Запiшыце словы па-беларуску

2. Падзяліце словы на марфемы.

3. Падкрэсліце словы, утвораныя суфiксальным спосабам.

Рукаў, бульбакапалка, зрэдку, кудысьцi, скланяльны, бачачы, горача, хiтраваць, даверху.

4. Падкрэсліце пары слоў, якія з’яўляюцца аднакаранёвымі.

Затрубiць – адрубiць, гасцiная – гасцiнiца, разгарэцца – разгарнуцца, падарожжа – падарожнiк, адвыкнуць – навыкi, мята – мятла, дамалоцца – дамалочвацца, млосна – млосць.

5. Укажыце сродкі і спосаб утварэння слоў.

6. Якія асновы з’яўляюцца невытворнымі? Падкрэсліце іх.

Жальба, затвор, унiкум, работа, пасцiлка, памiдоры, фармальны, паклёп, прырода, важны.

7. Якiя словы ўтвораны прыставачна-суфiксальным спосабам? Падкрэсліце іх.

Зазiмак, запiсаць, датэрмiнова, удумацца, падземны, дагаварыцца,

улева, па-людску, асмелiцца.

8. Абазначце ў словах прыстаўкі.

Наяўны, нашэнне, нашчэнт, напамiнак, нанава, належаць, намацаць, назва, нажнiцы.

9. Якiя словы ўтвораны бязафiксным спосабам? Укажыце ўтваральную аснову.

10. Падкрэсліце два лiшнiя словы з пункту погляду iх марфемнай будовы.

Агарод, муляж, цiшэй, калоссе, пасцi, гусей, мудры, iдуць, ракурс.

11. Якiя словы ўтвораны складана-суфiксальным спосабам? Падкрэсліце іх.

Малаверагодны, металарэжучы, абiбок, чатырохпавярховы, школа-інтэрнат, пяцiтонны, фiлфак, фотаапарат, двухрадкоўе.

12. Падкрэсліце словы, правiльна падзеленыя на марфемы.

13. Якiя абрэвiятуры адносяцца да гукавых? Падкрэсліце іх.

ЦУМ, БДУ, СНД, ВКЛ, ААН, СНIД, АТК, АТС, НАТО, ФПМ (факультэт прыкладной матэматыкi), МТС.

14. Падкрэсліце словы, у якiх ёсць дзве прыстаўкi. Выдзеліце прыстаўкі графічна.

15. Падкрэсліце словы з формаўтваральнымi афiксамi.

Ручны, стрыгчы, завоз, прыгажэй, весялосць, зварыць, весела, двухсот, крыкун, найлепшы.

16. Падкрэсліце словы з сiнанiмiчнымi суфiксамi.

Выхавальнiк, наморднiк, выключальнік, просьбiт, сялянства, пчаляр, прадавец, пастаўшчык, залацiсты, скандалiст, рэвізор.

Выбыць, дабыць, забыць, адбыць, набыць, прыбыць, прабыць, збыць, перабыць.

18. Раскрыйце дужкi, пастаўце, дзе трэба, прапушчаныя лiтары i знакi прыпынку. Падкрэсленыя словы запiшыце ў адпаведнай форме. Вызначце стыль тэксту і тып маўлення. Зрабіце марфемны і словаўтваральны аналіз выдзеленых слоў.

Гля..у ў неба право..у жураўлiныя ключы i (па)цiху радуюся што ж ужо хаця i тое што журавы (не)абмiнулi нашу старонку ўжо i гэта адно як перамога. А вунь..даецца i..дарэнне якога я так прагна чакаў зламаўся затрымцеў блакiце жураўлiны клiн i (ў)след за важаком..мклiва нырнуў (у)нiз. У..дзiраюся хутчэй хутчэй! на высокi курган над Сажом у б..рэзнiк.. ёсць там валун за..мшэлы пiльную за журавамi цi с..дуць цi (не)збаяцца цi (не)ўстрывожыць iх што(небудзь)? Селi. Пахадж..ваюць па пш..нiчышчы як гаспадары руплiвыя па..бiраюць з дол.. з..рняты ч..лавекам абронен..ыя перагук..ваюцца цiха размаўляюць пра нешта. I пац..плела паспакайнела на душ... Журавы-журавочкi хочацца крыкнуць. Дзякуй вам любыя што (не)пагрэбавалi нашай спакутаван..ай але як заўсёды гасцiн..ай i ласкавай прываблiвай i добрай зямлёю. Дзякуй вам птахi бо каб ведалi вы колькi вачэй зараз сочыць за вамi колькi сэрцаў узвес..лiлася убачыўшы што вы (не)прамiнулi прывецiць (над)сожаўскi край..."

(К.Кiрыенка. Зямля i людзi.)

ЛЕКСІКА

1. Падкрэсліце словы, ужытыя ў пераносным значэннi.

2. Падкрэсліце словы, ужытыя ў прамым значэннi.

3. Падкрэсліце словы, якiя адносяцца да лексiкi абмежаванага ўжытку.

Крынiца, фiзра, iмжачка, дуйка, працаваць, iзатоп, амонiм, сумна, зубрылка, векша.

4. Якiя словы размоўнай лексiкi адносяцца да прастамоўных? Падкрэсліце іх.

Безрукаўка, здохнуць, жэрцi, балабонiць, валацуга, скавытаць, адубець, няздара, балабонiць.

5. Падкрэсліце словазлучэннi, ужытыя ў пераносным значэнні. Зверху ўкажыце тып пераносу значэння (метафара, метанімія, сінекдаха).

1. У музея прайшла выстава шкла.

2. Паміж сябрамі разгарэлася гарачая спрэчка.

3. Плакала лета, зямлю пакідаючы.

4. Ранiца спявала многагалосым спевам птушак.

5. Пад акном па дарожцы беглі красоўкi.

6. Свой бiлет на песню Марына здала ў касу.

7. Да наступнага ўрока Васілю належала перачытаць Мележа.

6. Падкрэсліце дыялектныя словы.

Чунi, стаiмо, вандзэлак (клунак), каюк (канец), у вачох, натура (прырода), баранка (руль), скавыш, кабан (певень).

7. Якiя пары слоў не з'яўляюцца антанiмiчнымі? Падкрэсліце іх.

8. Гiстарызмы (1), архаізмы (2). Пастаўце адпаведную лічбу.

9. Укажыце поўныя лексiчныя амонiмы.

1. калдуны 'клёцкi, начыненыя мясным i якiм-небудзь iншым фаршам' — калдуны 'зблытаныя, скудлачаныя валасы';

2. ля 'нота' — ля 'прыназоўнiк’;

3. касяк 'вушак або iншы косавугольны прадмет' — касяк 'чарада птушак, рыб ';

4. лячу да бабулi — лячу хворага

5. сплавiць 'злучыць якiя-небудзь рэчывы шляхам сплаўлення' —

сплавiць 'адправiць што-небудзь вадой унiз па цячэнню'

6. соты 'васкавыя ячэйкi' — соты 'парадкавы лiчэбнiк’

7. рана 'раненне' (назоўнiк) — рана 'няпозна' (прыслоўе)

8. раз 'аднойчы' (прыслоўе) — раз (злучнiк)

10. Амонімамі (1) ці мнагазначнымі (1) з’яўляюцца выдзеленыя словы. Пастаўце адпаведную лічбу.

11. Амаформы (1), амографы (2), амафоны (3)? Пастаўце адпаведную лічбу.

12. Падкрэсліце словы, якiя, на вашу думку, адносяцца да жаргоннай лексiкi.

Пасвіць гавяду (рагатую жывёлу), звязаць галень (дзяркач), дапусціць ляп (памылку), продкi (бацькi) не з’явіліся, зрабіць трэба жалезна (цвёрда, абавязкова), задраiць (шчыльна закрыць) усе вокны, зіма цёнгле (заўсёды) ідзе пасля восені, атрымалася халтура (нядобрасумленна выкананая работа), усё павінна быць у ажуры (парадку).

13. Падкрэсліце словы, якiя адносяцца да эмацыянальна-экспрэсiўнай лексiкi.

Хвалько, халупа, глядзець, зануда, танюсенькi, пудра, гнiда, ліса (пра чалавека), будаваць, брат, з’есці яблычак.

14. Варыянты аднаго і таго ж слова (1) ці паронімы (2)? Пастаўце адпаведную лічбу.

Кмен — кмiн (), слоўнiкавы — слоўны (), крамянёвы — крамянiсты (), разлог — разлога (), верхам — вярхом (), задзiрлiвы — задзiрысты (), паглыбець — паглыбiць (), стракатаць — стракацець (), калодзеж – калодзезь ().

15. Семантычны (1), стылістычны (2), семантыка-стылістычныя (3) сінонімы? Пастаўце адпаведную лічбу.

16. Якiя пары слоў не з'яўляюцца сiнонiмамi? Падкрэсліце іх.

Бурштын – янтар, сподак – спаднiца, канюшына – дзяцелiна, каберац – коўрык, дыван – канапа, талерантнасць – цярпiмасць, асадка – накрыўка, канюшня – стайня, скарбнiк – казнакрад, асобнiк – кулак, перапынак – антракт.

17. Абвядзіце кружком нумары сказаў, у якiх выдзеленыя словы з'яўляюцца аказiяналiзмамi (словамi-метэорамi, аўтарскімі наватворамі). Устаўце прапушчаныя літары, раскрыйце дужкі.

1) I ў з..л..нiне слоў юнее кожны лiсцiк (Ю.Голуб).

2) Для сту(дзе, дэ)нтаў унiверсi(це, тэ)та штогод праводзiцца санацыя (Зв.)

3) Языкачосаў безадказных было ў нас калiс..цi шмат (П.Панчанка).

4) Лiгiтымнасць парламент(а, у) прызналi амаль усе краiны Еўропы (Зв.)

5) За ра..коцiстым, дальнiм Дунаем снежнагорылася Балгарыя (А.Лойка).

6) Кiраўнiк беларускай д..л..гацыi азнаёмiў на брыфiнгу зацiкаўленых асоб са сваiм пунктам гледжан..я адносна ра..пачатых перагавораў (Нар. газета).

7) І абвiсаюць лозы аблачыста, крынiцу..ольха мацае ступнёй (К.Камейша).

8) Ой ты, дзед- барадзед, не калiся б..р..дой, палiвай яе в..дой (Н.Тулупава).

9) У Бруселі адбыўся саміт кіраўнікоў дзяржаў (Зв.).

18. Да ўстарэлых слоў падбярыце сучасныя адпаведнiкi-сінонімы.

19. Падкрэсліце ў сказах антытэзу адной рыскай, аксюмаран дзвюма.

1) Iдуць нябожчыкi жывыя (Я.Купала).

2) Вазы адскрыпелi ў нiзiне i стаў аглушальны спакой (П.Панчанка).

3) Родная зямля – мацi, чужая старонка – мачаха (Прыказка).

4) Усяго сем нот, а колькi цяжкай i лёгкай музыкi (ЛiМ).

5) Без яе не герой я – ахвяра, не змагар я, а раб без яе (А.Вярцiнскi).

6) Шумела маўчаннем лiсце (К.Чорны).

7) Зiмой i летам адным цветам(Загадка).

8) Нязнайка на печы ляжыць, а знайка па дарожцы бяжыць (Прыказка).

9) Тут гняздо маiх бацькоў, тут душы маёй прапiска – так далёка ўсё i блiзка (А.Пысiн).

20. З якiмi меркаваннямi нельга пагадзiцца?

1) Слова як асноўная адзiнка мовы мае лексiчнае i граматычнае значэнні.

2) Лексiчнае значэнне – гэта асноўнае прадметнае значэнне слова, яго ўнутраны змест.

3) Граматычнае значэнне – гэта фармальны бок слова, якi забяспечвае здольнасць слова ўступаць у адносiны з iншымi словамi па законах граматыкi мовы.

4) Лексiчнае значэнне ўласцiва цэламу класу слоў i вывучаецца лексiкалогiяй.

5) Граматычнае значэнне iндывiдульнае для кожнага канкрэтнага слова.

6) Лексiчнае значэнне названа ў слове i ўласцiва ўсiм яго формам.

7) Агульнае лексiчнае значэнне выражаецца каранёвымi марфемамi.

8) Граматычнае значэнне выражаецца каранёвымi марфемамi.

9) Змена лексiчнага значэння прыводзiць да змен i ў граматычнай характарыстыцы слова.

21. Раскрыйце дужкi, пастаўце, дзе трэба, прапушчаныя лiтары i знакi прыпынку. Вызначце стыль тэксту і тып маўлення.

У з..млянцы было цёмна. Нiколi раней буржуйка добрае вынахо..ства ц..пер ужо..давалася далёкiх часоў (Г,г)рамадзянскай (В,в)айны (не) дымiла звычайна наганяла лазн..вую ц..плыню хутка i щ такi в..чэрнi час (н..) рэдка а..чынялi дз..веры каб выв..трыць сухую духату. Цяпер(жа) ц..плыню выдз..мула за адну хвiлiну як толькi а..чынiлi дз..веры.

На двар.. гуляла ран..яя завiруха злос..ная як сама вайна як (не)чаканае варожае нашэс..це. Лес (не)шумеў стагна.. мн..гагалоса то гудзеў трубна то выў паран..ным воўкам то плака.. мно..ствам дзiцячых галасоў. Вецер (не)прабiваў сц..ну дрэў а гнеўна кiдащся на з..млю з неба праз в..ршалiны слабеў у гал..i але асобныя яго струм..нi прарывалiся ў "вокны" (ў, у) прагалiны ад павален..ых для будаўнiцтва лагера сосен i ўзвiхрывалi калючы снег. (Час)ад(часу) такi ветраны абвал абруш..ваўся на з..млянку на комiн i тады печ пыхкала полым..м i дымам праз усе..чылiны.

Хворыя грудзi начальнiка штаба Брагiнскага ра..дзiраў пакутлiвы кашаль. Капiтан..поўз са свайго драўлянага вузкага тапчан.. на падлогу на..ловыя лапкi накрытыя нямецкай плашч(палаткай). Такiм быў "ложак" сам..га маладога жыхара з..млянкi камiсара Iгара Кiпеня чац..вёрты тапчан (не)змяшчаўся калi будавалi з..млянку (ў, у) каманднай групе было трое.

(I.Шамякiн)

ФРАЗЕАЛОГІЯ

1. Да прыведзеных фразеалагізмаў запішыце беларускiя адпаведнiкi.

2. Што азначаюць гэтыя выразы?

3. Замяніце прыведзеныя фразеалагiзмы аднаслоўнымі сiнонiмамі.

4. Да прыведзеных фразеалагізмаў падбярыце антанімічныя ўстойлівыя выразы.

5. Пералічыце асноўныя прыметы фразеалагiзма.

6. Раскрыйце дужкi, пастаўце прапушчаныя лiтары i знакi прыпынку.

Творчасць Яўгенiі Янiшчыц слын..ай дачкi (П, п)алес..я i ўсёй Беларусi (ў, у)зяла пачатак на роднай зямл.. i жывiлася яе сокамi. Яе вёска яе (П, п)iншчына цiхаплын..ая Ясельда бацькоўская хата з..млякi з iх цяжкiм i святым хлебаробскiм клопатам усё гэта было для яе (б..сконца)дарагiм i любым. Пэўна там на беразе юнацтва..учылася будучая паэтка бачыць i знаходзiць у шэрай паўсядзён..асцi жыццёвай прозы чароўнае паэтычнае зерне хара..ства. I потым усё да чаго дакраналася яе п..ро станавiлася нiбы пад чароўнай д..рыжорскай палачкай высокай паэзi..й арганiчным i праўдзiвым сiмвалам. I будзён..ая сустрэча на в..сковай..улiцы з сялянкай што iшла са жнiўнага поля i празаiчны надакучлiвы хатнi занятак мыц..ё вокнаў i мац..рынскае павучан..е сыну старанна рабiць урокi школьныя i жыццёвыя быць чулым да чужога гора верна сябраваць i даваць..дачы подласцi вось толькi кропелька таго што знайшло месца на старонках паэтычных кнiж..к Жэнi Янiшчыц. Пры ўсiх з..мных карэн..ях яе паэзiя была палётн..й як яе душа як яна сама (ў, у)бiрала ў сябе ўсе беды i тр..вогi людзей блi..кiх i далёкiх свету ч..лаве...ва.

Не было (нi)чога ў гэтым свеце в..лiкага цi малога да чаго Янiшчыц была(б) абыякавай. I таму (не)пакiдае раўнадушным хвалюе i ўзрушае яе слова нават тых хто а..крывае для с..бе яе кнiгi толькi зараз лепш позна чым нiколi. Раскрыеш томiк паэткi i здаецца а..ступае ўсё выпадковае (не)значнае (не)патрэбнае ў жыц..i i ты ўзлятаеш у неба паэзii разам з чароўнай птушкай (П, п)алес..я што н..ўхiльна i плён..а (ў, у)зняўшыся з з..млi л..цела (на)сустрач зоркам гр..мотам снег.. хмарам бя..лiтасным стрэлам якiя ў(рэшце)рэшт дагналi яе i працялi яе трапяткi.. крылы.

(Паводле С.Клiменценка.)

ЛЕКСІКАГРАФІЯ. ФРАЗЕАГРАФІЯ

1. Якія з пералічаных слоўнікаў адносяцца да унiверсальных?

1. Энцыклапедыя прыроды Беларусi: У 5-ці т. 1983—1986.

2. Беларусь: Энцыкл. даведнiк. – Мн., 1995

3. Этнаграфiя Беларусi (1989)

4. Беларускiя пiсьменнiкi: бiблiяграфiчны слоўнiк: У 6 т. 1992—1995.

5. Энцыклапедыя гiсторыi Беларусi: У 6 т. 1993—2000.

6. Беларуская савецкая энцыклапедыя: У 12 т. 1969—1975.

7. Энцыклапедыя літаратуры і мастацтва Беларусі: У 5-ці т. 1984—1989.

8. Мысліцелі і асветнікі Беларусі: Энцыкл. Даведнік. – Мн., 1995.

2. Якiя слоўнiкi адыгралi значную ролю ў нармалiзацыi беларускай лiтаратурнай мовы ў 20-я гг. ХХ ст.?

1) "Руска-беларускi слоўнiк" пад рэд. А.Александровiча.

2) "Расiйска-беларускi слоўнiк" С.Некрашэвiча i М.Байкова.

3) "Падручны полька-беларускi слоўнiк" пад рэд. А.Абрэмскай-Яблонскай i М.Бiрылы.

4) "Украiнска-беларускi слоўнiк" В.П.Лемцюговай.

5) "Маскоўска-беларускi слоўнiк" М.i Г.Гарэцкiх.

6) "Практычны расiйска-беларускi слоўнiк" М.Байкова i М.Гарэцкага.

3. Аўтарамi якiх слоўнiкаў з`яўляюцца гэтыя навукоўцы? Пастаўце адпаведны нумар.

4. Устанавiце аўтарства наступных слоўнiкаў.

5. Раскрыйце дужкi, пастаўце прапушчаныя лiтары i знакi прыпынку.

Убачыўшы пч..лiны рой як ён л..цiць то вiрлiвым клубам то шумлiвай завiрух..й усе стараюцца ху..чэй схавацца баяцца што рой гэта ашалелыя пчолы накiну..ца i закусаюць (на)смерць.

А мiж тым рой самы мiрны мiж пчолаў кал..ктыў.

Сё..ня пч..лiны рой сеў (не)падалёк ад нас на куст бэз... адпачыць. Верхняя галiна ажно сагнулася пад яго ц..жарам. Такi быў магутны рой.

Паведамiлi пра рой жон.... пч..ляра. Яна ўзяла раёўнiк пырс..нула на рой вадой i нiкол..чкi (не)закрываючыся сабрала ў раёўнiк ус..х пчол. Н.. адна пч..ла нават не па..мкнулася ў..алiць яе.

Калi а..дзяляецца рой растлумачыла яна то пчолы б..руць з сабою з вул..я ў хабатках мёд.. на тр.. сутак iснаван..я. Таму яны ў гэты час не кусаюцца. Не толькi з тае прычыны што сытыя а таму i лагодныя але i таму што н..сучы з сабою ўзятак для нова..а жыцця не хоч..ць нiякiх н.. сутычак н.. вайны каб (не)папсаваўся (не)пагарчэў ад злос..цi мёд.

(К.Кiрыенка.)

МАРФАЛОГІЯ

Назоўнік

1. З якiмi сцверджаннямi нельга пагадзiцца?

1) Непаўназначныя часцiны мовы выражаюць адносiны памiж прадметамi, працэсамi, прыметамi i г.д.

2) У сказе назоўнiк выступае толькi ў ролi дзейнiка i дапаўнення.

3) Калi назоўнiк заканчваецца ў назоўным склоне адзiночным лiку на - а, - я, то гэты назоўнiк жаночага роду.

4) У сiстэме скланення адушаўлёных назоўнiкаў супадаюць формы вiнавальнага склону множнага лiку з формамі роднага, а ў неадушаўлёных – з формамі назоўнага склонаў.

5) Уласныя назоўнiкi – словы нематываваныя.

6) У выпадку канкрэтызацыi значэння абстрактныя назоўнiкi могуць ужывацца ў формах множнага лiку.

7) Важнейшай граматычнай адзнакай зборных назоўнiкаў з'яўляецца тое, што яны заўсёды ўжываюцца ў формах адзiночнага i множнага лiку.

2. У дужках укажыце род назоўнiкаў: м. – мужчынскі, ж. – жаночы, н. – ніякі.

Івасi (), бра (), СНД (), кальрабi (), ЕШКА (), Смаргонь (), Тбiлiсi (), сабака (), мiкада (), рысь (), палын ().

3. Дапасуйце да назоўнiкаў адпаведныя прыметнікі?

4. Падкрэсліце нескланяльныя прозвішчы.

Эрнэст Хеменгуэй, Ларыса Арочка, Валерыя Паўловiч, Альфонс Дадэ, Вiктар Гюго, Сымон Баранавых, Зінаіда Бандарэнка, Галіна Каско, Люда Корань, Канстанцыя Буйла, Сцяпан Лаўшук.

5. Да назоўнікаў дапасуйце адпаведныя прыметнікі. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову.

6. Падкрэсліце адушаўлёныя назоўнiкi.

Прыгожы грыб, зялёная русалка, дэсантны батальён, непатрэбнае насякомае, таварыства з абмежаванай адказнасцю, нябачныя бактэрыi, малады горац, жывы труп, непажаданы пакойнiк.

7. Падкрэсліце адушаўлёныя назоўнiкi.

1. Пачуўшы званок, аўдыторыя весела загаманiла.

2. Па вулiцы iмчаўся табун коней.

3. Андрэй прымацаваў дворнiкi да шкла аўтобуса.

4. Дзецi з цiкавасцю слухалi казку пра добрую фею.

5. Вучнi на ўроку чыталi Купалу.

6. Дзяўчынкi бегалi, крычалi, вазiлi на калясках лялек.

8. Адзiночналiкавыя (1), множналікавыя (2), маюць форму адзіночнага і множнага ліку (3). Пастаўце адпаведную лічбу каля прыведзеных назоўнiкаў.

Рыба (), радня (), патуга (), акуляры (), ламачча (), сені (), чалавек (),

Вугаль (), задача (), туфель (), красоўкі (), радасць (), студэнцтва (), лыжы (), вясёлка ().

9. Запоўніце табліцу

10. Утварыце формы назоўнага склону множнага лiку наступных слоў.

11. Дапішыце патрэбныя канчаткі.

Захапляцца горадам Барысав..., знаёмы з Чаплін..., прыехаў з Язэп... Пушч..., сустрэчу прызначылі пад Пушкін..., з вядомым пісьменнікам Мікол... Лобанам, пазнаёміліся з Кузьм... Сініцын..., з нашым Дарвін..., з таленавітым Кандрат... Крапів..., з дыктарам Зінаід... Бандарэнк....

12. Рэчыўныя (1) ці зборныя (2) назоўнiкі. Пастаўце адпаведную лічбу.

13. Укажыце скланенне назоўнікаў.

14. Асобна (1), разам (2), праз злучок (3)? Пастаўце адпаведную лічбу.

15. Дапішыце патрэбныя канчаткі.

16. Раскрыйце дужкi, пастаўце, дзе трэба, прапушчаныя лiтары i

знакi прыпынку. Вызначце стыль тэксту і тып маўлення. Зрабіце марфалагічны аналіз выдзеленых назоўнікаў.

Дарога ўзвiвалася к адзiнокаму вялiкаму корпусу. Цень ад корпус.. п..ўз... па зямл... Со..нца (не)мiласэ..на пякло. Двое рабочых разбiвал.. на кавалкi даўжэзны прэнт. Ён ляжаў на раскладзеных скрозь рэйках i займаў месца траха не на ўсю даўжыню корпус... Адзiн рабочы прыстаўляў да прэнт.. зубiла другi бiў (з)верх.. малатком. Адзiн стаяў на со..нцы другi ў цен...

У гэты час сюды пады..шоў ч..лавек. Запырсканую вапнай сваю кепку ён трымаў у ру.... i а..цiраў ёю спацелы лоб. Худа..чавы твар яго быў (чыста)выбрыты але ў пырсках вапны. Ч..лавек выцiраў пот стаяў ў цен.. спусцiўшы галаву i глядзеў у той пункт дзе молат з вострым дзiнклiвым гукам падаў на зубiла. Гэты чалавек толькi што (з,с)лез з рыштаванняў. (З,С)лез ён самы першы. Да абедзен..ага перапынк.. аставалася хвiлiн два..цаць. Норму сваю ён зрабiў суседзi яго даганялi цяпер укладаў цэглу ён з самага рог.. i там сцяна на цаглiн чатыры была вышэй як дзе.

(К.Чорны)

Прыметнік

1. Якасны (1), адносны (2), прыналежны (3) прыметнік. Пастаўце адпаведную лічбу.

2. Ад прыведзеных назоўнікаў утварыце прыналежныя прыметнікі і дапасуйце іх да назоўнікаў..

3. Устаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары.

4. З вялікай ці з малой літары? Закрэсліце лішняе.

(Г, г)егелеўская дыялектыка, (П, п)раметэеў агонь, (Н, н)адзiна палiто, (М, м)ележаўскiя чытаннi, (С, с)талыпiнская рэформа, (П, п)iфагорава тэарэма, (Б, б)рылёва апавяданне, (Т, т)раццякоўская галерэя, другая (С, с)усветная вайна, (В, в)ялікая (А, а)йчынная вайна, (М, м)урчыны кацяняты, (Б, б)ыкаўскія персанажы, (К, к)упалавы паэмы, (А, а)рыядніна нітка.

5. Асобна (1), разам (2), праз злучок (3)? Пастаўце адпаведную лічбу.

(Вiцэ)прэзiдэнцкi () лімузін, (лацiна)амерыканскi () танец, (старажытна)беларуская () культура, (паўночна)ўсходнi () вецер, (пяцi)гадовы () хлопчык, (агульна)народны () сход, (глыбока)паважаны () настаўнік, (прыалма)ацiнская () дарога, (давыд)гарадоцкая вуліца, (Стара)дарожскі раён.

6. Утварыце i запiшыце складаныя прыметнiкi, дапасаваўшы іх да адпаведных назоўнікаў.

7. З якiмi прыметнiкамi часцiца НЕ пiшацца разам? Падкрэсліце гэтыя прыметнікі.

Зусiм (не)далёкi, (не)халодны, а цёплы; надзвычай (не)цiкавы; далёка (не)поўны; (не)добры знак, (не)ласкавая зямля.

Маста..кi твор даследуе розныя "зрэзы" пласты жыц..я (ў, у)себакова паказ..вае героя ра..крывае яго сацы..льна(класавую) сутнасць iндывiдуальныя асаблiвасцi. Для гэтага натуральна патрэбны разнастайныя ў функцы..нальных i с(ці, ты)лiстычных адносiнах моўныя сродкi. I часам не толькi беларускай мовы. Вырашаючы тую цi iншую мастацкую задачу напрыклад ствараючы моўную характ..рыстыку пiсьменнiкi зрэ..ку звяртаюцца да iншых моў. Згадаем факт выкарыстання слоў выразаў з нямецкай польскай рус..кай моў у рамане Я.Брыля "Птушкi i гнёзды" (царкоўна)славянiзмаў у трылогii Якуба Коласа "На ростанях". З'яўляючыся элементам моўна(вобразнай) тканiны пэўнага твор.. выконваючы ў iм с(ці, ты)лiстычную функцыю такiя словы i выразы вядома знаходзяцца па(за) межамi беларус..кай лiт..ратурнай мовы. Асноўныя пошукi в..дуцца на глебе роднай мовы. У мове народа у народнай моватворчас..цi пiс..меннiкi бачаць вытокi сапраўднага мастацкага слова. Пра гэта све..чыць як лiт..ратурная практыка так i (не)пасрэдны.. прызнан..i пiс..меннiкаў.

(А.Каўрус)

Лічэбнік

1. Падкрэсліце словы, якія не з’яўляюцца лічэбнікамі.

Двойчы, пяцёрка, дзесятак, першы, удваiх, чацвёра, трайны, абодва, сотня, васьмярык, трохпавярховы, трыццаціпяцімільённы.

2. Праскланяйце словазлучэнні.

3. Праскланяйце лічэбнікі.

4. У якiх сказах выдзеленыя словы не з`яўляюцца лiчэбнiкам?

1. Адны сяброўкi зразумелi Таню.

2. Па снезе праехалi адны санi.

3. За два гады службы Васiль стаптаў не адны боты.

4. Адны студэнты засталiся стаяць на месцы, другiя – паехалi.

5. Бабуля захапiла ў дарогу адны нажнiцы.

6. У адным сяле ўсё гэта адбылося.

7. Аднымi рукамi нямнога зробiш (Прык.).

5. Закончыце фармулёўку.

Паводле значэння лiчэбнiкi падзяляюцца на_______________________ __________________________________________________________________

6. Раскрыйце дужкi, пастаўце, дзе трэба, прапушчаныя лiтары i знакi прыпынку. Вызначце стыль і тып маўлення тэксту.

Здарылася гэта каля пад'езд.. нашага дом...

Дом (дзевяц i)павярховы (буйна)пан..льны. Шчыра кажучы (не)кожнага хто жыве на адной лес..iчнай пл..цоўцы ведаеш. Тым больш калi жыв..ш як кажуць нае..дамi. Але i я якi амаль (п..ў)года жыву ў вёс.... калi в..рнуўся заўважыў с..вежага чалавека. Жанчына ўжо сталага век.. у акулярах яна часцяком тэпала з пустымi бут..лькамi з(пад) малака ў суседнi магазiн (А,а)зёрны. "Мусiць новенькая" адзначыў я сам сабе калi неяк убачыў як яна з кавенькай клыпала да скрынi са смец..ем каб высыпаць бульбяное лушпiн..е.

Добры дзень вам ветлiва павiталася жанчына.

I гэта яшчэ больш..дзiвiла. Чамус..цi (не)заведзена ў нас вiтацца з амаль (не)знаёмым ч..лавекам няхай сабе ён i жыве ў вашым доме. А вось(жа) павiталася i сама с..бе ўсм..хнулася.

Стаяла поз..няя..осень. З таполя.. што растуць у двар.. дом.. лiстота даўно абл..цела. А на вербах зел..нела (усё)роўна як у якiм ма... Яна будзе трымацца аж да першых моцных замара..каў. А потым дворнiчыхi зграбуць лiсце ў кучы i будуць чакаць калi тыя кучы выв..зуць.

(М.Данiленка. Сучасныя былi.)

Займеннік

1. Устаўце, дзе трэба, прапушчаныя літары. Займеннiкi якiх разрадаў не сустракаюцца ў прапанаваным тэксце?

Спрадвечны круг жыц..я i смерцi

Нiхто

нiчым не разамкне...

Сэнс гэтых слоў

спрабую змераць –

I аж мурашкi

па спiне.

Мая тр..вога не за тое,

Што больш не буду iснаваць, --

Нашчадкаў зерне з..латое

Дас..ць колас,

стане красаваць.

Адным хвалююся да..но ўжо,

А..чай мой грукае часцей:

Чый лiк

я на з..млi памножу --

Гаспадароў або гасцей?

Я ведаю,

спазнаўшы поўна

Ц..ну i радасцi

i бед,

Мне не ўсё роўна,

не ўсё роўна,

Якiм пакiну белы свет.

Я крэўнасцю намёртва звязан

З усiм, што будзе,

ёсць,

было,

I мой галоўны абавязак –

Рабiць дабро

i нi..чыць зло.

З мяне спытаецца за веру,

З якой душа вяршыла рух,

За дапамогу ч..лавеку

Прайс..цi сумлен..а вечны круг.

(С.Законнiкаў)

2. Запішыце форму назоўнага склону займеннiкаў.

3. Падкрэсліце займеннікі, якiя не з'яўляюцца адмоўнымi.

Нiчога, нехта, якiсьцi, недзе, нiколi, нiкiм, некага, нiчый, некалi.

4. Раскрыйце дужкi, устаўце, дзе трэба, прапушчаныя лiтары i знакi прыпынку. Вызначце разрады займеннікаў.

Што такое час? Гэта (нi)што яго нельга ўбачыць пачуць памацаць панюхаць папрабаваць на язык iм нельга заткнуць (ды, дзi)рку ў страс.. або ў бюджэц.. яго нельга запрэ..чы ў плуг запрасiць на шклянку гарбаты.

Час гэта нешта (бясконца)бя..чулае i бе..старонняе якiя(б) н.. а..бывалiся акты найвышэйш..й гуман..асцi цi (не)чуванага..дзеку над асобаю чалавека ён застаецца спакойным i бе..удзельным.

Час гэта нешта (не)чувана шпарка(iмклiвае). Шпаркасць яго прабег.. нельга..мераць самымi дакладнымi прыладамi.

(Н..) гледзячы аднак на сваю вечную (не)рухомасць i бе..удзельнасць якую р..знастайную афарбоўку прымае час у розных людзей i як (па)рознаму скарыстоўваюць час гэтыя розны.. людзi! Ёс..ць час наш i час даўнейшы час залаты i час пракляты час до..гi час кароткi. Адзiн у свой час быў в..лiкiм ч..лавекам а ў нашы часы нiчога (не)варт. Другi стаў(бы) в..лiкiм ч..лавекам але ён не мае час.. каб заняцца сваёю в..лiкаю справаю. Адзiн не мае час.. нос.. ўцерцi за работаю а другi ные ад таго што (не)ведае куды яму дзець лiшнi час.

Ёсць людзi якiя "ўбiваюць" час скарыстоўваюць час нават папярэ..ваюць час i проста марна трацяць час...

(К.Крапiва)

Дзеяслоў

1. Якімі членамі сказа з’яўляюцца выдзеленыя дзеясловы? Падкрэсліце.

1. Няхай паслужыць мне здароўе, як пiлiгрыму кiй дарожны (С.Гаўрылкiн).

2. Хату зрабіць – не скрыпку збіць (Прыказка).

3. Усе не пакiдалi надзеi выратаваць хлопца (Ц.Гартны).

4. Трымаць сябе ў руках заўсёды нялёгка (А.Кулакоўскi).

5. Брат летам паедзе паступаць у БДУ.

6. Лясныя рэкi вучылi плаваць, а лес кармiў нас, сушыў анучы (П.Панчанка).

7. Зiмовы холад пачынаў прабiраць дзеда Талаша (Я.Колас).

8. На другi дзень Васiля ўпершыню выклiкалi працаваць (I.Мележ).

9. Пiсаць – не сякерай часаць (Прык.).

2. Падкрэсліце пераходныя дзеясловы адной рыскай, а непераходныя дзвюма.

1. Ісцi па ўзараным полі няпроста.

2. Развязаць мяшок у цемнаце так і не ўдалося.

3. “Чакаю таварыша”, – адказаў Міхаська.

4. Хлопцы паспрабавалі адамкнуць дзверы ключом.

5. На занятках мы вучымся перакладаць вершы.

6. Маці папрасіла дачку нарэзаць хлеба.

7. “Трэба ж было так закахацца ў дзяўчыну!” – абаралася маці.

8. Сябрам захацелася выпiць квасу.

3. Укажыце спражэнне дзеясловаў.

4. Падкрэсліце безасабовыя дзеясловы, якiя абазначаюць магчымасць,