҗ. Эн көгшн эмгиг² меклхәр шиидв.

– Медәтә көгшн эмгнд дөң болх кергтә. Би танд нөкд болнав, зуг Һәрә хавр күртл мана мал хәләг, – гинә.

Иигәд байн Лиҗ бичкн Һәрәг үвлин дуусн зарв. Хавртнь эн өгсн өвснәннь ормд бүрүһинь үлдәҗ¹ авхар седв. Һәрә бүрүһиннь ормд дәкәд нег җил байнд заргдв. Иигәд байн Лиҗ эдниг меклв.

×

Янзнь:көгшн эмгиг.

!

Тодлҗ автн:хонг (сутки), бүрү (годовалый телёнок), байн (богатый), меклх (обманывать), шиидх (решать), заргдх (прислуживаь), үлдәх (оставить).

ямаран?

!

337. Цегин ормд цәәлһлтс орулад, зәңгс буулһҗ бичтн. Эврәннь амрлһнд белдлһнә тускар ахр келвр тогтатн.

… хавр ирв. … җил чилҗәнә. Сурһульчнр … амрлһан күләҗәнә. Байрта эктәһән теңгсин көвәд бәәх … балһснд амрхар бәәнә. Йовлһндан эдн эртәснь … хувцан белдҗәнә. Байртан эк делгүрәс күүкндән … бүшмүд хулдҗ авв.

338. Өггдсн үгмүд орулад, зәңгс күцәҗ бичтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

1. Элстин³ вокзал … микрорайона хаҗуд бәәнә. 2. … сө ирв. 3. Өндр … ац деер шовун сууна. 4. Би … буршта хотд дуртав. 5. Нәрхн … хаалһар² машин гүүҗ йовна. 6. … арат чоныг меклнә. 7. Мана … сүл ут болн бавһр. 8. Теңгрт … үүлн¹ хурв. 9. Ээҗ нанд³ … альм өгв. 10. Отхн … саңгд одхдан дурта.

Олзлх үгмүд: тавдгч, дегтрин, миисин, һашун, модна, ухата, ут, харңһу, хойр, хар.

Тодлҗ автн:харңһу (тёмная, темно), саң (библиотека), нәрхн (узкая).

339. Умштн. Буулһҗ бичтн. Зәңгст һол мөчмүдинь болн цәәлһлтсинь темдглтн.

Бамб цецг Би теднд Сарул теегтм,

Теегтм урһна, Цугтаднь дуртав. Сәәхн үүрмүд,

Бичкн оон Менд йовхлань, Өлсл уга

Теегтм өснә. Маасхлзад инәнәв. Өстн, урһтн.

(Шугран В.)

Немлт

340. Схем шинҗлтн. Схемсин янзар зәңгсин схемс тогтатн. Ямаран сурврмудт болн ямаран мөч цәәлһҗәхинь заатн.

юуһар? ю?

× ×

1. Элвг школурн машиһәр йовна. 2. Шиндә сәәхн зург зурв.

3. Санҗ багшас дегтр сурв. 4. Мал хотнур орв. 5. Көвүн миислә 6. Ширдәч эрс цаһан ширәр ширдв. 7. Саңд соньн дегтрмүд бәәнә.

Нерәдгч болн төргчкиискврмүдәс биш цуг наадк киискврмүдт хәрү өгчәх зәңгин мөчиг немлтгиҗ нерәднә. Немлт зәңгин һол мөч – келгчиг цәәлһнә. Немлт бичмрт тасрха (- - -) татасар темдглднә. юунд? × Үлгүрнь: Мана балһснд сәәхн гермүд тосхгдҗана.

341. Умштн. Нерәдтн. Келгчс зүүцл үгмүдтәһинь буулһҗ бичтн. Татасар темдглтн. Амн үгәр цәәлһтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Оңһцар йовҗ йовлав. Мини ард Сөөдһлзүр гидг нертә нуһсн дахад өөмҗ йовна. Эн зерлг нуһснас һарла. Күүнә һарт өслә.

Эн манд ик көдлмш өгв. Бичкнднь Сөөдһлзүриг³ күшл зуув. Зуг мадн тер саамлань булаҗ авувидн³. Болв нег¹ көлнь доһлң үлдв.

Эн доһлң бичкн³ һууҗмулыг бидн цуһар дурлувидн. Эн нанд йир иҗлдв. Намаг³ тәвлго дахдг болв.

Тодлҗ автн:сөөдһлзх (прихрамывать), күшл (крыса), зуух (кусать), тер саамлань (тотчас), булах (отбирать), доһлң (хромая), үлдх (остаться), иҗлдх (привыкать), тәвлго (неотступно), дахх (следовать), дурлх (полюбить).

юунас?

×

Янзнь:н уһснасһарла.

342. Хавсрт бәәх сурврмудын ормд дора өггдҗәх немлтс орултн, зәңгс буулһҗ бичтн. Һол мөчмүд болн немлтс татасар темдглтн.

1. (Кениг?) экнь герүрн дуудв. 2. Кермәш (юунд?) хот өгв. 3. (Юунас?) уха авдг. 4. (Юунд?) дала олзта витамин бәәнә. 5. Анҗа (юунур?) гүүҗ орв. 6. Күүкд (юуһар?) шивлдҗ наадв.

Олзлх үгмүд: цасар, дегтрәс, нохад, герүр, альмнд, Муутлыг.

343. Умштн. Нерәдтн. Буулһҗ бичтн. Һол мөчмүдинь болн немлтсинь йилһҗ темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

Урһа модн күүнд ик тус күргнә³. Хамгин ик олзнь – модд ус, чиг бәрҗ хадһлна. Урһа модн халун нарнас, күчтә салькнас һазр харсна. Урһа³ модна сүүдрт һазрин чиг удан хагсна. Хәәлсн цасна усн әдләр, уданар һазрт шиңгнә.

Урһа модн уга, ил һазриг халун нарн, салькн хойр³ дарунь хагсачкна.

Урд цагт мана хальмг теегт модд суулһдго билә. Ода уульнцар болн паркмудар олн модд суулһна. Школын өөр¹ суулһсн моддыг сурһульчнр харҗ хәләнә.

!

Тодлҗ автн:тус күргх, хадһлх, харсх, сүүдр,чиг, шиңгх, ил, хагсах, урд цаг, харҗ хәләх

344. Умштн. Һол мөчмүд болн немлтс татасар темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.

٭٭٭

Цаһан күүкн өрүнд Көк¹ ноһан деер

Цаглань хөөдән һарһна³. Көөлдәд, хурһн наадна.

Цаһан хурһн мәәләд, Худгин усар Цаһан

Цаһана³ ардас дахна. Хурһд, хөөдән услна.

(Буджала Е.)

345. Умштн. Буулһҗ бичтн. Зәңгин һол мөчмүд, немлтс болн цәәлһлтс татасар темдглтн.

1. Ут җивртә темәлҗрһн моднд суув. 2. Зургт теңгсин цахмуд зурата. 3. Зузан дегтрт соньн туульс бәәнә. 4. Нәрхн ут һолар заһсчнр усчҗ йовна. 5. Махсг аңгуд махар теҗәл кенә. 6. Мини эк нанд сәәхн бүшмүд уйв.

7. Тосхачнр цаһан чолуһар өндр гер бәрв. 8. Аавин хошт олн зүсн мал бәәнә.

Уршг

346. Сурврмудт хәрү өгчәх үгмүд ю медүлҗәхинь, ямаран мөч цәәлһҗәхинь зааҗ келтн.

кезә? яһҗ?

× ×

1. Хаврт тег сәәхрнә. 2. Харада хурдар ниснә.

альд?

×

3. Элстд сәәхн музей тосхгдв.

Үүлдврин цаг, орм, чинр медүлҗәх нөкцл мөчмүдиг уршггиҗ нерәднә. Уршг альд? кезә? яһҗ? ямаран кевәр?гидг сурврмудт хәрү өгнә. Бичмрт уршгуд ахр татасн цег татасар темдглгднә. ()

347. Умштн. Ямаран үүдәврин тасрха болн авторин неринь заатн. Буулһҗ бичтн. Харар барлата нөкцл мөчмүдт сурврмуд тәвтн. Уршгуд татасар темдглтн. Темдглгдсн үгмүдин даалһврмуд күцәтн.