Т-рнҚ құрылысының ерекшеліктері. Бірінші, екінші, үшіншілік құрылымдары. ТрнҚ-ның лигандамен әрекеттесуі

т-РНҚ қызметі: ақуыз синтезделетін кешенге аминқышқылдарын рибосомаға тасымалдап, жеткізіп отырады.

т-РНҚ ның жалпы саны 40-50ге жуық. Яғни әрбір аминқышқылына 1ден 5-ға дейін т-РНҚлар болады.

Т-РНҚ молекуласы үлкен болмайды, онда 100 шақты нуклеотидтер кездеседі, олардың ішінде минорлық(модификацияланған) нуклеотидтер көптеп кездеседі- 13-15%, олар: гидроуридин, псевдоуридин, инозин, метилинозин, метилгуанозин, диметилгуанозин, диметилуридин.

1) т-РНҚның ең соңғы нуклеотиді – аденинмен тиесілі аминқышқылы ковалентті байланысады.

2) т-РНҚлардың тағы бір маңызды ерекшелігі акцепторлық бұтақшаның қарама-қарсы жағында 7 нуклеотидтен тұратын антикодондық имектің болуы. Олардың үшеуі антикодон қызметін атқарады.

3) т-РНҚлардың үшіні реттік құрылымы тұрақты болады. Олар ақуыз синтезделінетін кешенге аминқышқылдары тасымалдап, жеткізіп отырады.

Лиганд – рецептор не басқа бір ақуызбен байланысатын молекула .(Лигандалар тур. Кок китапта 22бетте бар

короче)

21. Рибосоманың құрылысы және рибасомалық кешен, рибосомалық РНҚ.

Рибосоманың құрылысы:

Рибосомалық РНҚ – рибосоманың құрылымдық деңгейін түзеді, осында нәруыз биосинтезі жүреді.

Рибосома тірі организмдердің барлығынан дерлік табылған. Әржасушадашамамен 1000-нан 10000-ға дейін Рибосомаларболады. Шамамендиаметрі 20 нм-дей. Рибосомалар екікласқа бөлінеді: 70S және 80S (S-седиментация коэфф., Сведберг бірлігі). 70S Рибосома ядросыжоқ прокариоттар жасушаларында, ал 80S рибосомалар эукариоттардың цитоплазмасындаболады. Химиялыққұрамыжағынанрибосомалар РНІ-нанжәнеақуыздардантұратын нуклеопротеид болыпсаналады.

Рибосомалық РНҚ:

Рибосомалық РНҚ-лар рибосома субъединицаларының (үлкен және кіші) құрамына кіреді. Олардың 4 түрі бар. 5S-p РНҚ, 5,8-p РНҚ, 18S-p РНҚ, 28-p РНҚ. Р- РНҚ молекуласының ерекшелігінің бірі – оның құрамына Г және Ц сияқты азоттық негіздерінің мөлшерінің басқаларына қарағанда көп болуы.

22. Транскрипцияның жалпы сипаттамасы

Транскрипция дегеніміз – ДНҚ молекуласындағы гентикалық ақпараттың РНҚ молекуласына көшіріліп жазылуы, яғни РНҚ синтезделуі болып табылады. Транскрипция үдерісі барлық ядролы жасушаларда, бөлінетін және бөлінбейтін болып байқала береді.

Транскрипция немесе РНҚ синтезі үшін құрылыс материалдары болып рибонуклеозидтрифосфаттар (рАТФ, рГТФ, рЦТФ, рУТФ) саналады. РНҚ тізбегінің ситезделуі 5' ұшынан 3' ұшына қарай жүреді.

РНҚ синтезі ассиметриялық құбылыс, яғни бір-бірінен ажырасқан ДНҚ жіпшелерінің тек біреуі ғана РНҚ синтезі үшін матрица қызметін атқара алады.

РНҚ синтезі консервативтік құбылыс, яғни транскрипция аяқталғаннан кейін ДНҚ молекуласы ширатылып, бастапқы күйіне келеді.

Транскрипция өнімі болып жетілмеген РНҚ-лар:

Пре-аРНҚ, пре-тРНҚ, пре-рРНҚ-лар саналады. Олар ядрода пісіп жетіледі.

23. Транскрипцияның механизмдері

Транскрипцияның ең алғашқы және маңызды кезеңі – инициация. Инициация – РНҚ полимеразаның промотормен байланысуы алғашқы нуклеотидтераралық байланыстың түзілуі.

Инициациядан кейінгі кезең - элонгация.Элонгация – синтезделуші пре-РНҚ тізбегінің жайлап ұзаруы терминациялық учаскеге дейін жалғасады. РНҚ синтезінде 1 секундта шамамен 30 нуклеотид жалғанады.

Транскрипцияның соңғы кезеңі – терминация. Терминацияға сигнал болып геннің аяқ жағындағы ГЦ-ға бай учаскелері саналады. Г-Ц байланысы (үш сутектік байланыс) мықты, берік болғандықтан ДНҚ-ның осындай учаскесінің екі жіпшесінің ажырасуы қиындай түседі.

24. Транскрипцияның өнімдері

Транскрипция нәтижесінде эукариоттарда жетілмеген пре-РНҚ синтезделінеді, себебі эукариоттар генінің құрылысы бактерияларға қарағанда күрделірек, яғни ол экзон-интрондық құрылысқа ие болады және транскрипция кезінде пре-РНҚ-ларда экзондық-интрондық учаскелері түгел көшіріліп жазылады.

Пре-аРНҚ жетілген а-РНҚ-ларға қарағанда әлде қайда ұзын болады, себебі олардың құрамына спейсерлер, мағыналы ДНҚ учаскелері-экзондар, мағынасыз учаскелері-интрондар кіреді.

Барлық пре-РНҚ-ларда ерекше пре-тРНҚ-лар тек жетілген бірізділікті қамтиды. Пре-тРНҚ молекуласының сырт пішіні «жөке ағашының жапырағына» ұқсас үш құлақты болады, бірақ оның жетілген тРНҚ молекуласынан төмендегідей ерекшеліктері белгілі.

рРНҚ-ның кластері 3 гені біртұтас транскрипцияланады және синтезделген пре-рРНҚ немесе 45S РНҚ құрамында жетілген үш түрлі рРНҚ-ға 18S, 5,8S, 28S-р-РНҚ сәйкес келетін бірізділікте болады.

25. РНҚ посттранскрипциялық модификациясы

Транскрипцияның өнімін дұрысырақ, м-РНҚ-ң негізін құрушы деп атайды, яғни ол ядрода пісіп жетілуге немесе процессингке ұшырайды, бұл кезде ол модифицирленеді.

РНҚ посттранскрипциялық модификациясы көп түрлі болып келеді, мысалы:

Уридин қалдығы тотықсызданады;(дигидро уридин пайда болғанға дейін)

Басқалары изомерленеді; (псевдоуридин)

Үшінші біреуі – метилденеді; (метилуридин)

Аденазиннің кейбір қалдықтары дезалинденіп анозинге айналады, соңғыларының кейбіреулері тағы да метилдейді.

26.процессингтің пісіп жетілуі 3кезеңге бөлінеді:кейбір нуклеотидтердің алынып тасталуы2.кейбір нуклеотидтердің жалғануы3.олардың модификациялануы.Артық нуклеотидтердің алынып тасталуы ерекше нуклеозалар арқылы жүзеге асады.Экзонуклеозалар тізбектің бір ұшынан бір бірлеп нуклеотидтерді алып тастайды,ал эндонуклеоазалар тізбекті бөлшектеп оны жеке-жеке бөліктерге бөледі.

Пре-т-РНК және барлық пре-аРНКлардың интрондық бірізділіктері кесіліп алынып тасталады.Сол сиякты,экзондық бірізділіктер тұтас бір тізбекке жалғанады,оны СПЛАЙСИНГ деп атайды.

27.ГЕНЕТИКАЛЫҚ КОД-тұқым қуалаушылық ақпараттың,яғни 20 аминқышқылдар туралы ақпараттың,ДНК молекуласындағы 4 нуклеотидтер арқылы қысқаша жазылу,сақталу және жүзеге асу жүйесі болып табылады.қасиеттері:1.әмбебапты;яғни кодондар барлық тірі ағзаларда бірдей баминқышқылдарын анықтайды.2.коллинеарлы;нуклеин қышқылдарындағы нуклеотидтер бірізділігі полипептид молекуласындағы аминқышқылдар бірізділігіне сәйкес болады3.артық;әрбір аминқышқылы 2-6 кодон арқылы анықталады,тек метеонин,триптофан бір ғана кодон арқылы анықталады.4.кодондар аРНК тізбегінде бірінен кейін бірі үзіліссіз-үтірсіз,нүктесіз,бірізділікпен орналасады.5.кодондар аРНК тізбегінде бірін-бірі бастырмалай орналасады.6.кодондар нақтылы болады;әрбір мағыналы кодонға бір аминқышқылы сәйкес келеді.7.кодондар триплетті болады.

28.Ақуыз биосинтезі-аРНК молекуласындағы нуклеотидтер бірізділігінде жазылған ақпараттың коллинеарлы полипептид молекуласының аминқышқылдары ретіне беріліуі.ОЛ полипептидтің N ұшынан басталып С ұшына қарай жүреді.кезеңі:1.иницияция2.элонгация-пептидтік тізбектің ұзаруы.3 сатыдан тұрады:аа-тРНК байланысуы/пептидтік байланыстың түзілуі/транслокация3.терминация

29.гиалоплазмада кездесетін еркін аминқышқылдар өздеріне сәйкес келетін тРНК ларға қалай болса солай емін еркін байланыса алмайды.Ол үшін алғаш аминқышқылдардың активтенуі қажет және бұл үдеріс энергия жұмсауды қажет етеді.Энергия көзі болып АТф гидролизі саналады.Аминқышқылдардың активтенуін және активтенген аминқышқылдардың өздеріне сәйкес тРНК молекуласының акцепторлық ұшына қондырылуын қадағалайтын,басқаратын ерекше ферменттер –аминоацил-тРНК –синтетаза ферменттері болады.Әрбір 20 аминқышқылдарына сәйкес келетін аминоацил-тРНК-синтетаза ферменттері белгілі,демек олардың да соңы-20.Ода 2 танып білуші орталық болады:бірі-аминқышқылдарға,екіншісі-тРНКңа арналған.

30.Фолдинг-альфа-ширатпа және бетта-құрылымының және құрылымсыз учаскелерінің кеңестікте глобула конформациясына жинақталып,табиғи құрылымының түзілуі.АНфинсен жасаған тәжірибе нәтижесіндегі екі қорытынды жасаған:1.Ақуыздың ІІІ реттік құрылымы туралы барлық ақпарат оның бірінші реттік құрылымында,яғни пептидтік тізбектің аминқышқылдары бірізділігінде,қамтылған.2.ақуыз қандай ІІІ реттік конформацияға айналуын біліп қана қоймай,ол оны өз бетінше,ешбір сыртқы не басқа да факторларсыз,жүзеге асырады.

38.трансляциялық бақылаудың іске асу жолдары:1.аРНКның өмір сүру ұзақтығының жоғарылауы-информасомалардың және жасырына-РНКның түзілуі арқылы іске асырылады2.Белоктар синтезделу жылдамдығының реттелуі.Трансляциялық бақылаудың бұл механизмі де жетілген ұрықтанбаған жұмыртқалар жасушада байқалады.3.мыс,жібек көбелегінің пішіні түзілу процесінде «жібек»безі тек бір ғана белоктың түрін-фибронды синтездейді,Фиброин белогының ұзақ уақыт синтездейді.

31) Ақуыздың биосинтез процесіндегі шаперондардың рөлі:

Шаперондар – ақуыз молекуласының фолдингін жеңілдететін ақуыздар; оларды кейде температуралық шок ақуыздары д/а, себебі олардың синтезделінуі стресс жағдайларында айтарлықтай жоғарылайды.

Шаперондар н/е температуралық шок ақуыздары барлық эукариоттар жасушаларында кездеседі. Олар жасушада барлық уақытта синтезделінеді, бірақ стресс жағдайларында – дене температурасы көтерілген кезде, оның синтезделу қарқыны өсе түседі.

Шаперондар көптеген маңызды қызмет атқарады:

1) Жаңадан синтезделген ақуыздардың фолдингін қамтамасыз ету;

2) Ақуыз рефолдингін бақылау, яғни бұрын синтезделінген ж/е осыған дейін қалыпты қызмет атқарған ақуыздардың табиғи, нативті құрылымы бұзылған н/е толық не ішінара денатурацияланған жағдайында, олардың қайтадан фолдингтануын қамтамасыз ету;

3) Ақуыздардың жасушаішілік тасымалдануына қатынасу;

4) Кейбір ақуыздардың белгілі бір конформациясында(аяқталмаған фолдинг күйінде) болуын қамтамасыз ету.

32) Ақуыздардың посттрансляциялық процессингі:

Процессинг - пре-РНҚ молекуласының пісіп жетілуі.

Процессинг – барысында оларға көптеген нуклеотидтер транскрипциясыз байланысады (жалғанады).

Пре-аРНҚның 5¹ ұшына «қалпақшаның» 7-метилгуанин ж/е басқа да 3-4 нуклеотидтері қосылып жалғанады, ал 3¹ ұшына 200-дей нуклеотидтерімен қосылады.

Процессинг 3кезеңі:

1) Кейбір нуклеотидтердің алынып тасталуы;

2) Кейбір нуклеотидтердің жалғануы;

3) Олардың модификациялануы.