Сістэма ліра-эпічных відаў і жанраў

Спецыфіка ліра-эпасу ў тым, што ён спалучае і сінтэзуе ў тво­рах прык­­меты лірыкі і эпасу. Сюжэтнае апавяданне аб па­дзе­ях у такіх творах спа­лучаецца з эмацыянальна-медытатыўнымі вы­каз­ваннямі апавя­даль­ні­ка, якія ствараюць вобраз лірычнага «я» аль­бо лірычнага героя.

Самымі распаўсюджанымі і характэрнымі відамі і жанрамі ліра-эпа­су з’яўляюцца паэма і балада.

Паэма (гаворка ідзе менавіта аб класічнай паэме) уяўляе сабой да­во­лі вялікі (аб’ёмны) вершаваны твор, у якім закранаюцца і ад­люст­­роў­ва­юц­ца важныя праблемы рэчаіснасці, пададзеныя, як пра­ві­ла, на значным са­цыяльна-гістарычным фоне. У адрозненне ад вер­шаваных рамана і апо­­весці, у паэме адсутнічаюць падрабязныя апі­санні; яе аўтары ста­ра­юц­ца ўзняцца над паўсядзённасцю і ад­шу­каць у жыцці ўзвышана-ге­ра­іч­нае. Акрамя таго, паэма выяўляе імк­нен­не да філасофска-гістарычнага асэн­савання падзей. Адпаведна, што гэта накладвае адбітак на сюжэтна-кам­пазіцыйныя і стылёвыя ад­знакі твора. Самыя глыбокія вытокі паэмы ля­жаць у фальклоры, а так­сама ў не надта далёка адышоўшых ад яго тво­рах народна-ге­ра­іч­нага эпасу. Еўрапейская літаратурная паэма вядзе свой радавод з ан­тычнасці («Энеіда» Вергілія). Найвышэйшы ўздым паэ­ма як жанр пе­ражыла ў ХІХ ст., у эпоху рамантызму, калі тварылі Дж. Бай­ран, А. Пуш­кін, М. Лермантаў, А. Міцкевіч і цэлы шэраг інш. паэ­­таў. Пе­раважная большасць даследчыкаў правамоцна ўказвае на «Пес­­­ню пра зубра» М. Гусоўскага як на твор, які паклаў пачатак раз­віц­цю жанру паэмы на Беларусі. У новай беларускай літаратуры на па­чат­ко­вым этапе яе развіцця выдатныя ўзоры паэмы пакінулі пасля ся­бе аў­та­ры «Энеіды навыварат» і «Тараса на Парнасе», а таксама Я. Ку­пала, Я. Колас. Іх традыцыі плённа працягнулі і ўзбагацілі кры­ху пазней П. Трус, М. Чарот, У. Дубоўка, Я. Пушча, А. Ку­ля­шоў, М. Танк, П. Пан­чан­ка, П. Броўка, Н. Гілевіч, Л. Геніюш і цэлы шэ­раг інш. паэ­­таў.

Балада характарызуецца распрацоўкай драматычна-напружа­на­га сю­­жэта фантастычна-казачнага, легендарна-гістарыч­нага ці ге­ра­іч­нага змес­­­ту. Вытокі еўрапейскай літаратурнай балады ляжаць у твор­часці Р. Бёр­­н­са, С. Кольрыджа, І.В. Гётэ, Ф. Шылера, Г. Гейнэ, В. Жу­коў­ска­га, А. Пушкіна, М. Лермантава, А. Міцкевіча. Па­чы­наль­­нікамі бела­рус­кай балады лічацца В. Дунін-Марцінкевіч («Тра­ві­ца брат-сястрыца»), Ф. Ба­­­гу­шэвіч («Хцівец і скарб на святога Яна»), Я. Купала («Забытая карч­ма»), А. Гарун («Варажба»), З. Бя­ду­ля («У калядную ноч»). Іх тра­ды­цыі пра­­цягнулі і ўзбагацілі П. Трус, А. Дудар, А. Куляшоў, М. Танк, П. Броў­ка, П. Пан­чанка, А. Вя­люгін, Н. Гілевіч, Я. Сіпакоў, А. Лойка і інш.

Шэрагам даследчыкаў да ліра-эпічных відаў і жанраў ад­но­сяц­ца так­сама байка (невялікі, звычайна вершаваны, алегарычны твор па­ву­чаль­на-гумарыстычнага ці сатырычнага характару, чалавечае жыц­цё ў якім адлюстроўваецца, як правіла, праз вобразы жывёл, рас­лін, рэчаў), вер­шаваная аповесць і вершаванае апавяданне (да­дзе­­ныя жанры, у ад­роз­ненне ад паэмы, маюць яскрава выражаную ўста­­ноўку на апа­вя­даль­насць, падзейнасць; пэўнымі ўзорамі іх мож­на лічыць «Гапон», «Ве­чар­ні­цы», «Купала» і інш. вершаваныя рэчы В. Ду­ніна-Марцінкевіча) і ра­ман у вершах (вялікі вершаваны твор, у якім шырока ахопліваюцца іс­тот­­ныя жыццёвыя падзеі пэўнага са­цы­яльнага асяроддзя, нацыі, эпохі, па­казваюцца характары ў іх раз­віц­ці, псіхалагічнай напоўненасці; раман у вер­шах даволі шырока ўзнаў­ляе бытавыя малюнкі; у дадзеным жанры шмат лірычных ад­ступ­ленняў, у якіх закранаюцца многія важныя пы­тан­ні чалавечага жыц­ця; змацоўвае раман у вершах, сплятае ў адзінае цэлае яго сю­жэт фігура галоўнага героя — Дон Жуана і Яўгена Анегіна ў ад­най­­­мен­ных творах Дж. Байрана і А. Пушкіна, Сцяпана Вячоркі ў «Род­ных дзе­цях» Н. Гілевіча).