Сістэма драматычных відаў і жанраў

Творы драматычнага роду (ад ст.-грэч. drama — дзеянне) уз­наў­ляюць (як, дарэчы, і эпічныя) падзеі, учынкі герояў, іх узаема­ад­но­­сіны. Ад­нак разгорнутае апавядальна-апісальнае адлюстраванне ў дра­ме ад­сут­нічае. Уласна аўтарская мова, якую складаюць спісы (пе­ралік) дзе­ю­чых асоб (часам з кароткімі характарыстыкамі), вы­зна­­чэнне часу і месца дзе­яння, апісанне сцэнічнай абстаноўкі ў па­чат­ку актаў і з’яў, ка­мен­та­рыі да рэплік герояў і ўказанні на іх рухі, жэс­ты, міміку, інтанацыі (г. зв. рэ­маркі), тут выконвае дапаможную ро­лю і з’яўляецца эпізадычнай. Асноў­ны тэкст п’есы складае плынь вы­каз­ванняў персанажаў, іх рэплік і ма­налогаў. Дзеянне ў ёй раз­горт­ваецца сваімі сіламі, характары рас­кры­ва­юцца ў непасрэдных су­тыкненнях, без аўтарскага «падштурхоўвання».

Адсюль некаторая абмежаванасць мастацкіх магчымасцей дра­мы. Пісь­меннік-драматург карыстаецца толькі часткай тых вы­яў­­ленчых срод­каў, якія з’яўляюцца даступнымі празаіку. І харак­та­ры дзеючых асоб раскрываюцца ў драме з меншай свабодай і паў­на­той, чым у эпасе. Пры гэтым драматургі, у адрозненне ад аўтараў эпіч­ных твораў, вы­му­ша­ны абмяжоўвацца тым аб’ёмам слоўнага тэк­сту, які патрабуе тэат­раль­нае мастацтва. Час адлюстроўваемага ў дра­ме дзеяння павінен уклас­­ціся ў строгія рамкі часу сцэнічнага.

Разам з тым у аўтара п’есы ёсць сур’ёзныя перавагі перад ства­раль­ні­камі эпічных рэчаў. Адзін момант у драме цесна прымыкае да дру­­гога, су­седняга. Падзеі тут не сціскаюцца і не расцягваюцца. Ак­ра­мя таго, яны ад­люстроўваюцца ў цяперашнім часе. Усё гэта ства­рае эфект мак­сі­маль­най праўдападобнасці, набліжанасці да рэ­аль­на­га жыцця. Ёсць, праўда, у дра­ме ў сувязі з яе тэатральнай пры­на­леж­на­сцю імкненне да знешняй эфек­т­насці, гіпербалізацыі. Аднак яно не павінна ўсё-такі пераходзіць пэў­ную мяжу.

Для драмы характэрны дынамізм, павышаная канцэнтрацыя дзе­ян­ня, якое ад завязкі і да кульмінацыі няўхільна нарастае і ўсклад­­няецца, на­бывае большую змястоўнасць, захопліваючы ў сваю арбіту ўсё новых і но­вых персанажаў.

Драма мае, як правіла, востры і напружаны сюжэт. Вельмі важ­ная (ка­лі не выключная) роля адводзіцца ў ёй канфлікту. Нао­гул, без моц­на­га і жыццёвага ў сваёй аснове (а не надуманага) канф­лік­ту ўявіць дра­ма­тыч­ны твор практычна немагчыма.

Вельмі важная асаблівасць і якасць твораў драматычнага ро­ду — на­яўнасць у іх выразнай, каларытнай і разам з тым лаканічнай мо­вы пер­са­нажаў.

Мы ўжо гаварылі крыху вышэй аб цеснай прывязцы драмы да тэат­ра, сцэны. Пераважная большасць п’ес якраз і ствараецца для сцэ­ны і з улі­кам сцэны. Разам з тым у складзе драматычнага роду ёсць творы, на­пі­саныя з першаснай устаноўкай на чытацкае ўспры­ман­не (гэта, дарэчы, не выключае магчымасць іх сцэнічнага ўвасаб­лен­ня пры адпаведных рэ­жы­сёрскіх захадах і майстэрстве). Гэта Le­se­­drama (драма для чытання ў пе­ракладзе з нямецкай мовы; ёсць яшчэ адзін, таксама нямецкі, тэрмін для абазначэння дадзенай разнавіднасці драмы — Buchdrama, г. зн. кніж­­ная драма). Да яе мож­на аднесці «Фауста» І.В.Гётэ, драматычныя тво­ры Дж. Бай­ра­на, «маленькія трагедыі» А. Пушкіна, некаторыя з тво­раў «дзвін­ска­га цыклу» М. Гарэцкага («Жартаўлівы Пісарэвіч», «Жа­лоб­ная каме­дыя»), аднаактоўкі заходнебеларускага літаратара Ю. Ружанца «Пер­­­­шыя ластаўкі» і «Зорка-ідэя», а таксама некат. інш. творы.

Драматычны род выпрацаваў сваю ўласную відавую і жан­ра­вую сіс­тэ­­му. У ім вылучаюцца тры асноўныя відавыя групы — ка­ме­дыйная, тра­гедыйная і ўласна драматычная, кожная з якіх прад­стаў­лена цэлым шэ­рагам жанраў.

Самай распаўсюджанай і, бадай, самай старажытнай паводле па­ход­жан­ня выступае ў драматычным родзе камедыя — п’еса, у якой па­каз­ва­юц­ца камічныя падзеі і з’явы, высмейваецца не­га­тыў­нае ў жыцці. У кож­на­га з народаў на ранніх этапах развіцця лі­та­ра­ту­ры і тэатральна-сцэ­ніч­на­га мастацтва ўзнікалі свае ўласныя ка­ме­дый­ныя творы — невялічкія п’ескі-сцэнкі, якія разыгрываліся на кір­машах, ігрышчах, святах і г. д. [212] Лі­таратурная ж еўрапейская і су­свет­ная камедыя адштурхоўваецца ад ан­тычнасці, у прыватнасці, ад Ста­ра­жытнай Грэцыі (творы Арыстафана, V ст. да н. э.). Істотны ўклад у сусветную камедыяграфію ўнеслі такія аў­та­ры, як Ж. Маль­ер, У. Шэкспір, Лопе дэ Вега, Б. Шоу і інш. Беларуская лі­­та­ратурная камедыя пачала станавіцца на рубяжы ХVІІ– ХVІІІ стст. на ас­нове як запазычаных (інтэрмедыі школьнага тэатра), так і сваіх улас­ных (камедыйна-сатырычныя сцэнкі народнага, у тым ліку і бат­лей­ка­ва­га, тэатра) узораў. У прынцыпе з уласна камедыі і па­ча­ла­ся беларуская дра­матургія. Здабыткі беларускай камедыяграфіі звя­заны ў першую чар­гу з дзейнасцю В. Дуніна-Марцінкевіча, К. Ка­ганца, Я. Купалы, Л. Ро­дзе­ві­ча, У. Галубка, Ф. Аляхновіча, К. Кра­півы, А. Макаёнка, М. Ма­ту­коў­ска­га, А. Петрашкевіча, А. Дзя­­­­­лендзіка.

Паводле ступені пранікнення драматургамі ва ўнутраную сут­насць пер­санажаў і асаблівасцей мастацкага ўзнаўлення камічнага ў тво­рах вы­лу­чаюць камедыю становішчаў і камедыю характараў.

У жанравым плане камедыя дзеліцца на цэлы шэраг разнавід­на­сцей: са­тырычную, лірычную, сацыяльна-бытавую, фантас­тыч­ную і г. д. Існуюць у камедыйнай групе і ўстойлівыя формы. Гэта ва­дэвіль (як пра­ві­ла, невялікі, аднаактовы твор, заснаваны на анек­да­тычнай, кур’ёзнай ка­лізіі, у якім асноўнае дзеянне спалучаецца з му­зыкай, песнямі-куп­ле­та­мі і танцамі) і фарс (таксама невялікі твор, бліз­кі да вадэвіля па сваёй агуль­най танальнасці, аднак з даволі яск­ра­ва выражанай ка­ры­ка­тур­на­сцю вобразаў, выкарыстаннем грубай на­смешкі, зніжанай лексікі, а ча­сам і фрывольнасцей). Даволі часта гэ­тыя два жанры ў творчай прак­ты­цы пісьменнікаў зліваюцца, аб’яд­­ноў­ваюцца, утвараючы ў выніку адно сін­тэтычнае цэлае («Пін­ская шляхта» В. Дуніна-Марцінкевіча).

Трагедыя — драматычны твор, сюжэт якога засноўваецца на канф­лік­це незвычайнай вастрыні і напружанасці. Падзеі ў трагедыі за­канч­ва­юц­ца ці смерцю галоўнага героя (герояў), ці непапраўнымі стра­тамі ў яго (іх) жыцці. У змесце трагедыі заўсёды прысутнічае эле­мент узвы­ша­на­га, гераічнага. На падзейным полі п’есы-трагедыі су­ты­каюцца моцныя ха­рактары, асобы выключныя, высакародныя, у ду­шах якіх даволі часта ідзе складаная ўнутраная барацьба паміж страс­цю і доўгам, памкненнямі сэр­ца і розумам. У трагедыях ста­вяц­ца, як правіла, пытанні агульна­чала­ве­чага значэння, насычаныя глы­бокім філасофскім сэнсам. Вытокі еў­ра­пей­скай і сусветнай тра­ге­дыі знаходзяцца ў літаратуры Старажытнай Грэ­цыі (п’есы Эсхіла, Са­фокла, Еўрыпіда). Значны ўклад у развіццё жан­ру трагедыі ўнес­лі У. Шэкспір, П. Карнель, Ж. Расін, В. Гюго, А. Пуш­кін. Тра­ге­дый­ныя элементы і матывы прысутнічаюць у такіх творах бе­ла­рускіх дра­матургаў, як «Раскіданае гняздо» Я. Купалы, «Блуднікі» і «Па­­крыў­джаныя» Л. Родзевіча, «Антон» М. Гарэцкага, «Брэсцкая крэ­пасць» К. Губарэвіча, «Маці Урагану» У. Караткевіча і некат. інш.

Драма — трэцяя відавая група ў драматычным родзе. Спецы­фі­ка дра­мы як віду і жанру ў тым, што аб’ектам адлюстравання ў ёй ста­но­вяц­ца тыя з’явы, падзеі і асобы, якія не валодаюць нейкай не­звы­чайнасцю, вы­ключнасцю, але разам з тым пэўным чынам вы­лу­ча­юцца з будзённай жыц­цёвай плыні. Як самастойны від і жанр драма склалася ў ХVІІІ ст. у твор­часці еўрапейскіх пісь­мен­ні­каў-асветнікаў (мяшчанская дра­ма). Асаблівы ўклад у раз­віц­цё дра­мы ўнеслі А. Астроўскі, А. Чэхаў, М. Гор­кі, Г. Ібсан, а на Белару­сі — Я. Купала, К. Каганец, Л. Родзевіч, У. Га­лубок, М. Гра­мыка, Е. Мі­ровіч, К. Крапіва, А. Петрашкевіч, А. Дзя­лен­дзік, І. Чыг­ры­наў, А. Ду­дараў. Жанравая палітра драмы даволі раз­на­стай­ная: вы­лу­ча­юц­ца драмы сацыяльна-бытавыя, псіхалагічныя, гіс­та­рыч­ныя, па­лі­тыч­ныя, гераічныя, філасофскія і інш. Цікавай і свое­асаб­лі­вай раз­на­віднасцю драмы з’яўляецца меладрама — твор, які характа­ры­зу­­ец­ца павышанай эмацыянальнасцю ў падачы і асэнсаванні ма­тэ­ры­я­лу, узбуй­ненасцю і рэзкім супрацьпастаўленнем дабра і зла, гі­пер­ба­лі­за­ва­ным паказам страсцей, адкрытай маральна-дыдактычнай тэн­дэн­цый­на­сцю.

На памежжы трагедыі і камедыі ўзнікла трагікамедыя — твор, за­сна­ваны на трагічных калізіях, але з наяўнасцю выразнага ка­мізму ў іх мас­тацкім асэнсаванні. «Трагікамедыя не прымае мак­сі­малісцкіх этыч­ных пастулатаў трагедыі, адрозніваючыся разам з тым ад камедыі боль­шай строгасцю маральных вывадаў, маш­таб­на­сцю ідэйных аба­гуль­нен­няў» [213]. Адным з першых у еўрапейскай лі­та­ратуры да жанру тра­гі­ка­ме­дыі звярнуўся Лопе дэ Вега («Авечая кры­ніца» і інш.). Можна з упэўне­на­сцю гаварыць аб вытоках улас­на­беларускай трагікамедыі ў такіх тво­рах, як «Тутэйшыя» Я. Ку­па­лы і «Жартаўлівы Пісарэвіч» М. Гарэцкага. Над­звычай вялікі ўклад у рас­працоўку жанру трагікамедыі ўнёс А. Ма­ка­ёнак («Трыбунал», «За­цюканы апостал», «Пагарэльцы» і інш.).

Драматычны род літаратуры (як, дарэчы, і астатнія два ро­ды — эпас і лі­рыка) утрымлівае ў сваім складзе надзвычай вялікую коль­касць тво­раў малой формы. Разам з тым малая драматычная фор­ма валодае, у па­­раў­нанні з такімі ж формамі ў іншых родах лі­та­ра­туры, цэлым шэ­ра­гам ад­метных рыс. Па-першае, яна надзвычай раз­галінаваная і прад­стаў­ле­на цэ­лым кангламератам відаў і жанраў. Так, яе ўтвараюць нацыя­наль­на-эпа­хальныя жанры, якія ўзніклі ў пэў­ны гістарычны (як правіла, ран­ні) пе­рыяд у асобных нацыя­наль­ных літаратурах і культурах. Сюды мож­на ад­несці старажыт­на­грэ­ча­скі мім, старажытнарымскую атэлану, іс­пан­скія і партугаль­скія аў­та і пасас, французскія саці і міракль, ня­мец­кі фаст­­нахтшпіль, анг­лійскую інтэрлюдыю, японскі кёгэн, індыйскую экан­­ку, бела­рус­кія жарт і абразок, а таксама цэлы шэраг іншых жанраў у лі­­­та­ра­ту­рах і культурах свету. Другую групу складаюць міжнародныя ці ін­­тэр­нацыянальныя жанры, да якіх адносяцца інтэрмедыя, вадэвіль (ёсць нямала і шматактовых вадэвіляў, аднак усё-такі пераважная боль­шасць іх грунтуецца на выкарыстанні малой формы), фарс, скетч. Трэ­цяя група твораў малой формы ў драма­тургіі ўтворана не ўлас­на жанрамі ў іх строгім значэнні, а відамі. Многія (у тым ліку і вя­домыя, слынныя) пісь­­меннікі-драматургі свету даволі часта звяр­та­ліся і працягваюць звяр­тац­­ца ў сваёй творчасці да напісання ма­лых камедый, трагедый, уласна драм, трагікамедый і г. д., прычым на самую розную праблематыку і ў са­­мым розным жанрава-сты­ліс­тыч­ным накірунку (лірычным, гераічным, фі­­ласоф­скім, са­ты­рыч­ным і г. д.). Мастацкая спецыфіка малой дра­ма­тыч­­най формы за­клю­чаецца ў надзвычайнай лаканічнасці і сцісласці сю­жэ­­та, а так­са­ма ў гранічнай скандэнсаванасці выяўленчых сродкаў. Да ма­­лой дра­матычнай формы звярталіся ў сваёй творчасці многія слынныя май­­с­тры літаратуры: П. Кальдэрон, Лопе дэ Вега, К. Гальдоні, Б. Шоу, О. Уайльд, Дж. Галсуорсі, Ш. О’Кэйсі, П. Мэры­мэ, Э. Скрыб, Э. Заля, Г. дэ Мапасан, С. Цвейг, М. Метэрлінк, І. Вай­но­віч, А. Фрэдра, Б. Ха­ры­шчан­­дра, Б. Брэхт, Ш. Дэскон, Х. Лавінэску, Ю. О’Ніл, А. Пушкін, М. Го­­галь, Л. Талстой, І. Тургенеў, М. Някра­саў, А. Чэхаў, Л. Андрэеў, А. Блок, В. Брусаў, М. Горкі, А. Купрын, І. Фран­­ко, Л. Украінка і інш. Мно­­гія творы малой драматычнай фор­мы сталі беларускай нацыя­наль­най класікай («Пінская шляхта» В. Ду­ніна-Марцінкевіча, «Модны шлях­цюк» К. Каганца, «Прымакі» Я. Ку­па­лы», «Суд» і «Пісаравы імяніны» У. Га­лубка, «Збянтэжаны Саў­ка», «Пасла­нец» і «Конскі партрэт» Л. Ро­дзе­ві­ча, «Чорт і баба» Ф. Алях­новіча, «Жартаўлівы Пісарэвіч» М. Га­рэц­ка­га і інш.). У прын­цыпе на грунце малой формы вырасла беларуская дра­­ма­тур­гія (як, дарэчы, і нацыянальнае тэатральна-сцэнічнае мас­тац­тва).