Ашлгч сурврмуд

(А-ә)львн с(а-ә)лькн үләнә, Хүвлзәд салькн чаңһрна,

Айсан б(ү-и)шмүд нискәнә. Х(у-о)мха өвсн ниснә.

Генткн хур дусна, Шар намр ирнә,

Герүрн күүкн адһна. Шарлҗ тег х(ү-ө)врнә.

( Пунцга Н. )

24. Чик эгшгинь тәвтн. Өггдсн үгмүдлә зәңгс тогтатн.

Һ(у-о)рвн, (ү-ө)вл, т(аа-әә)ва, б(и-ү)шкүр, һ(у-о)рвлһ.

Тодлҗ автн. Бүшкүр – свисток, свирель; һурвлһ – сова.

25. Харар барлата үгмүдин эндү чиклтн. Чик зәңгс тогтатн.

1. Махла, өвлә, аавин, дулан, йир. 4. Кермн, авч ирв, һорвн, әльм.

2. Өвсн, теегин, хомхарна, намрт. 5. Үүднд, делгүрин, өлгәтә, өньс.

3. Гер, эднә, хораста, үүтьхн. 6. Бишкүрднә, һаза, көвүн.

Янзнь. Аавин үвлә махла йир дулан.

26. Ээҗин келсн үгмүдиг чиклҗ бичтн.

– Кермн, эндр һаза чаңһ сәлктәй?

– Уга, эндр тиньгр, тагчг өдр.

– Йир сән, тиигхлә дулан ховц үмсәд керг уга.

– Ээҗ, зуг серүн бәәнә, дааршгойч?

– Юн даарад одх билү? Тиигтлән өвлин цаг биш.

– Ээҗ, би чамд халун цә белднәв.

– Терүндчн ханҗанав. Тер цәәдән невчкн зәт зор, амтнь сән болх.

– Эркҗән уга тиигнәв.

– Ай, мини ач күүкн, йоста сән күүкнч! Би байрлҗанав.

§ 7. Тодрха биш эгшгүд

Хальмг келнд тодрха биш эгшгүд бәәнә. Иим эгшгүд тодрхаһар соңсгдхш, тер төләд эдниг тодрха биш эгшгүд гиҗ нерәднә. Тодрха биш эгшгүд нурһлҗ үгин дунд болн сүүлд харһна. Бичгт эдн бичгдхш. Тодрха биш эгшгүд үгин ниилвр тогтана: сүлд – сүл - д°, көглҗрһн – кө - г°л - җ°р - һ°н.

27. Умштн. Тодрха биш эгшгүд йилһҗ темдглтн. Ниилврмүдәр салһтн.

Частр – …, багшнр – …, Элст – …, темдг – …, төрскн – …, хальмг – …,

балһсн – …, шүлг – …, герт – …, теңгр – …, келн-улс – …, сандл – …,

малч – …, төгрг – …, сурдг – …, бәәдл – …, ээҗ – …, төөлг – …, хотхр – …, усн –…, усчдг – …, хот – …, һәрәдх – …, махн – …, мөсн – …, өвсн – ….

28. Тодрха биш эгшгүд темдглҗ бичтн.

Эк, ах, авһ, келн, нүдн, үсн, өдмг, көгҗм, чон, үкр, мөрн, малч, аав, өөрд, насн, билцг, хурһн, туһл,

Янзнь.Эк ° – [ эке]

29. Умштн. Тодрха биш болн тодрха эгшгүдтә үгмүдиг ирлцүлҗ бичтн.

1. Терз деер зөг сууна. 2. «Анҗа мөрн тергәр аца зөг», – гиҗ аав закв. 3. Цасн орад, өндр көр хурв. 4. «Мана Анҗа йир көр», – гиҗ эцкнь көвүһән келв. 5. Герәс хол биш, элсн деер аратын мөр үлдҗ. 6. Киштә мөр унад, хө хәрүлв. 7. Көл уга гүн һолд өөмхд әәмшгтә. 8. Ширән дөрвн көл улан зүстә.

9. Өрүһәр үүлтәд, шир ширдв. Эк олн зүсн шир хулдҗ авв.

Янзнь.Зөг ° –зөг

30. Умштн. Тууль нерәдтн. Зура тогтаҗ бичтн. Зураһар амн үгәр текстин утхинь келтн. Тодрха биш эгшгүдтә үгмүдин схем тогтаҗ бичтн.

Кезәнә бәәҗ. Нег чон гүүҗ йовад, аду үзнә. Эн чонур дәкәд хойр чон ирнә. Эн һурвн чон адун тал дәврнә. Нег унһ бәрҗ авна. Терүгән идәд сууна. Холд арат аашснь үзгднә. Чонмуд аратыг бас идхәр үгцнә.

Удлго арат ирнә, эднлә мендлнә. Эн һурвн чон мендлхш. Эдн аратыг идхәр седҗәнә. Арат өмнәснь келнә:

– Яһҗант тадн? Би таднд сә кехәр бәәнәв. Тадниг бәрхәр кесг мөртә күн аашна. Би энүг келхәр адһҗ йовлав, – гинә.

Һурвн чон әәһәд һарад зулна. Арднь арат теднә үлдәсн мах идәд, амрад, җирһәд бәәнә.

§ 8. Хадвр әс

Хадвр әс хошадлсн болн эс хошадлсн, дуута болн дүлә әңгст хувагдна:   дуута: б, в, г, һ, д, ж, җ, з хошадлсн дүлә: п, ф, к, х, т, ш, ч, с дуута: й, л, м, н, ң, р эс хошадлсн дүлә: ц, щ, ч

31. Умштн. Үгмүдт бәәх дуута хадврмудынь ноһан татасар, дүлә хадврмудынь улан татасар темдглтн.

Хальмгин малчнр нурһлҗ дөрвн зүсн мал өскнә: хө, үкр, темә, мөр. Зәрм һазрар тәрә-темс урһана. Октябрьск районд тутрһ тәрнә. Городовиковск районд олн зүсн тәрә-темс урһана: эрднь иш, буудя, хар һуйр болн нарн цецг. Энд нарн цецгин тос шахҗ авна, буудя теермднә. Лаганск района цутхлң Лагань балһсн. Эн балһсн Көк теңгсин көвәд бәәнә. Бәәрн улс заһс бәрәд, эд-бод кенә.

32. Хадвр үзгүд дөрвн багар хураҗ бичтн.

Б һ в г д ж җ з к л м н ң п р с т ф х ц ч ш щ

Дуута хадврмуд:

Дүлә хадврмуд:

Хошадлсн хадврмуд:

Эс хошадлсн хадврмуд:

О 33. Умштн. Удан эгшгүдтә үгмүд түүҗ бичтн.

Намр

Көк модд Өткн үүлн

Кеерч шарлна. Бархлзҗ һарна.

Көөлдәд хамтхасд Өдрин дуусн

Көлиг орана. Хур орна.

(Балакан А.)

§ 9. Алңтрулгч хадврмуд

34. Үгмүдт чик хадвр бичтн. Эднлә зәңгс тогтатн.

Нут(г - к) – нут..ар, те(г - к) тее..ин, селв(к - г) – селв..әр, ба(к - г)тв

ба..ар, ца(к - г) – ца..ар, о(д - т) – о..ар, хур(к - г) – хур..ин, о(д - т) – о..ад, ме(т - д) – ме..ән, ха(т - д) – ха..ур.

35. Умштн. Чик хадвринь бичтн. Бүрткл үгмүдинь заатн.

1. Сөөһин теңгр дала о(т–д)та. 2. Мини ах цер(к–г)т церглнә. 3. Са(д–т)та күн – салата модн. 4. Өлн чон әәмш(к–г)тә. 5. Тее(к–г)т көк ноһан урһна. 6. Мана ба(к–г)т хөрн күн бәәнә. 6. Нохан кич(к–г) йир бавһр нооста.

7. Соньн бич(к–г)тә цаасн ирв.

36. Алңтрулгч хадврмуд темдглтн. Бичлһнә зокалынь цәәлһтн.

1. Медхд үг кел, мергнд гөрәс шах. 2. Сән селвгт седкл хандг. 3. Сергхд – агчм, кергт – цаг. 4. Манҗ бичгтән сәәхн балһсна тускар бичҗ. 5. Баазр нохан кичгтә наадхдан дурта. 6. Тәрәчнр өвс хадхар теегт һарв. 7. Үдин хот идх цаг өөрдв. 8. Хальмгт ик, сәәхн чонҗ тосхгдв. 9. Зөргтә көвүн юмнас әәсн уга.

37. Умштн. Үгмүдт кергтә хадврмуд орулҗ бичтн.

Делкә деер мөңкинд Өдгә киш(г – к)тә җирһлән

Төвкнү дурдх негл. Өскҗ эдлсн ачнь,

Бумб гидг нут(г – к)т Өвкиннь үүдәсн күслән

Байран ма(г – к)тҗ болна. Өдр болһн ашлҗ.

Күчн-чидлән шинәс

Күцәхдән бийән а(г – к),

Күүндврин соньныг холас

Күргҗ тее(г – к)тән өскнә.

(Саңһҗин Б.)

38. Умштн. Харар барлата үгмүдт кергтә эгшгүд тәвтн. Эн үгмүдиг үзгүдәрнь салһад дөрвн багар хуваҗ бичтн.

Кесг хату бүрк..тә хаалһс Хальмг Таңһчиг талд..н балһсдла залһлдулн... Өдг… цагин янзар тосхгдсн аэропортас аһарин кермс Москва балһснур нисн…. Хальмг Таңһчд талын нутгуд..с олн әмтн ирҗ гиичлн... Эдн дунд нерт.. номтнр, олна үүлдәчнр, нертә артистнр, шатрчнр болн нань чигн темдгтә улс бәән...

Өмн дарана эгшгүд:

Ар дарана эгшгүд:

Дуута хадврмуд:

Дүлә хадврмуд:

Ө 39. Умштн. Текст нерәдтн. Алңгтрулгч хадврмудта үгмүд темдглтн. Бүрткл үгинь амн үгәр заатн.

Би Хальмг Таңһчд бәәнәв. Эн мини төрскн. Мана таңһчин һазр – у, өргн тег. Һазрин бәәдл олн зүсн. Зәрм һазрар өндр биш өөдмс бәәнә. Эдниг толһа гиҗ нерәднә. Сала болн хотхр һазрмуд бәәнә.

Хаврт сала болн хотхрмуд хәәлсн усар дүүрнә. Эн усна нилчәр хотхрмудар нигт өвсн урһна. Нигт өвстә ормсиг царң гиҗ нерәднә. Энд-тенд көкрсн царңгудт олн зүсн цецгүд шавшҗ нәәхлнә. Иим ормс теегин кеерүл болна.

Даалһвр. Сурврмудт хәрү өгтн. Бичтн.

1. Мана теегт ямаран ормс бәәнә?

2. Ямаран ормсиг царң гиҗ нерәднә?

3. Царңгд юн урһна?

4. Чи бәәсн һазр-усндан дуртавч?

5. Чамд дурта ормс бәәнү? Ямаран?

40. Умштн. Буулһҗ бичтн. Темдглгдсн даалһвр күцәтн. Текст амн үгәр келтн.

Хальмг Таңһчин хотл балһсн – Элст. Элстд зәңгллһнә цутхлң делгрлтән авчана. Радио болн телеүзгдл, газет-журналын редакцс үүлднә. Мана балһснд олн сурһулин, сойлын, номин әңгс бәәнә. 1970-гч җиләс нааран Хальмгин¹ шаңһа университет үүлдврән эклв. Хальмгин Деед сурһульд олн факультет бәәнә. Сүл цагт нааран Моңһлас, Китдәс, Африкәс болн нань чигн нутгудас кесг оютнр ирҗ сурчана.

!

Фонетическ йилһлт

Й и л һ л т и н д а р а н

1. Ударлт, ниилвр.

2. Фонетическ транскрипц.

3. Эгшг әс: хату эс гиҗ җөөлн, ахр, удан, тодрха биш, ударлтта, ударлт уга, ямаран үзгүдәр темдглгднә.

4. Хадвр әс: дуута болн дүлә, хошадлсн эс гиҗ эс хошадлсн; җөөлн болн хату, хошадлсн эс гиҗ эс хошадлсн; ямаран үзгүдәр темдглгднә.

5. Үзгүдин болн әәсин то.

Б и ч л һ н ә я н з н ь: төрскн [т’өрскэн] – 2 ниилвр.

т – [т’] – хадвр, дүлә, хошадлсн, хошадлсн җөөлн.

ө – [ө] – эгшг, җөөлн, ахр, ударлт уга.

р – [р] – хадвр, дуута, эс хошадлсн, эс хошадлсн хату.

с – [с] – хадвр, дүлә, хошадлсн, хошадлсн хату.

к – [к] – хадвр, дүлә, хошадлсн, хошадлсн хату.

[э] – тодрха биш эгшг, җөөлн, ахр, ударлтта.

н – [н] – хадвр, дуута, эс хошадлсн, эс хошадлсн хату.

6үзг, 7 ә.

ҮГ, ҮГИН ТОГТАЦ

§ 10. Yгин уңг. Нег уңгта үгмүд.

Үгин һоллгч хүв уңг болна. Чинрәрн өөрхн әдл үгмүд – нег уңгта үгмүд болдмн. Йовх – йовдл – йовач – йовлһн – йовһн. Уңгин темдг –

Ө 41. Зургуд олзлад, зәңгс тогтатн. Дора өггдсн үгмүдин уңгинь темдглтн. Зәңгс тогтаҗ бичтн.

Рис. банк с краской. Рис. маляр. Рис. красящий чел.

шир ширдәч ширднә

О л з л х ү г м ү д: терз деер, цаһан, зогсчана, ширәр, ширдҗәнә.

42. Умштн. Темдглгдсн даалһвр күцәтн. Нег бүл үгмүд заатн.

Дорҗин эк оньдин¹ келнә: «Бичх цагтан ухалад, чикәр бич! Чикәр бичдг даслһн чамд олзта болх». Дорҗ талдан балһснд сурһуль сурчана. Эн экдән дару-дарунь бичг бичнә. Дорҗ ухата көвүн. Экдән олн зүсн юмна тускар бичхдән дурта. Энүнә бичсн бичгин айллһнь чик сәәхн нәәрүллһтә болна. Иргчдән¹ Дорҗ бичәч болх саната.

43. Умштн. Мөр болһнд үлү үг олтн. Чинринь заатн.

1. Дун, дууч, дулан, дуулна. 3. Зург, зурач, зурмн, зурна.

2. Шир, ширднә, ширә, ширдәч. 4. Гер, герин, герл, гермүд.

44. Умштн. Текст нерәдтн. Нег уңгта үгмүд буулһҗ бичтн.

Шиндә сәәхн келнә билгтә. Эн ут туульс, йөрәлмүд, үлгүрмүд амн үгәр келнә. Энүнә ухалҗ тогтасн келврмүд үүрмүднь соньмсҗ соңсна. Шиндәд оньдин келх үгмүд олдна. Классин күүндврт Шиндән келсн үгмүд хамгин тоомсртад тоолгдна. Шиндән сәәхн келн үүрмүдтнь¹ үлгүр болна. Англь, немш, хальмг, орс болн китд келәр келҗ чадна.

45. Эн үгмүдт нег бүл үгмүд ирлцүлҗ бичтн, уңгинь темдглтн.

Наадн –.., сурһульч –.., кел –.., эм –.., көдл –.., зур –.., бич –...

46. Умштн. Темдглгдсн даалһвр күцәтн. Харар барлата үгин нег бүл үгмүд зааҗ бичтн.

Серүн сальк¹ хавлҗ Хәәрләд хәләсн хөөднь

Санҗ хөөһән хәрүлнә. Хойр холван өснә.

Дөрвн цагин эргцд Ноосн¹, махн элвҗнә,

Дахад ардаснь йовна. Хөөчин неринь дуудулна.

(Шугран В.)

47. Чинрәрн өөрхн үгмүдиг нег багд бичәд, чинринь цәәлһтн. Зәңгс тогтаҗ бичтн.

Цецгәлнә, гүүнә, цецг, залхурна, шар, медрл, то, цецгүд¹, гүүһәч, тооч, гүүдл, тоолна, меднә, шарлна, залху, шарңху.

48. Умштн. Нег бүл үгмүд темдглтн. Чинринь цәәлһтн.

Намр¹ ирәд, өвсн шарлв. Өвснә шарллһнд салькн бас му нилчән күргнә. Эн өвснә чиг үләҗ хагсана. Өвсн шарлҗ одхла, мал мууһар иднә. Шар өвснд шим тату.