В) княствы-дзяржавы на Панямонні 5 страница

Трэба адзначыць, што ўплыў Контррэфармацыі адчуваўся ва ўсім свеце. Найболып вядомымі негатыўнымі праявамі яе ажыццяўлення сталі: бязлітасная дзейнасць судоў інквізіцыі ў Іспаніі, а таксама Варфаламееўская ноч у Францыі (24—25 жніўня 1572 г.), калі былі забіты тысячы французскіх пратэстантаў (гугенотаў). Падобныя жорсткія захады здолелі стрымаць далейшае распаўсюджанне рэфарматарскага руху, але цалкам вярнуць сабе ранейшае вядучае месца Ватыкан быў ужо не ў стане.

Такім чынам, еўрапейская цывілізацыя ў разгледжаны час перажывала складаны перыяд трансфармацыі, вынікам якога стала ўмацаванне пазіцый новага буржуазнага ладу, складванне першых каланіяльных імперый і абвастрэнне міжканфесіянальных адносін. Дзякуючы ж Рэнесансу навука і культура зрабілі сапраўдны рывок наперад, што прывяло да істотных змен у сацыяльна-грамадскім жыцці ўсёй Еўропы.

Утварэнне Рэчы Паспалітай. Гiсторыя зблiжэння Вялікага княства Літоўскага з Польскім каралеўствам бярэ свой пачатак з Крэўскай уніі 1385 г., калi дзве дзяржавы ўпершыню аб'ядналiся на аснове дынастычна-персанальнай унii пры захаванні імі пэўнай самастойнасці ва ўнутранай і знешняй палiтыцы. Неаднаразовае аднаўленне і перазаключэнне унiй (у 1401, 1413, 1446, 1501 гг.) сведчыць, па-першае, аб іх нетрываласці, па-другое, аб наяўнасці ў жыццi абедзвюх дзяржаў такiх фактараў, якiя падштурхоўвалi iх да зблiжэння. У XV-XVI стст. вызначылася трывалая тэндэнцыя: чым больш абвастралiся адносiны Вiльнi з Масквой, тым больш ВКЛ схiлялася да аб'яднання з Польшчай. Няўдачы ў Лiвонскай вайне, захоп войскам Iвана Грознага Прыбалтыкi i Полацка адсекла ўсходнюю i цэнтральную часткі Беларусi ад мора, што было цяжкiм ударам па гандлi. Сiлы дзяржавы былi на мяжы магчымага. Гэта вайна, як адзначалi пазней палiтыкi, прыгнала ВКЛ да новай унii з Польшчай.

У XVI ст. апрача рэлiгiйных супярэчнасцяў, узніклі iншыя - ўнутрысаслоўныя супярэчнасцi памiж магнатэрыяй (багатай шляхтай) i шляхтай сярэдняй ды дробнай. Элiтарнае магнацтва, буйныя землеўласнiкi мелі амаль неабмежаваную ўладу ў ВКЛ, праводзiлі на соймах і сойміках свае рашэннi, манiпулявалі большасцю шляхтай, якая не мела ў дзяржаве нiякай рэальнай улады. Літвінскую шляхту прываблівалі "залатыя вольнасцi" польскай шляхты, якая мела доступ да ўлады, рашуча ўплывала на ўнутраную i знешнюю палiтыку ўрада. Дасягненне гэтых мэтаў літвінская шляхта звязвала з заключэннем унii з Польшчай.

Альтэрнатывай саюза з Польшчай для ВКЛ магло быць заключэнне унii з Масковiяй i прызнанне над сабой улады Iвана IV цi яго сына. Але маскоўскае дваранства не мела такой вольнiцы, як польскiя шляхцiчы. Больш таго, гэта быў час апрычнiны, дэспатычны рэжым Iвана IV адпужваў літвінскую шляхту.

На перамовах урад ВКЛ i кiруючыя колы Польшчы прапаноўвалi розныя ўмовы злучэння дзяржаў. Літвінскія палітыкі хацелi абмежавацца ваенна-палiтычным саюзам, якi б захаваў незалежнасць i самастойнасць княства. Прадстаўнiкi Польшчы стаялi за скасаванне незалежнасцi ВКЛ. Кожны бок цвёрда стаяў на сваiм.

Для канчатковага вырашэння пытання аб унii на 23 снежня 1568 г. быў прызначаны з'езд у Люблiне. Паслы ВКЛ, у лiку якiх было шмат магнатаў, адчувалі, што абставiны складваюцца не на iх карысць, збiралiся памалу i як бы нехаця. Больш-менш значная колькасць iх сабралася толькi да 10 студзеня 1569 г. У склад дэлегацыi ВКЛ уваходзiлi канцлер i вiленскi ваявода Мiкалай Радзiвiл Руды, падканцлер Астафей Валовiч, жамойцкi стараста Ян Хадкевiч, падскарбiй Мiкалай Нарушэвiч i iншыя ўплывовыя асобы. На сойм прыбылi кароль i каля 160 паслоў i сенатараў Польшчы i ВКЛ. У гэты ж дзень пачалiся перамовы. Амаль шэсць месяцаў працягваўся сойм. Кожны бок ставiў свае ўмовы, якiя не прымалiся супрацьлеглым. Нiхто не саступаў. Больш таго, дэлегацыя ВКЛ раскалолася на магнацкую i шляхецкую групы, з якiх першая была супраць, а апошняя стаяла за ўтварэнне унii з Польшчай.

Калi паслы княства ўбачылi пагрозу гвалтоўнага заключэння унii на непрымальных для сваёй дзяржавы ўмовах, яны ў знак пратэсту ў ноч на 1 сакавiка 1569 г. пакiнулi Люблiн з намерам сарваць перамовы. Пры падтрымцы польскiх паслоў вялiкi лiтоўскi князь, кароль польскi Жыгiмонт Аўгуст, скарыстаў цяжкае знешнепалiтычнае становiшча княства і фактычна здзейснiў акт дзяржаўнай здрады - незаконна, насуперак сваiм абяцанням i прысягам аб захаваннi цэласнасцi тэрыторыi ВКЛ, 5 сакавiка 1569 г. выдаў унiверсал аб перадачы Польшчы Падляшша з гарадамi Бельск, Беласток, Драгiчын-на-Бугу, Мельнiк. Такiмi ж незаконнымi актамi, без згоды сойма былi адарваны ад княства i далучаны да Польшчы Валынь, Падолле, Кiеўшчына.

Супрацьпраўныя акты Жыгiмонта Аўгуста, разбурэнне адзiнага фронту барацьбы за незалежнасць княства з-за пазiцыi ўкраiнскiх паслоў i сенатараў зламалі супрацiў магнатаў. У чэрвенi на пагрозлiвы выклiк караля яны вярнулiся ў Люблiн. Жыгiмонт загадаў дэпутатам літвінам прыняць унiю. Магнаты пайшлi на згоду.

1 лiпеня 1569 г. быў падпiсаны акт унii. Паводле гэтага акта, Каралеўства Польскае i Вялiкае княства Лiтоўскае злучаліся ў адну дзяржаву, якая атрымлівала назву Рэч Паспалiтая. Унiя была заключана на наступных умовах:

Top of Form 1

Bottom of Form 1

Злучаныя дзяржавы маюць аднаго гаспадара - караля, якi носiць тытул "кароль польскi i вялiкi князь лiтоўскi, рускi, прускi, мазавецкi, жамойцкi, кiеўскi, валынскi, падляшскi i лiфляндскi". Яго пасада была не спадчыннай, а выбарнай. Абiраюць яго народы абедзвюх дзяржаў разам, для гэтай мэты збiраецца сойм у Варшаве. Каранацыя караля адбываецца ў Кракаве. Лiтва не мае права абраць для сябе асобнага вялiкага князя. Для вырашэння найважнейшых дзяржаўных спраў збiраецца агульны сойм Рэчы Паспалiтай. Ён складаецца з дэпутатаў, абраных на павятовых соймiках. Пасяджэннi сойма праходзяць на польскай зямлi. Склiканне асобных соймаў для княтва i для кароны (с. зн. Польшчы) не прадугледжвалася. Усе нязгодныя з умовамi унii ранейшыя пастановы ВКЛ касуюцца. Украіна (Кіеўшчына, Валынь, Падолле i Падляшша) аддзяляюцца ад ВКЛ i далучаюцца да Польшчы. Лiвонiя аб'яўляецца сумесным валоданнем княства i кароны. Дзяржавы праводзяць агульную знешнюю палiтыку.

Разам з тым, Люблiнская унiя захоўвала пэўную самастойнасць ВКЛ. Яно мела сваё войска, асобнае ад Польшчы заканадаўства i судовую арганiзацыю, захоўвала даўнi адмiнiстрацыйны апарат i сваю пячатку. Польшча i ВКЛ захоўвалi самастойныя назвы i да канца XVII ст. мелi розныя дзяржаўныя мовы. Афiцыйнай дзяржаўнай мовай ВКЛ заставалася старабеларуская, у Польшчы - лацiнская. Доўгі час і грошы ў кароне i княстве былi асобныя. Захавалася нават мытная мяжа паміж імі.

Для iншых дзяржаў Рэч Паспалiтая была адзiным цэлым утварэннем, але ўнутры яе iснавала дзяленне на карону, або Польшчу, - у яе склад уваходзiлi польскiя i ўкраiнскiя землi, i княства, цi Лiтву, - яна складалася з зямель сучаснай Літвы, Беларусі i некаторых рускiх зямель.

Значная частка феадалаў ВКЛ праяўляла незалежнiцкiя, антыпольскiя настроi. Насуперак акту унii ў ВКЛ у 70-80-я гг. XVI ст. рэгулярна збiралiся агульнадзяржаўныя соймы. У 1581 г. была створана асобная вышэйшая судовая iнстанцыя для ВКЛ - Галоўны трыбунал. А прыняты ў 1588 г. Статут, па сутнасцi, скасоўваў многiя пастановы Люблiнскай унii.

Top of Form 2

Bottom of Form 2

Барацьбiтом за незалежнасць княства ў складзе Рэчы Паспалiтай, якi пастаянна дбаў пра ўмацаванне яго эканамiчнай i палiтычнай магутнасцi, быў буйнейшы палiтычны i грамадскi дзеяч ВКЛ Леў Сапега (1557-1633) - сакратар, потым пiсар дзяржаўнай канцылярыi, падканцлер i ўрэшце канцлер. Сапега вёў барацьбу з Жыгiмонтам III за поўную самастойнасць княства, iмкнуўся прымусiць яго паважаць законы сваёй дзяржавы. Ён дамогся таго, што кароль мусiў узгадняць свае рашэннi па ўсiх пытаннях на тэрыторыi княства з канцлерам.

17. Кiраўнiкi праваслаўнай i каталiцкай канфесiй вякамі выношвалi iдэю скасаваць негатыўныя наступствы царкоўнага расколу 1054 г., пераадолець загародку памiж цэрквамi i ўзмацнiць хрысцiянства праз яднанне. Iдэя унii то замiрала, то зноў уваскрасала. Была i спроба яе рэалiзацыi ў 1439 г. у Фларэнцыi. Тады ўпершыню ўдалося прымiрыць грэкаў з рымскай царквою. Пад Фларэнцiйскай унiяй стаяў подпiс маскоўскага мiтрапалiта. Фармальна яна пашыралася і на Вялікае княтва Літоўскае, але фактычна не была ажыццёўлена.

ВКЛ больш за iншыя дзяржавы адчувала негатыўныя наступствы падзелу хрысцiянства. Геапалiтычнае становiшча княства памiж Польшчай i Маскоўскай дзяржавай i двума сусветнымi рэлiгiйнымi цэнтрамi - Ватыканам i Канстанцiнопальскiм патрыярхатам - вымагала пошуку, з аднаго боку, кампрамісаў, а, з другога, самастойных шляхоў царкоўна-рэлiгiйнага развiцця сваёй дзяржавы. Калi ў адносiнах з заходнiм суседам удавалася дасягнуць пэўных кампрамiсаў, адносiны з усходнiм станавiлiся ўсё больш складанымi. Кіраўніцтву ВКЛ здавалася, што шляхам рэгiянальнай унii (калi правалiлася унiя Фларэнцiйская) магчыма вырашыць праблему супрацьстаяння на нашых землях Захаду i Усходу i стварыць самастойную царкву. Для шэрагу грамадскiх i рэлiгiйных дзеячаў царкоўны кампрамiс з'яўляўся таксама сродкам iнтэграцыi ў Заходнюю Еўропу. З дзевяцi мiтрапалiтаў, абраных у ВКЛ у XV ст., пяцёра абвяшчалі царкоўную унію або былі яе прыхiльнiкамi. Вядома калектыўнае пасланне праваслаўнага духавенства і свецкай знаці ВКЛ 1476 г. Папе Рымскаму з прапановай аб аб'яднанні з каталіцкай царквой.

А тым часам арыентаваная на заняпалую, Вiзантыю i яе культуру, беларуска-ўкраінская прававаслаўная царква апынулася ў другой палове ХVI ст. у крызісным стане, губляла свой аўтарытэт у грамадстве і вернікаў. Найперш яе адракалася знаць - прадстаўнікі інтэлектуальнай і палітычнай эліты, якія не маглі задаволіць свае духоўныя патрэбы ў праваслаўнай царкве, кінуліся спачатку ў вір рэфармацыйнага руху, а потым перайшлі ў каталіцызм. Спробы мясцовай іерархіі рэфармаваць царкву поспеху не мелі. Шукаць паратунку ў тых умовах ад свайго духоўнага цэнтра - Канстанцiнопальскага патрыярхату, які гібеў пад уладай туркаў, не прыходзiлася. З'явiлася думка, што залежнасць ад яго бескарысная i нават шкодная. Выключалася i арыентацыя на створаны ў 1589 г. Маскоўскi патрыярхат, якi прысвойваў сабе мiсiю "трэцяга Рыма", - пасля спусташальнай Лiвонскай вайны распаўсюджвання ўплыву Масковii ў ВКЛ баялiся.

Такiм чынам, рэлiгiйная згода 1596 г. паўстала ў вынiку збегу як комплексу еўрапейскiх рэлiгiйна-палiтычных адносiн 60-90-х гг. XVI ст., так i ўнутраных абставiн і з'явілася спробай вырашыць выступіўшыя ў рэлігійнай форме грамадска-палітычныя, нацыянальна-дзяржаўныя, міжнародныя і духоўна-культурныя праблемы і супярэчнасці ВКЛ, Беларусі і Украіны. Суб'ектамі уніі былі папства, улада Рэчы Паспалітай і Кіеўская мітраполія, кожны з якiх меў свае iнтарэсы i праводзiў уласную лiнiю ў царкоўнай сферы. Два першыя разглядалi унiю як пераходную ступень у рымска-каталiцтва. Беларуска-ўкраінскі епіскапат дастаткова паслядоўна адстойваў мясцовыя рэлiгiйна-палiтычныя i этнакультурныя iнтарэсы.

Арганізатарамі уніі былі брэсцкi епiскап Iпацiй Пацей i луцкi епiскап Кiрыла Тарлецкi. Спачуванне i дапамогу яны знайшлi ў асобе караля i князя Жыгiмонта Вазы i канцлера ВКЛ Льва Сапегi. На працягу 1590-1595 гг. на саборах, нарадах і перамовах з прадстаўнiкамi Ватыкана вы-крышталізоўвалiся ўмовы уніі, агаворваліся гарантыі забеспячэння самабытнага аблiчча, асобнасцi, правоў i прывiлеяў сваёй царквы. Былі выпрацаваны 33 артыкулы царкоўнай згоды, прызнанне якіх Папам Рымскім і каралём было ўмовай заключэння уніі. Яны вызначалі дагматычныя, абрадава-літургічныя, іерархічныя і юрыдычныя асновы і статус уніяцкай царквы, яе ўзаемаадносiны з дзяржавай, касцёлам. Артыкулы-ўмовы былі закліканы ліквідаваць дэзарганізацыю праваслаўнай царквы ва ўсіх сферах духоўнага, матэрыяльнага і культурнага жыцця і мелі выразную этна-ахоўную скіраванасць. Яны прадугледжвалі дзяржаўныя гарантыі уніяцкай царкве, нейтралiзоўвалі небяспеку ла-цiнiзацыi i паланiзацыi, прадугледжвалі захаванне адміністрацыйнай самастойнасці і незалежнасці ад польскага касцёла, павышэнне сацыяльнага статусу епіскапата, захаванне ўсходняй (візантыйскай) традыцыі. Форма i змест артыкулаў-умоў Берасцейскай уніі абвяргаюць стэрэатып аб поў-ным падпарадкаваннi беларуска-ўкраiнскай праваслаўнай царквы рымскай i расчыстцы шляху для польска-каталiцкай культурна-рэлiгiйнай экспансii. Гэта была спроба ўзгадаваць новую форму хрысціянскай рэлiгii на вiзантыйска-ўсходнеславянскай аснове з выкарыстаннем заходнiх традыцый.

На саборы праваслаўных епiскапаў у Берасцi вясной 1595 г. была абвешчана дэкларацыя аб рашэннi заключыць саюз з каталiцкай царквой. Яе падпiсалi кiеўскi мiтрапалiт Рагоза i ўсе епiскапы Вялiкага княства Лiтоўскага, акрамя львоўскага i перамышльскага. Сабор упаўнаважыў I. Пацея i К. Тарлецкага на далейшыя перамовы з каралём i Папам Рымскiм i - пры дасягненнi згоды - на правядзенне акта унii. Той самай восенню Жыгiмонт III звярнуўся да падданых сваёй дзяржавы з унiверсалам, у якiм абвясцiў рашэнне вышэйшага праваслаўнага духавенства аб унii, што патрэбна Рэчы Паспалiтай для ўзмацнення яе цэласнасцi, i заклiкаў у "добрай волi i любвi" прыняць унiю. Тады ж Пацей з Тарлецкiм паехалi ў Рым, дзе 23 снежня на пасяджэннi калегii кардыналаў з удзелам папы Клiмента VIII была ўрачыста абвешчана унiя.

Царкоўны сабор 6-9 кастрычнiка 1596 г. у Берасці санкцыянаваў гэты акт. Праціўнікі уніі правялі тады ў Берасцi альтэрнатыўны сабор. Ён аб'явiў iмпiчмент унiяцкiм уладыкам, адлучыў iх ад царквы i выракся царкоўнай еднасцi. Iдэолагi кожнага з гэтых лагераў былi ўпэўнены, што менавiта яны адстойваюць праўду, выказваюць iнтарэсы ўсяго этнасу. Каралеўскi унiверсал 15 снежня 1596 г. зацвердзiў унію. Урады Вялiкага княства Лiтоўскага i Польшчы, папства пачалi афiцыйна лiчыць яе здзейсненым фактам.

Уніяцкая, альбо грэка-каталіцкая царква ўзначальвалася кіеўскім мітрапалітам, які вызнаваў вяршэнства Папы Рымскага і ім прызначаўся. Рэзідэнцыя мітрапаліта знаходзілася ў Вільні, Наваградку, Мінску. Духавенства абіралася выключна з ураджэнцаў Беларусі і Украіны. Царква карысталася богаслужэбнай царкоўнаславянскай мовай (літургічнай), якая ў ХVII-XVIII стст. падверглася моцнай беларусізацыі, і беларускай ("рускай", паводле тагачасных крыніц), замацаванай рашэннем базыльянскай кангрэгацыі 1636 г. у якасці мовы казанняў. Грэка-католікі прызналі каталіцкую дагматыку, але захавалі праваслаўную абраднасць і юліянскі каляндар.

Уніяцтва стала верай, галоўным чынам, сельскага насельнiцтва, гарадскiх нiзоў, часткi дробнай i сярэдняй шляхты. Магнаты i ў большасцi сваёй шляхта пасля падаўлення Рэфармацыi аддавалi перавагу каталiцтву. У 1647 г. на тэрыторыі Рэчы Паспалітай было каля 4 тысяч уніяцкіх прыходаў і 13,5 тысяч праваслаўных. Поспехі новага веравызнання ў значнай меры былі забяспечаны мірнымі, негвалтоўнымі метадамі, адносна сумленным спаборніцтвам з праваслаўем, тым больш што ва ўмовах вядомай талерантнасці, гарантаванай соймам, спадзявацца толькі на прымусовыя метады распаўсюджвання не прыходзілася. На мяжы XVII-XVIII стст. уніяцтва стала самай масавай рэлігіяй у ВКЛ.

Рэфармацыя ў Еўропе і Беларусі

У пачатку XVI ст. Заходнюю Еўропу ўскалыхнуў нябачны дагэтуль па актыўнасцi рэлiгiйны рух, якi ўвайшоў у гiсторыю пад назвай "Рэфармацыя". Ён быў накiраваны супраць засiлля каталiцкай царквы ва ўсiх сферах жыцця, аб'ектыўна меў антыфеадальны характар. Iнiцыятарам i авангардам руху была буржуазiя. Галоўнай мэтай руху было стварэнне спрыяльных маральных i прававых умоў для дзейнасцi i быту класа буржуазii.

У вузкаканфесiянальным сэнсе Рэфармацыя азначала перагляд дагматаў каталiцызму i рэлiгiйныя пераўтварэннi, што прывялi да ўзнiкнення новага кiрунку ў хрысцiянстве - пратэстантызму. Ён аб'ядноўвае шэраг самастойных цэркваў i сектаў (лютэранства, кальвiнiзм, англiканская царква, метадысты, баптысты, адвентысты i iнш.), якiя некалькi адрознiваюцца культам i арганiзацыяй, але звязаны агульнасцю паходжання i дагматыкi. Асноўныя дагматычныя палажэннi пратэстантызму сфармуляваны яго заснавальнiкамi М. Лютэрам, Ж. Кальвiнам, У. Цвiнглi.

У сярэдзіне XVI ст. дух пратэстанцтва павеяў на Беларусi. Разнастайныя сувязi з еўрапейскiмi краiнамi, асаблiва гандаль, вандроўкi цэхавых рамеснiкаў, падарожжы магнатаў, навучанне лiтвiнскай моладзi ў шэрагу унiверсiтэтаў Еўропы садзейнiчалi пастаяннаму прытоку iнфармацыi i ўспрыманню новых рэлiгiйных павеваў тагачасным грамадствам Беларусi. Рэфармацыя на Беларусi развiвалася ў рэчышчы еўрапейскага руху, але не была яе простым водгукам. У адрозненне ад заходнееўрапейскай яна развiвалася тут на феадальнай аснове i мела iншую сацыяльную базу. У вiр рэфармацыйнага руху былi ўцягнуты галоўным чынам прывiлеяваныя слаi: магнаты, частка дробнай i сярэдняй шляхты.

У сярэдзiне XVI ст. рэлiгiйнымi навiнкамi захапiлiся магнаты (Радзiвiлы, Сапегi, Валовiчы, Кiшкi i iнш.) - працiўнiкi унii з Польшчай. З дапамогай пратэстанцкай веры яны жадалi захаваць адасобленасць сваёй дзяржавы ад каталiцкай Польшчы. Шляхту i заможных гараджан Рэфармацыя прываблiвала магчымасцю падарваць усемагутнасць царквы, як праваслаўнай, так і каталіцкай. Гэтыя мэты паўплывалi на магнатаў, якiя сталi не толькi прыхiльнiкамi iдэй Рэфармацыi, але i кiраўнiкамi яе практычнага пераўтварэння ў жыццё. Шырокiя народныя масы засталiся да яе глухiмi, таму рух не меў тут такога размаху, як у Еўропе.

Top of Form 3

Bottom of Form 3

Асаблiва шчыраваў на нiве Рэфармацыi на Беларусi буйны магнат, вiленскi ваявода, канцлер, тагачасны некаранаваны ўладар Вялiкага княства Лiтоўскага Мiкалай Радзiвiл Чорны. Першай асобе дзяржавы пратэстанцтва ўяўлялася адным з дзейсных чыннiкаў збаўлення ад згубнага для суверэнiтэту ВКЛ уплыву суседзяў. Канцлер, якi паслядоўна адстойваў незалежнасць сваёй дзяржавы не толькi палiтычнымi, але i культурнымi сродкамi, хацеў з дапамогай новай веры iдэалагiчна i духоўна абаранiць ВКЛ i ад Польшчы, i ад Масковii. З уласцiвай яму дынамiчнасцю ён стаў выкараняць каталiцтва ў дзяржаве. Толькi ў сваiх уладаннях канцлер закрыў 187 касцёлаў, разбурыў усе прыдарожныя каталiцкiя каплiчкi i крыжы i адкрыў 134 кальвiнісцкiя зборы. У 1553 г. ён заснаваў у Вiльнi першую пратэстанцкую абшчыну, а ў канцы 50-х гг. заклаў у Бярэсцi першы на Беларусi збор (рэфармацкую царкву).

Пад асабiстым заступнiцтвам М. Радзiвiла ў сярэдзiне XVI ст. былi арганiзаваны пратэстанцкiя абшчыны ў Нясвiжы, Клецку, Iўi, Оршы i iнш. У 1557 г. у Вiльнi пад яго старшынствам адбыўся першы ўстаноўчы з'езд лiтоўскiх пратэстантаў. У другой палове XVI - пачатку XVII стст. у многiх гарадах i мястэчках ВКЛ узнiклі кальвiнісцкiя асяродкi. Вакол iх групаваліся выдатныя вучоныя, прапаведнiкi, пiсьменнiкi, кнiгавыдаўцы. Некаторыя з iх (С. Будны, В. Цяпiнскi) становяцца ўпоравень са знакамiтымi еўрапейскiмi мыслiцелямi. Рэфармацыя спрыяла актывiзацыi духоўнага жыцця грамадства, развiццю асветы i арганiзацыi кнiгадрукавання, распаўсюджванню рэнесансна-гуманiстычных i рацыяналiстычных тэндэнцый у беларускай культуры i пашырэнню яе мiжнародных кантактаў.

У другой палове XVI - першай палове XVII стст. на тэрыторыi Беларусi дзейнiчала каля 90 кальвiнісцкiх i 8 арыянскiх збораў. Большасць з iх размяшчалася ў заходнiх i цэнтральных паветах, дзе iснавалi буйныя прыватнаўласнiцкiя землеўладаннi. Гэтаму спрыяў i разнародны этнарэлiгiйны склад насельнiцтва рэгiёну ў параўнаннi з усходняй часткай Беларусi, дзе пераважала праваслаўнае насельнiцтва. Адчыняюцца сотнi кальвiнісцкiх школ, "шпiталi" (прытулкi для нямоглых), у буйнейшых абшчынах - друкарнi. Большасць рэфармацыйных абшчын знаходзiлася ў залежнасцi ад феадалаў-патронаў, якiя забяспечвалi пратэстанцкiх мiнiстраў (свяшчэннiкаў) i казнадзеяў (прапаведнiкаў) сродкамi на пражыццё - зямельнымi ўладаннямi, грашовым утрыманнем.

Да 60-х гг. у кальвiнiзм перайшла большасць беларускiх магнатаў i значная частка шляхты. З 600 праваслаўных шляхецкiх фамiлiй Навагародскага ваяводства вернасць сваёй рэлiгii захавалi толькi 16.

Пад сцягам кальвiнiзму спачатку аб'ядналiся ўсе слаi грамадства, якiя прымалi ўдзел у Рэфармацыi. Да 1562 г. яшчэ не было рэзкiх разыходжанняў памiж рознымi сацыяльнымi групоўкамi. Мiж тым магнаты i шляхта, калi дамаглiся сваiх мэтаў, рабiлiся ўсё больш абыякавымi да Рэфармацыi. Яны не толькi iгнаравалi iнтарэсы iншых саслоўяў, але iмкнулiся падавiць радыкальную апазiцыю гараджан i сялян, якая вылучалася з кальвiнiсцкага лагера ў самастойную плынь на працягу 1562-1565 гг. Яе прыхiльнiкi называлi сябе антытрынiтарыямi, цi арыянамi (ад iмя святара Арыя, якi жыў у IV ст. н. э. у Александрыi i адмаўляў траiчнасць бажаства), а таксама лiтоўскiмi братамi, i не абмяжоўвалi Рэфармацыю рэлiгiйна-палiтычнымi лозунгамi, а патрабавалi сацыяльных пераўтварэнняў у грамадстве.

Польскiя i лiтвiнскiя феадалы, якiя спачатку падтрымлiвалi рэфармацыйны рух, напалоханыя прывiдам сялянскай вайны, з 70-х гг. XVI ст., калi ў iм узмацнiўся сацыяльны пратэст, сталі яго пакідаць і без ваганняў пачалi мяняць свае рэлiгiйныя погляды на карысць каталіцызму. У гэту веру вярнулiся не толькi былыя католiкi. Яе прымалi таксама прадстаўнiкi праваслаўных фамiлiй (Валовiчы, Збаражскiя, Сапегi), якiя ненадоўга далучылiся да пратэстантызму.

У Заходняй Еўропе дзеля барацьбы з Рэфармацыяй пад кіраўніцтвам прастолу Папы Рымскага быў створаны ордэн езуітаў. Пачаткам контррэфармацыi ў ВКЛ лiчыцца 1570 г., калi першыя езуiты з'явiлiся ў Вiльнi. Iх паклiкаў сюды вiленскi бiскуп Валяр'ян Пратасевiч дзеля барацьбы з пратэстантамi i арганiзацыi унiверсiтэта ў сталiцы княства. Каралеўская ўлада падтрымала езуітаў, шчодра надзяляла іх зямельнымi ўладаннямi з прыгоннымi сялянамi, ахвяравала значныя грашовыя сумы на патрэбы Ордэна. Эканамiчная моц забяспечыла ордэну магутны iдэалагiчны i палiтычны ўплыў. Галоўным iдэолагам контррэфармацыi ў ВКЛ стаў Пётр Скарга, рэлігійны дзеяч і пісьменнік.

Першачарговай задачай езуітаў было вяртанне ў лона рымскай царквы спакушаных пратэстанцтвам вышэйшых пластоў i распаўсюджванне каталiцтва сярод праваслаўнага насельнiцтва Беларусi. Галоўнымi сродкамi ажыццяўлення гэтых мэтаў былi палiтыка, школа, лiтаратура, пропаведзь, набажэнства. Каб кантраляваць палiтыку, езуiты ўвайшлi ў палацы эліты як духоўнiкi, дарадчыкi, хатнiя настаўнiкi. На моладзь яны ўплывалi праз школу. У 1570 г. у Вiльнi Ордэн адкрыў свой калегiум, пераўтвораны ў 1579 г. у акадэмiю. У шэрагу іншых гарадоў езуіты заснавалi калегiі - навучальныя ўстановы сярэдняга тыпу. У хуткiм часе пiсьменнiкi, прапаведнiкi Ордэна запаланiлi кнiжны рынак Беларусi сваёй друкаванай прадукцыяй, у якой дыскрэдытавалi пратэстанцкую i праваслаўную цэрквы i прапагандавалi каталiцкае веравучэнне.

Тэрыторыя Беларусi пакрылася сеткай кляштараў i пышных касцёлаў, упрыгожаных абразамi, скульптурай, з велiчнай арганнай музыкай. Праз іх езуіты ўздзейнічалі на шырокiя масы грамадства. Добрую рэпутацыю сярод насельнiцтва Ордэн займеў дабрачыннай дзейнасцю, аказаннем медыцынскай дапамогі; арганiзацыяй аптэк, шпiталяў, прытулкаў для беднякоў.

Паступова абноўленае i ўзмоцненае езуiтамi каталiцтва пачало выцiскаць кальвiнiзм, арыянства i iншыя пратэстанцкiя секты. Асаблiвым праследаванням з боку каталiцкай царквы i дзяржавы падверглiся прыхiльнiкi радыкальнай Рэфармацыi - антытрынiтарыi (арыяне). У 1647 г. прыгаворам соймавага суда ў Рэчы Паспалiтай зачынялiся ўсе арыянскiя друкарнi i школы, а арыян сойм прыгаварыў да выгнання з дзяржавы.

Сучасная еўрапейская гiстарыяграфiя адмовілася ад трактоўкі контррэфармацыі як феадальна-каталіцкай рэакцыі, а бачыць у ёй рух, якому Еўропа ХVI ст. у аднолькавай з Рэфармацыяй меры абавязана сваім духоўна-культурным уздымам. Гэта дае падставу адмовіцца ад ранейшага погляду на контррэфармацыю на Беларусі як на сістэму толькі рэпрэсіўных мер і ўбачыць яе шматзначную духоўна-культурную функцыю і на нашай зямлі.

Дзяржаўны лад Рэчы Паспалітай

Рэч Паспалітая лічылася супольнай дзяржавай абодвух народаў, г. зн. польскай і літвінскай шляхты. Яна вяла агульную для ВКЛ і Кароны знешнюю палітыку. Аднак аб'яднанне дзяржаў не прывяло да уніфікацыі іх палітычных сістэм. Абедзве дзяржавы захоўвалі асобную дзяржаўную адміністрацыю (з адпаведнымі кіруючымі пасадамі), асобныя войскі са сваім камандаваннем, свае фінансавыя сістэмы, скарб і манету, самастойныя судовыя і мытныя (да 1766 г.) сістэмы, асобнае заканадаўства. Асобнымі для ВКЛ былі канцылярыя і пячатка. Кожная з дзяржаў мела сваю дзяржаўную мову: Польшча - лацінскую (з канца ХVI ст. фактычна польскую), ВКЛ - беларускую (з 1696 г. польскую, але афіцыйныя акты на беларускай мове захоўвалі сваю моц).

Паны-рада ВКЛ імкнуліся ўмацаваць асновы палітычнай суб'ектнасці княства ў межах прынятай уніі. Асабліва важнай перашкодай на шляху уніфікацыі палітычных сістэм Кароны і Княства быў новы Статут ВКЛ 1588 г., які, па сутнасці, адмаўляў прынцыпы дзяржаўнай уніі з Каронай. У прыватнасці, ён адмяніў дэклараванае ў Любліне раўнапраўе кароннай шляхты з падданымі княства на тэрыторыі ВКЛ: палякам, якія трактаваліся ў Статуце як чужаземцы, забаранялася займаць дзяржаўныя пасады любога ўзроўню, а таксама купляць, атрымліваць у спадчыну і ў падарунак нерухомую маёмасць. Палітычны лад ВКЛ не адпавядаў таму яго становішчу ў Рэчы Паспалітай, якое вызначыў Люблінскі акт. Фармальна дзве дзяржавы аб'ядноўвалі толькі супольны манарх і сойм, якія былі вышэйшымі органамі дзяржаўнай улады ў Рэчы Паспалітай.

Кіраўнік дзяржавы - кароль польскі (ён жа вялікі князь літоўскі, рускі і жамойцкі) - меў абмежаваныя паўнамоцтвы. У той час, калі ў краінах Заходняй Еўропы, найперш у Францыі, Іспаніі і Англіі, з ХVI ст. саслоўна-прадстаўнічыя манархіі пераўтвараліся ў абсалютысцкія дзяржавы з адной дынастыяй на чале, дык у Рэчы Паспалітай зацвердзілася рэспубліканская сістэма ўлады з інстытутам слабога манарха, які з 1573 г. свабодна выбіраўся. Паміж шляхтай і кожным новым каралём перад яго абраннем заключалася спецыяльная дамова ("пакта канвента"). Гэта быў своеасаблівы індывідуальны кантракт, які вызначаў абавязкі новаабранага манарха.

Заканадаўчую і часткова судовую ўладу меў агульны для ўсёй дзяржавы сойм, які складаўся з дзвюх палат: сената і пасольскай ізбы (палаты дэпутатаў). Сенат складаўся з магнатаў, прадстаўнікоў цэнтральнай і правінцыйнай адміністрацыі (ваяводы, каштэляны і інш.) і вярхоў каталіцкай царквы (біскупы). У яго складзе было 140-150 сенатараў. У пасольскую ізбу выбіраліся шляхцічы-дэпутаты (паслы) па два чалавекі ад кожнага павета. У сярэдзіне ХVIII ст. у яе складзе было 236 дэпутатаў. Лічылася, што яна з'яўляецца рашаючай часткай сойма, але фактычна яна нічога вырашаць не магла. На тэрыторыі Кароны паветаў было амаль удвая больш, чым у ВКЛ; таму прадстаўнікі Кароны складалі каля 2/3 сойма.

Агульныя (вальныя) соймы Рэчы Паспалітай засядалі ў Варшаве. З 1673 г. кожны трэці звычайны сойм (акрамя канвакцыйнага, элекцыйнага і каранацыйнага) праходзіў на тэрыторыі ВКЛ у Гродне.

Top of Form 4

Bottom of Form 4

Адсутнасць прамых нашчадкаў у Жыгімонта ІІ Аўгуста прывялі дзяржаву ў 1572 г. да глыбокага палітычнага крызісу, які стаў водападзелам дзвюх эпох у гісторыі дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай: эпохі спадчыннай каралеўскай улады, якая завяршылася са згасаннем дынастыі Ягелонаў (са смерцю Жыгімонта ІІ) і эпохі выбарных каралёў. Абранне ў 1573 г. новага манарха - прадстаўніка французскага каралеўскага дома Генрыха Валуа - суправаджалася выпрацоўкай і прыняццем знакамітых Генрыхавых артыкулаў, якія сталі сінонімам "залатых шляхецкіх вольнасцяў". Непарушным абвяшчаўся прынцып свабодных выбараў караля; кароль не меў права самастойна ўводзіць новыя падаткі і склікаць паспалітае рушанне; знешняя палітыка манархіі ставілася пад кантроль сената; шляхце гарантавалася права адмовіцца ад паслушэнства каралю ў выпадку невыканання ім законаў Рэчы Паспалітай, і інш. Акрамя таго, уводзіўся інстытут сенатараў-рэзідэнтаў, якія паміж соймамі павінны былі кантраляваць дзейнасць манархаў. Так былі ўведзены канстытуцыйныя абмежаванні каралеўскай улады. У караля заставалася фактычна толькі адно істотнае права - прызначаць на дзяржаўныя пасады.

З сярэдзіны ХVII ст. "шляхецкая дэмакратыя" з непазбежнасцю перараджалася ў рэжым магнацкай алігархіі. Умоўнай цэзурай усталявання гэтага рэжыму можна лічыць пачатак праўлення караля Яна Казіміра ў 1648 г. З 60-х гг. раўнавага паміж шляхецкім саслоўем і каралеўскай уладай парушаецца, ад чаго ў палітычным выйгрышы аказаліся адны толькі магнацкія групоўкі. "Шляхецкая дэмакратыя"становіцца толькі прыкрыццём магнацкай алігархіі, а магнацкія групоўкі дзейнічаюць ужо не ў інтарэсах Рэчы Паспалітай, а сваіх уласных. Дэстабілізацыя і анархізацыя палітычнага ладу нарастае ад дзесяцігоддзя да дзесяцігоддзя.

Па меры абмежаванняў каралеўскіх паўнамоцтваў пашыраліся функцыі соймаў. У той жа час ён пачынаў працаваць усё менш эфектыўна, таму што соймавая трыбуна станавілася часцей за ўсё арэнай сутыкнення своекарыслівых інтарэсаў магнацкіх кланаў. Паступова мацнела перакананне, што задача сойма заключаецца не ў прыняцці новых законаў і змене існуючага права, але толькі ў тым, каб забяспечыць захаванне непарушнасці і выкананне раней прынятых прававых норм. Складзеныя традыцыі былі замацаваны ў грамадскай свядомасці і ў палітычнай практыцы выкарыстаннем знакамітага прынцыпу ліберум вета, які набыў у ХVІІ ст. самадастатковае значэнне і стаў разглядацца як краевугольны камень "шляхецкай дэмакратыі".

Дэмакратызм дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай быў зусім нетыповай з'явай для новага часу. Пасля знішчальных войнаў сярэдзіны ХVII ст. сярод шляхты пашырылася перакананне аб выключнасці і непаўторнасці дзяржаўнага ладу Рэчы Паспалітай. Тагачасная сістэма ўяўлялася самай дасканалай, і кожная спроба нешта змяніць успрымалася як імкненне да дыктатуры. Найлепшым спосабам прадухілення змен было блакіраванне новых соймавых пастаноў і законаў праз ліберум вета. З 1652 г., калі пасол ад ВКЛ Сіцынскі, які выконваў волю Радзівілаў, упершыню адкрыта яго прымяніў, зрывы соймаў станавіліся ўсё больш частымі. З 1652 па 1763 гг. больш за палову адкрытых соймаў (37 з 73) было сарвана. Менавіта зрывы соймаў выявілі цяжкую хваробу парламентарызму ў Рэчы Паспалітай. Сенат быў паступова падпарадкаваны кантролю ніжняй палаты сойма і стаў разглядацца як пасрэднік паміж шляхтай і каралём.