Лекция. Жұмыссыздық және оның түрлері

Экономикалық белсенді адамдар – елдің жұмысқа қабілетті және жұмыс істеуге ниеті бар адамдар. Жұмыссыз деп жұмыс істеуге ниеті бар, бірақ белгілі бір себептермен жұмыс таба алмай жүргендер кіреді. Барлық жұмысқа қабілетті адамдарды 3 категорияға бөліп қараймыз.

1. жұмыс істеушілер
2. жұмыс істемейтіндер, бірақ белсенді жұмыс іздеушілер (жұмыссыздар)
3. жұмыс істемейтіндер, яғни жұмыс іздемейтіндер.

Адамдар кейбір төмендегі себептермен бір категориядан басқасына ауысып отырады.

- адамдардың бір бөлігі еңбек қызметін үзбей жұмыс орнын ауыстырады;

- басқасы өз жұмысын уақытша тастап, басқа жұмысқа тұрады;

- енді біреулері жұмыс істегісі келмей, жұмыссыздар категориясына көшеді;

- кейбір жұмыссыздар жұмысқа шығып, кейбіреулері іздеуді тоқтатып жұмыс істемейтіндер қатарына қосылады.

Жұмыс күшіне жұмыспен қамтылғандар мен жұмыссыздар жатады.

Жұмыссыздықтың себептері:

Ø экономидағы жүйелік қозғалыстар;

Ø экономиканың төмендеуі (депрессия);

Ø үкіметтің еңбекті төлеудегі саясаты;

Ø экономиканың кейбір салаларында өндірістің маусымдық өзгерістері;

Ø демографиядағы өзгерістер;

Ø табиғи катаклизмдер.

Жұмыссыздықтың түрлері:

- еркін – қызметкер өзінің таңдауына не жағдайына байланысты жұмыс орнынан бас тартуы;

- мұқтаж – жалақының төмен болуына байланысты қызметкерджің жұмыстан бас тартуы;

- фрикциондық – қызметкерді жасына, мамандығына, т.б. байланысты орнынан ауыстыру;

- кейбір салалалрдың маусымдық болуына байланысты;

- жасырын – жалған жұмыспен қамтылғандық, яғни өндірістік дағдарыс кезінде қызметкерлерді жұмыстан шығармай, ақы төленбейтін демалысқа шығарады.

Бұдан басқа жұмыссыздық қысқа (бір айдан аз уақыт), орта (бір жылдан аз уақыт), ұзақ (бір жылдан көп) мерзімді және циклдық болып бөлінеді. Мысалы, АҚШ-та орта есеппен қысқа мерзімді жұмыссыздықтың уақыты 5 аптадан аспайды, ал ұзақ мерзімді 6 айдан асады. Ұзақ мерзімдікке циклдық, құрылымдық ал қысқа мерзімдікке маусымдық, фрикциондық жатады. Жұмыссыздар санының көбеюіне әкелетін себептің бірі ЖҰӨ көрсеткішінің төмендеуі.

Жұмыссыздық әлеуметтік- негативтик процестерді күшейтеді, қоғамдағы әлеуметтік қайшылықтарды шиеленістіреді. Американдық ғалым М.Харвей Бренер 1970ж. АҚШ-тың халқы туралы көрсеткіштерді талдау кезінде мына жағдайға назар аударған. 30жыл сайын жұмыссыздық 1% -ке өсіп отырсаонда ол «әлеуметтік патология» көрсеткіштерін былай өсіреді:

- өзін-өзі өлтіру 4,1% -ке;

- кісі өлтіруді 5,7%-ке;

- түрмеге жабылып сотталғандар санын 4% -ке;

- психикалық ауруға шалдыққан адамдар санын 4%-ке өсіреді.

Жаппай жұмыссыздық әлеуметтік-экономикалық мәселелердің ең ауырына жатады және ол қоғам өмірі мен адамдар арасындағы өркениеттік қатынастар формасына нақты қауіп тудырады.