Баспана - ауа алмасу-

Ағаш - Көшпелі құрылыс –

Киіз - дауылға шайқалмайды -

Ши - күмбез –

1.1.3. Жаңа сөздермен сөз тіркестерін құрастырыңыздар.

1.1.4. Тиісті сөздерді мағынасына қарай орнына қойып, мәтінді толықтырыңыз.

Киіз үй – көптеген... бойы Еуразияның ұшы-қиырсыз жазирасын басқарған... халықтың көшпенді тұрмысы мен өмір салтына мейлінше... болған баспана түрі. Соңғы қола дәуірінің өзінде-ақ (б.з.д. ІІ мыңжылдық тың соңы – І мыңжылдықтың басы) Еуразия даласында доңғалақ үстіндегі алғашқы... тұрғын жайлар пайда бола бастады.

Орта ғасырларда платформаларға орнатылған, ондаған жетек малы сүйреткен орасан зор жиналмайтын киіз... кезіп жүрген. Арба үстіндегі жай (күйме) – киіз үйлердің осындай салтанатты түрлері Қазақстанда ХҮІІ ғасырға дейін қолданыста болды.

(Керекті сөздер: ежелгі, үй-ордалар, жылжымалы, тұрғын, ғасырлар, қолайлы)

1.1.5. Кестені толтырыңыз.

Сөздер	атау	ілік	барыс	табыс	жатыс	шығыс	көмектес
халықтың
баспанамен
тұрмысы
даласында
ағаштан
киіз үйін

Екінші сабақ

2.Киіз үй өлшемдері.

Грамматика: көнерген сөздер

2.1.1. Мәтінді оқыңыз.

Киіз үй өлшемдері.

Киіз үй негізгі 3 бөліктен тұрады: Үйдің сүйектері (ағаштан тұратын бөліктері). Киіздері (ши де осыған кіреді). Бау шылаулары (баулары мен басқұр арқандары). Киіз үй бөліктерін дайындағанда экологиялық таза, табиғи материалды қолданған, яғни ешқандай денсаулыққа зиян келтіретін синтетикалық қоспалары жоқ.

Киіз үйді тіккенде алдымен керегелерді бір – біріне қосып, оның екі жағын есік босағасына таңғыштар арқылы бекітіледі. Кереге басын бас арқанмен орай тартып, маңдайшаның екі жақ басына мықтап байлайды. Үйдің берік тұруының себебі оның салмағы осы бас арқанға түсетінімен түсіндіреледі. Содан соң бақан арқылы шаңырақ көтеріліп, оның жан – жағынан уық шаншылады. Уық тегіс шаншылып біткеннен кейін, ірге киіз жабылады. Оның биіктігі жарты метрдей, онымен үй айнала орала жабып, түсіп кетпес үшін әр жерінен керегеге байланады. Ірге киіз желді күні шаң, топырақтан, қыста суықтан қорғайды. Осыдан кейін туырлық жабылады да, ол туырлық бау (құр) арқылы уықтан асып, қарсы керегеге байланады. Үй көлеміне қарай туырлық 3,4 бөлік болуы мүмкін. Туырлық екі босаға жақтан бастап жабылып, ол да бау арқылы белдеуге байланады.

2.1.2. Мәтіннен киіз үй құруға қажетті заттардың атын тауып, теріп жазыңыз.

2.1.3. Өлеңнің мазмұнын біліп, жаттап алыңыз.

« Киіз үй жасаулары»

Сағақты кереге

Шаңырақ біреу,

Шаңыраққа сексен уық болар тіреу

Алты қанат боз үй дейсің мұны,

Сынамаққа сұрай қалса біреу-мінеу.

Ең алғаш күлдіреуіштен сығалар таң,

Керегенің басында адалбақан

Төрдегі текеметке малдас құрып

Көнен хикаясын шертер атаң.

Іргеден маңдай төсеп еспе желге

Қымыз іш

Сырқат қалмас еш денеңде.

Кесе қап, аяқ қап пен әбдіре, сандық

Артық мүлік болмайды көшпелі елде.

Тап-таза,

Ететұғын ауасы жас,

Киіз үйге жұрттың ынтық болғаны рас.

Жылы, жеңіл

Тігуі, жығуы оңай

Үй басуды үйренер зерделі жас.

2.1.4. Жоғарыда берілген өлең жолдарынан қазіргі кезде тұрмыста қолданбайтын (көнерген сөздер) заттардың атауын тауып жазыңыз.

БӨЖ:Киіз үй материалдарының физикалық қасиеттері жайлы айтыңыз

Ағымдық бақылау тапсырмалары:

1. Киіз үй құрылысы туралы айтыңыз.

2. Киіз үй құруға қажетті заттарды атаңыз.

3. Киіз үйдің физикалық қасиеті туралы не білесіз?

Апта

БІРІНШІ САБАҚ

1. Ағашқа ою салу өнерi.

Грамматика: етістіктің өткен шақ категориясы

Сабақтың мақсаты: кәсіби мәтін бойынша студенттердің сөздік қорын молайту, берілген ақпарат бойынша танымдық қабілетін арттыру, терминдермен таныстыру, игеру және сөйлеу қабілетін арттыру, сауатты жазуға дағдыландыру

1.1.1. Мәтінді оқып, мазмұндаңыз.

Ағашқа ою салу өнерi, әсiресе, солтүстiк аудандардан бастап, бүкiл Қазақстан аумағына кеңiнен таралған. Стилистикалық тұрғыда ол қазақтың халықтық қолөнерiнiң басқа да барлық түрлерiмен, ең бастысы, киiзден және былғарыдан оюлап көркем бұйымдар жасаумен тығыз байланысты. Киiзден оюлап жасалған дүниелер, өрмелер мен тоқымалар кестелеу және халық өнерiнiң басқа да түрлерi тәрiздi ою-өрнек салынған ағаш бұйымдары киiз үй жиһазының сәнiн келтiрiп, үйге қажеттi тұтыну аспаптарын толықтырған, сөйтiп, өнер туындысына айналған. Қазақтардың ағашты өңдеп, пайдалануы ең алдымен, оның көшпендi өмiр салтының қажетiн өтеуге байланысты болған. Киiз үйдiң сүйегi мен есiгі, босағасы, керегесi ағаштан жасалған. Киiз үйдiң сүйегiне әдетте ою салынбаған, ал есiк пен жиналмалы босағаларға ою ойылып, олар түрлi бояулармен әшекейленiп отырған. Кейде, әсiресе, салтанатты ордалардың ағаштары сүйекпен, алтын, күмiс, мыс-жезбен оюлап безендiрiлген. Көшпендi өмiр салтына қарамастан қазақтардың ағаштан жасалған үй жиһазы болған, мысалы төсек, сандық, адалбақан, кебеже т.с.с.

1.1.2. Жаңа сөздер және сөз тіркестерімен танысыңыз.

Ағашқа ою салу- көркем бұйымдар-

өнер- өрмелер -

халықтық қолөнерi- тоқымалар-

өнер туындысы- ағашты өңдеу-

1.1.3. Не істейді? деген сұраққа жауап беретін етістіктерді жазыңыз.

Ағашты өңдеп ______________________________________________ ___________________________________________________________

1.1.4 Асты сызылған етістіктерге бұрынғы өткен шақ жұрнақтарын жалғап жазыңыз.

Қазақ шеберлерi көбiне қаптамалы өрнектеудi қолдан.... Аса қымбат бағалы дүниелердi жасағанда сүйекке алтын-күмiс жапсырмаларын қосып безендiретiн бол.... Сүйекшi шеберлердiң еңбегi өте жоғары бағалан.... Қазақ шеберлерi қайыңның қатты безiнен қымыз iшетiн тостаған, саптаяқтар ой.... Қымыз құятын ожаулардың өзi де әр алуан қалыпта жасал.... Салтанатқа ұсталатын ыдыс-аяқтарға күмiстелген өрнектермен қоса iрi асыл тастар салынып зерленетiн бол.... Ою салынған дүниелермен қатар станокта жонылған ыдыс-аяқтар кеңiнен қолданыл....

Екінші сабақ

2. Домбыраның кұрылысы

Грамматика: етістіктің келер шақ категориясы

2.1.1. Мәтінді оқыңыз.

Домбыра құрылысы бірнеше бөліктен тұрады: басы, құлақтары, пернелер, мойын, шанақ, бетқақпақ, ілгек және ішектер. Сондай-ақ, оның көптеген қосымша бөлшектері бар (тиек, кемер ағаш, тұжым ағаш, бастырма, ойық, қалқа, түйме, өрнек, желкелік). Домбыра тиегі үш түрлі болады (шайтан тиек, негізгі тиек, табалдырық тиек).

Домбыра дыбыс өткізгіштігі жоғары қарағай, дыбыс жаңғырту қасиеті бар үйеңкі, емен секілді киелі ағаштардан, негізінен, екі түрлі әдіспен – құралып немесе ойылып (шауып) жасалады. Құрама домбыралардың шанағы жұқа тілшелерден құралып жасалса, бітеу домбыра тұтас ағаштан ойылады.

2. 1.2. Мәтін бойынша сұрақтар құрастырып, оларға жауап беріңіз.

2.1.3. Мәтіннен етістіктерді тауып, жасалу жолын түсіндіріңіз.

2.1.4. Берілген етістіктерден мақсатты келер шақ формасын жасаңыз:

пайдалану, кесу, әзірлеу, бекіту, қолдану, ою.

2.1.5. Мына етістіктерді мақсатты, болжалды, ауыспалы осы шақта жіктеңіз:

орындау, салыстыру, бейнелеу, дайындау.

2.1.6. Мәтінді оқыңыз.

Қазақтың қара домбырасы Гиннестің рекордтар кітабына енді

Қытай қазақтары ұлттық музыкалық аспап – домбыраны Гиннестің рекордтар кітабына тіркеді. Шыңжаң өңіріндегі Толы ауданының 10 мың домбырашысы жексенбі күні бір сәтте қазақ халқының «Кеңес» күйін орындады. Толы аудандық мәдениет мекемесінің бастығы Гүлістан Хамитқызының айтуынша, қара домбыраны рекордтар кітабына тіркеуге дайындық шамамен екі жыл бұрын басталыпты. Аудандық халық өкіметі мұндай бастамаға қолдау көрсеткен. Науқанға аймақтағы ең мықты деген домбырашылар тартылған. Ұйымдастырушылар ақылдаса келе қазақ халқының «Кеңес» күйін таңдап алыпты. Биылғы мамырдың 30-күні қазақтың ұлттық киімін киген 10450 домбырашы аудандық орта мектептің үлкен спорттық алаңына жиналды. Олардың ішінде 28 ұлттың өкілдері болған, әйткенмен дені қазақтар екендігі хабарланып отыр. Ұйымдастырушылар алаңды безендіру, домбырашыларды көркемдеп отырғызу жағына ерекше көңіл бөлген. Таңертең сағат 10-да «Кеңес» күйі орындалды.

- Кері уақыт саналып, бәрі бір сәтте бастады. Дәл сол сәттегі жағдайды тілмен сипаттап жеткізу қиын: домбыраға тағылған үкілердің тербелісі, әуенде қалықтаған саз… Гиннестің рекордтар кітабына тіркеуге келген адамдардың өздері сондай тебірентерлік сәттің куәсі болғандықтарын айтып жатыр. 10 мың домбырашының күй орындау сәтін жоғарыдан қарағанда керемет көріністі тамашалауға болар еді, – дейді Гүлістан Хамитқызы.

«Кеңес» күйі орындалған соң Гиннес рекордтар кітабының өкілдері рекорд тіркелгендігін растайтын куәлікті табыс етті.

Талғат Дүйсенбек

2.1.6. Мәтін бойынша сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Мәтін не туралы?

2. Қазақ домбырасы Гиннес рекордына қалай енді?

3. Қандай күй орындалды?

4. Күйді орындауға қанша адам қатысты?

БӨЖ:Жоғарыда оқыған мәтінді пайдалана отырып, тақырып бойынша эссе жазыңыз.

Ағымдық бақылау тапсырмалары:

1. Ағашқа ою салу өнерiтуралыпікіріңіз.

2.Домбыраның құрылысы туралы айтыңыз.

3.Қазақ домбырасының Гиннес рекордына енуі туралы айтыңыз.

Апта

Бірінші сабақ

1. Қазақстанның жер бедері.

Грамматика: Тәуелді септеу.

Сабақтың мақсаты: кәсіби мәтін бойынша студенттердің сөздік қорын молайту, берілген ақпарат бойынша танымдық қабілетін арттыру, терминдермен таныстыру, игеру және сөйлеу қабілетін арттыру, сауатты жазуға дағдыландыру

1.1.1. Мәтінді оқып, мазмұндаңыз.

Қазақстанның жер бедері.

Қазақстанның жер бедері әр қилы. Ол палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерін басынан кешірді. Жер бедері теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник, қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан.

Республиканың орталық бөлігінде болған варийлік (герциндік) тау жүйелері жоғары палеозойдан бастап қарқынды континенттік мүжілуге ұшырады. Соның салдарынан қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Тек қана Торғай алқабы мен республиканың солтүстік-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары басып жатыр. Ал оңтүстік-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатыр.

Төрттік кезеңде ғана Маңғыстау түбегі мен оған жапсарлас аудандар климаты қуаң жазық құрлыққа айналды. Қазақстанның оңтүстік-шығысында неоген-төрттік кезеңде түзілген биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкіністері дәлел.

Таулы өңірді табиғат тарихында 3 рет мұз басқан. Соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық материалдар ұшырайды.

2. Жаңа сөздермен танысыңыз.

палеографиялық даму –

варийлік (герциндік) –

мүжілу –

денудациялық жазықтар –

шығанақ – залив

құрлық –

жер сілкіністері –

мұздықтық аңғарлар

3. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Неліктен Қазақстанның жер бедері әртүрлі?

2. Республиканың орталық бөлігінде жер бедерінің өзгеру жайы жайлы не білесіз?

3. Солтүстік-шығыс және оңтүстік-батыс бөліктерінің қандай айырмашылықтары бар?

4. Маңғыстау төңірегіндегі жер жағдайы қандай?

5. Таулы өңрдің жері жайлы не білесіз?

4. Төмендегі жай сөйлемдерді салалас және сабақтас құрмалас сөйлемдерге айналдырыңыз. Олар қандай қатынастарды білдіреді (мезгілдік, мекендік т.б,).

1.Қазақстанның жер бедері әр қилы. Ол палеогеографиялық дамудың талай ұзақ кезеңдерін басынан кешірді.

2.Соның салдарынан қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды. Ал оңтүстік-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатыр.

3.Қазақстанның оңтүстік-шығысында биік таулы аймақтың қалыптасу процесі бүгінге дейін созылуда. Оған жер қыртысының осы аймақтағы қозғалыстары мен сілкіністері дәлел.

5. Төменде берілген жай және тәуелді септеуді жалғастырып, есіңізге түсіріңіз.

Жай септеу Тәуелді септеу

А. Қазақстанның жер бедері А. Менің елімнің жер бедері

І. Қазақстанның жер бедерінің І. Менің елімнің жер бедерінің

Екінші сабақ

2. Мәтінді оқып, есте сақтаңыз. Өз сөзіңізбен мазмұндап айтыңыз.

Геодезия ғылымы туралы.

Геодезия грек сөзінен алынған, ge – жер және dai – бөлемін деген сөздерден тұрады. Жер туралы ғылымның бір саласы. Бұл ғылым жердің пішіні мен мөлшерін зерттейді, жер бетінің жоспары мен картасын салады. Жердің пішіні мен мөлшері градустық өлшеу әдісімен анықталады.

Геодезия өте ерте заманда жер бетін шаруашылық мақсаттар үшін зерттеу қажеттігі туған кезде Ежелгі Египетте, Қытайда, Ежелгі Грекияда пайда болып, дами бастады. Геодезиялық жұмыстардың Ресейде ғылыми жолға қойылуы І Петр кезінде жүзеге асырылды.

Жоғары геодезиялық міндеттерді шешу үшін геодезиялық астрономия, геодезиялық гравиметрия және ғарыштық геодезия деген жеке пәндер қолданылады.

1) Геодезиялық гравиметрия. Ол жер бетінің жекелеген нүктелерінің ауырлық күшін арнайы аспаптармен өлшеу арқылы жердің пішінін зерттейді.

2) Геодезиялық астрономия жердің карталары мен пландарын жерден және әуеден түсірген фотосуіреттер. Теңіз геодезиясы мұхиттар мен теңіздер түбінің табиғи қорларын барлау мен картаға түсіруге байланысты арнайы өлшеу әдістерін тталдайды.

3) Ғарыш геодезиясы. Жердің жасанды серіктерінің көмегімен жер бетіндегі нүктелердің арақатынасын зерттейді. Геодезия жер телімдерін түсірсе, картография жер бетінің кескіндерін карталар түрінде жасау әдістері мен процестерін, оларды жасау және көбейту технологиясын зерттейді.

2.1 Төменде берілген сөйлемдерден бірыңғай мүшелерді табыңыздар. Олар бірыңғай қай мүшелер және қандай сұрақтарға жауап береді?

1. Жер бедері теңіздік және континенттік жағдайлардың алмасып отыруынан, климаттың үнемі өзгеріске ұшырауынан және тектоник, қозғалыстардың нәтижесінде қалыптасқан.

2. Соның салдарынан қалдық қырқалы денудациялық жазықтар мен аласа тауларға айналды.

3. Тек қана Торғай алқабы мен республиканың солтүстік-шығыс бөлігін кайнозойдың мореналық алаптарының жекелеген шығанақтары басып жатыр.

4. Ал оңтүстік-батыс бөлігін тұтасымен бор және неогендік теңіз басып жатыр.

5. Төрттік кезеңде ғана Маңғыстау түбегі мен оған жапсарлас аудандар климаты қуаң жазық құрлыққа айналды.

6. Соның салдарынан мұнда қар, мұздықтық аңғарлар, мореналық материалдар ұшырайды.

2.3. Төменде берілген сөздермен мәтіннен тыс сөйлемдер құраңыздар.

Бедер, даму, климат, мүжілу, жазық, шығанақ, алап, қалдық, теңіз, жапсарлас, құрлық, қуаңшылық, қалыптасу, сілкініс, өңір, аңғар.

БӨЖ: Өзіңіздің туған жеріңіз жайлы еске түсіріп, ондағы жер бедерінің ерекшелігі жайлы айтыңыз.

Ағымдық бақылау тапсырмалары:

1. «Геодезия» қандай сөзден шыққан және қандай мағынаны білдіреді?

2. Геодезия нені зерттейді?

3. Ерте замандағы геодезия ғылымы.

4. Геодезия пәндері.

Апта

Бірінші сабақ

1. Сіз Сарыарқа даласы жайлы білесіз бе?

Грамматика: Мекенді білдіретін грамматика

Сабақтың мақсаты: кәсіби мәтін бойынша студенттердің сөздік қорын молайту, берілген ақпарат бойынша танымдық қабілетін арттыру, терминдермен таныстыру, игеру және сөйлеу қабілетін арттыру, сауатты жазуға дағдыландыру

1.1. Мәтінді оқып, мазмұндаңыз.

Сіз Сарыарқа даласы жайлы білесіз бе?

І Республиканың шығысында Алтай тау жүйесі созылып жатыр. Алтай жер бедерінің құрылысы сатылы келеді. Оның жоталары жұмыр, тік шыңдары оқшауланып, жеке-дара тұрады. Бұл жүйенің орташа биіктігі 2500-3500 м., биік жері – Мұзтау – 4506 м. Алтайдың жағасы – Қалба жотасы Ертістің сол жағалауында жатыр. Қазақстан жеріне Тарбағатай тауының тек батыс бөлігі кіреді, ал шығыс жартысы Қытай аумағында.

ІІ Тарбағатайдың шығыстағы жалғасы – Сауыр жотасы. Оның биіктігі – 3816 метр. Бұл жота Алакөл ойысы арқылы Жетісу (Жоңғар) Алатауына ұласады. Ұзындығы 450 м., ені 100-250 м. Жетісу Алатауы оңтүстігінде Іле ойысымен шектеседі.

ІІІ Қазақстанның оңтүстігінде және оңтүстік-шығысында Тянь-Шань жүйесіне жататын ірі тау жоталары жатыр. Хантәңірі шыңы – бүкіл Тянь-Шаньдағы мұзданудың негізгі торабы. Солтүстік Тянь-Шаньнің ірі әрі биік тау жотасы – Іле Алатауы., оның ұзындығы 350 км., ең биік шыңы – Талғар шыңы 4951 м.. Қазақстанның оңтүстігінде Қырғыз Алатауының солтүстік беткейі, Талас Алатауы, Қаратау жотасы жатыр. Алдыңғы екеуінің дені (көп жері) Қырғызстанда орналасқан.

ІV Ұсақ шоқылы Сарыарқаның ең биік жері – Қызыларай тауындағы Ақсораң шыңы, биіктігі -1565 м. Таулық жер бедеріне Көкшетау, Баянауыл, Ұлытау, Қарқаралы таулары және Шыңғыстау жотасы жатады. Мұғалжар тауы - Орал тау жүйесінің тікелей жалғасы. Маңғыстау таулары 3 жотадан тұрады.

Балқаш-Алакөл ойысы құмды шөл боп келеді. Бұл өңірдегі сазды жазықтар Сарыарқаға ұштасады. Бұл жазықтар Ертіс жазығы мен Есіл жазығынан тұрады.

1.2. Төмендегі сұрақтарға жазбаша жауап беріңіздер.

1. Қазақ жері жер бедерінің түрлеріне қарай қандай бөліктерден тұрады?

2. Алтай тау жүйесі жайлы не білесіз?

3. Тарбағатай тау жүйесінің қандай ерекшеліктері бар?

4. Тянь-Шань тауларының құрамы және ол неге жалғасады?

5. Сарыарқа даласындағы таулар мен жоталар, жазықтар жайлы айтыңыз.

Мекенді білдіретін грамматика.

Қазақ тілінде мекенді білдіретін грамматикаға қайда? деген сұраққа жауап беретін мекен үстеулер (жоғары, төмен т.т.), мекен мағыналы көмекші сөздер (астында, үстінде т.т.) және барыс, жатыс жалғаулы зат есімдер (ауылға, қалада) жатады.

Мысалы: Ұшақ бірден жоғары (қайда?) көтерілді.

Үйдің артында (қайда?) бір топ бала ойнап жүр.

Біздің қалада (қайда?) жаңадан цирк ғимараты салынып жатыр.

1.3. Жағдаяттық әңгіме.

А) Алыстан бірге оқыған студент досыңыз келді. Амандасыңыз, өзіңіздің туған қалаңыз, ауылыңыз жайлы хабардар етіңіз.

1.4. Тест тапсырмаларын орындаңыз.

1. Геодезия нені зерттейді?

А. Тауларды

Ә. Жер бедерін

Б. Өзен-көлдерді

2. Сөйлемді толықтырыңыз.

Шаруашылықтың түрлі салаларында геодезияның... маңызы зор.

А. ғылыми

Ә. практикалық

Б. үйретуде

3. Сөйлемдегі сөздердің орналасу тәртібін көрсетіңіз.

Мемлекеттік қызмет қаражаты бюджет мақсаттағы есебінен қаржыландырылады және геодезиялық картографиялық.

А. 1,5,9,8,10,2,4,3,6,7.

Ә. 2,5.7,1,3,6,4,9,8,10.

Б. 10,3,4,2,7,9,1,5,8,6.

4. Сөйлемді аяқтаңыз.

Қазақстан Республикасының геодезиялық және картографиялық қызмет туралы заңдарының бұзылуына кінәлі тұлғалар Қазақстан Республикасының заң актілеріне сәйкес....

А. міндеттенбеген

Ә. шығын төлейді

Б. жауапты болады

5. «Жақын» сөзінің антонимі

А. алыс

Ә. Таяу

Б. алыс емес

7. Мақалды аяқтаңыз.

Көрмеген жердің.................

А. ой-шұқыры көп.

Ә. тау-тасы көп

Б. өзен-көлі көп

Екінші сабақ.

2. Қазақстандағы құрылыс

2. 1. Мәтінді оқып, мазмұндаңыз.

Қазақстандағы құрылыс

Адамзат өмірінің соңғы он жылдығында экономика мен тұрмыста түрлі технологиялық үдерістер күрт қаулап дамып келеді. Солардың алдыңғы қатарында құрылыс саласы бар. Құрылыстың қарқынды дамуының нәтижесінде жер бетінде жаңа қалалар пайда болып, олардың саны артуда. Сонымен қатар, қалалдардың қарқынды дамуы біздің Қазақстанымызда да аз емес. Мәселен, мұндай құбылыс қазіргі күні Алматы, Астана, Қарағанды мен Теміртау қалаларының бет-бейнелерінен байқалып отыр.

Әлемде құрылыстың қарқынды дамып жатқандықтан, бұл салада жаңа технологияларға негізделген небір жаңа материалдар пайда болуда. Олар тұрпғын үйлер мен ғимараттардың беріктігін нығайтып, сәніне сән қосуда. Ең бастысы, бұрын қиындықпен жүргізілетін күрделі құрылыстар жеңілдеп, олардың өзіндік құны төмендеді.

Міне, осындай жағдайларды қазіргі күні Астана қаласының көріністерінен анық байқаймыз. Бұл қалада бұрын бізідң өңірімізде болмаған небір ғажайып ғимараттар мен сарайлар тұрғызылуда. Тұрғын үйлердің бойлары биіктеп барады. Қазіргі күні 100-120 қабаттық үйлер тұрғызу адамзат қауымына көп қиындыққа түспейтін болды. Тек жобасын талапқа сай дайындап, қажетті материалдарды пайдалана білсеңіз болғаны. Тәуелсіздігімізге ие болғанымызға 20 жыл ғана өткеніне қарамастан, біз бұл салада едәуір тәжірибе жинақтадық деп айта аламыз.

2. Жаңа сөздердің аудармасын табыңыз.

Үдеріс – процесс

Күрт (шұғыл) - резко

Қарқынды –

Өзіндік құн – себестоимость

4. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Сіз Қазақстанның қай өлкесінде тұрасыз?

1.Сіздің облысыңыз үлкен бе?

2.Сізідң облысыңызда неше адам тұрады?

3. Сіз өз облысыңыздың тарихын білесіз бе?

4. Қазір сіздің облыс орталығыңыз қай қала?

5. Сіздің облысыңыздың орталығғында құрылыс қалай жүріп жатыр?

6. Сіздің облысыңыздың жол құрылысы жайлы не айта аласыз?

5. Жоғарыда берілген мәтіннен мекенді білдіретін сөздер мен сөз тіркестерін теріп көшіріңіз.

БОӨЖ: «Қандай көркем туған өлкем» деген тақырыпта эссе жазыңыз.

Ағымдық бақылау тапсырмалары:

1) Құрылыс неге байланысты дамуда?

2) Қазақстанда қай қалаларда құрылыс қарқынды дамып жатыр?

3) Жаңа құрылыс матеиалдарының құрылыс үшін қандай пайдасы бар?

Апта

Бірінші сабақ

1. Қазақ архитектурасы

Грамматика: Мезгілге байланысты грамматика.

Сабақтың мақсаты: кәсіби мәтін бойынша студенттердің сөздік қорын молайту, берілген ақпарат бойынша танымдық қабілетін арттыру, терминдермен таныстыру, игеру және сөйлеу қабілетін арттыру, сауатты жазуға дағдыландыру

1. 1. Мәтінді оқып, мағынасын ұғып алыңыз.

Қазақ архитектурасы

Қазақ сәулет өнері – ғимараттарды, құрылыстар мен ескерткіштер кешенін жобалау, салу, оларға уақыт талабына сай эстетикалық көркемдік сипат беру өнерінің ұлттық саласы. Қазақ архитектурасы – материалдық игілікті жасаудың басты саласы. Ол қоғамның өндірістік-экономикалық дамуына, ғылым мен техника жетістіктерімен жарақтануына, оны жасаушылардың дүниетанымдық–эстетикалық талғамына тығыз байланысты өркендейді.

Қазакстан аумағындағы жекелеген аймақтарды, оның ішінде Оңтүстік Қазақстан өңірін адамдар шелл-ашель дәуірінде (ерте палеолит кезеңі) қоныстана бастады. Ашель-мустье кезеңінде қоныстану аумағы айтарлықтай кеңейді.

Қазақстан жерінде құрылыс салу жоғары палеолит дәуірінде пайда болды. Қаратаудағы, Баянауылдағы, Ұлытаудағы, Маңғыстаудағы үңгірлер мен адам тұрақтары шағын топтар болып өмір сүрген, бірігіп еңбек еткен алғашқы қауымдық құрылыстар аңшылардың, кейінірек ертедегі рулық қауымдарды құрған адамдардың тіршілік жайын сипаттайды. Бұл дәуірден ортасында дөңгелек ошағы бар, тастан немесе топырақтан қаланған, аласа қабырғалы, төбесі сырықтармен жабылған алғашқы тұрғын үйлердің іздері сақталып қалды (Орталық Қазақстандағы Тамды, Бөрібас, Дамсы тұрақтары).

1.2. Жаңа сөздерді біліп алыңыз, олармен сөйлемдер құраңыз.

Материалдық игілік – материальная ценность

Жетістіктермен жарақтану – освоить передовые достижения

өркендейді – процветает

аумақ – территория

аймақ – местность

үңгір – пещера

қоныстану – поселиться

алғашқы қауымдық құрылыстар –

ошақ – печь

1.3. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1) Қазақтың сәулет өнері ұлтымыздың қандай өнерін көрсетеді?

2) Неліктен қазақ архитектурасын материалдық игілік жасаудың басты саласы деген?

3) Қоғам дамуының архитектураға қандай қатысы бар?

4) Архитекторлардың дүниетанымдық-эстетикалық талғамының архитектураға қандай қатысы бар?

5) Адамдар Оңтүстік Қазақстанды қай кезеңде қоныстанды және ол кезде қандай құрылыс болды? Бұған дәлел не?

1.4. Еске түсіріңіз.

Мезгілді білдіретін грамматика.

Қазақ тілінде мезгілді білдіретін грамматикаға қашан? деген сұраққа жауап беретін мезгіл үстеулер (ерте, кеш т.т.), мезгіл мағыналы көмекші сөздер (соң, кейін т.т.) және жатыс жалғаулы есімшелі тіркестер (ауылға барғанда, үйге кіргенде) жатады.

Мысалы: Атам бүгін ерте (қашан?) тұрды.

Сабақтан соң (қашан?) кітапханаға бардық.

Біз келгенде (қашан?) сен жоқ екенсің.

1.5. Мәтіннен мезгіл мағыналы сөздер мен сөз тіркестерін теріп жазыңыз.

М: шелл-ашель дәуірінде,....

1.6. Өзіңіз тұратын өңірде тарихи ескерткіштер бар ма, бар болса, ол туралы не білесіз? Айтып шығыңыз.

1.7. Сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Менің туып өскен ауылым өте ертеден келе жатыр, ал, сіздің қалаңыз ше?

2. Біздің қаламызда тарихи ғимараттар көп, ал, сіздерде ше?

3. Астанада керемет жаңа құрылыстар салынып жатыр, ал сіздің облыс орталығында ше?

4. Маған архитектор мамандығы ұнайды, ал сізге ше?

Екінші сабақ.

1. Қазақ архитектурасының даму тарихы

1.1. Мәтінді оқып, мағынасын ұғып алыңыз.

Қазақ архитектурасының даму тарихы

1. Қола дәуіріндегі кешендер тас тақталармен тік бұрышты етіп қоршалады. Кіре берісте галереялар салынды, төбесі бағаналармен жабылды. Б.э.д. 4 ғасырларда құрылыста төбені күмбездеп жабу тәсілі, сондай-ақ оның алуңан түрлері – цилиндр, сопақ, кеспек тәрізді түрлері кеңінен қолданылды.

2 Орта ғасырлардағы кешендердің құрылысы өзгерді. Ежелгі бекініс-қалалар бекініс-үйлерге, одан кейін бекініс қамалдарға айналды. Қамалдардың айналасына немесе бір жағына Орта Азияда шахристан деп аталатын қалалар салынды. Олар бірнеше қорғаныс дуалдармен қоршалды. Шахристанда негізінен діни ғимараттар, базарлар, ақсүйектердің, әкімдердің, ірі қолөнершілер мен саудагерлердің тұрғын үйлері тұрғызылды.

Тараз қазбаларынан ірі діни ғимараттарды әшекейлеуге арналған пішімі алуан түрлі көптеген күйдірілген саз тақталары табылды. Тараз тақталары 5-7 ғасырларда Ақ-Тепедегі (Ташкент түбінде), Пенжикенттегі, Барахшадағы бекініс-үйлерінен табылған архитектуралық нақыштың осындай түрлерімен біртекті.

3. 15-18 ғасырлардағы Қазақстанның далалық аймақтарында салынған діни және мемориалдық ескерткіштер3 негізгі топқа бөлінеді: 1) күмбезді мазарлық; 2) қоршаулар (сағанақ там, төтқұлақ там); 3) қабір үстіндегі ескерткіштер және қабір үстіндегі ұстындар (сыпа, үштас, бестас, қойтас, құлпытас т.т.). Олар мұнаралы, порталды-күмбезді, орталық білікті болып бөлінеді.

4. 30-жылдардың басында Алматы қаласында құрылыс кең өріс алды. Түркістан-Сібір темір жолын салу және республика астанасын Алматыға көшіру қаланың қауырт өсуіне жағдай жасады. 1926-34 жылдары Үкімет үйінің ғимараты, Байланыс үйі, Түрксиб темір жол басқармасы үйі салынды.

1.2. Жаңа сөздер мен сөз тіркестерін сөздіктің көмегімен біліп алыңыз. Олармен сөйлемдер құраңыз.

Кешен, кіре беріс, бекініс, біртекті, күмбез, архитектуралық нақыш, қауырт өсу, мұнаралы.

1.3. Төмендегі сөз тіркестерін мезгіл мәнді тіркестерге айналдырып, олармен сөйлемдер құраңыз.

Қола дәуірі, орта ғасыр, ерте заман, 15-18 ғасыр, 30-шы жылдар.

1.4. Сұхбатты толтырыңыз.

- Олжас, қазақтың сәулет өнері жайлы білесің бе?

- --------------------------------------------------------------.

- Қазақ архитектурасы өз бетінше дамуы неге байланысты деп ойлайсың?

- -----------------------------------------------------------------.

- Қазақ архитектурасының дамуы кезеңдері жайлы оқыдыңдар ма?

- ---------------------------------------------------------------------------.

- Ол кезеңдер жайлы не білесің?

- ---------------------------------------------------------------------------.

- Сенің туған жеріңдғ тарихи ескерткіштер бар ма?

- ------------------------------------------------------------.

БӨЖ: «Ш.Уәлиханов – ірі ғалым» эссе жазу.

Ағымдық бақылау тапсырмалары:

1. Қазақ архитектурасының даму кезеңі жайлы не айта аласыз?

2. Қола дәуіріндегі кешендер қалай салынатын болған?

3. Орта Азияда Шахристандар қалай орналасқан?

4. Тараз қазбаларынан табылған сазь тақталар қандай нақышқа ұқсайды?

5. 15-18 ғасырлардағы діни-мемориалдық ескерткіштердің қандай түрлері бар?

6. 30-жылдардағы құрылыс жайлы не айта аласыз?

Апта

БІРІНШІ САБАҚ

1. Қ.А. Яссауи кесенесі XIV - XV ғасыр құрылысы.

Грамматика: Зат есім жасайтын жұрнақтар

Сабақтың мақсаты: кәсіби мәтін бойынша студенттердің сөздік қорын молайту, берілген ақпарат бойынша танымдық қабілетін арттыру, терминдермен таныстыру, игеру және сөйлеу қабілетін арттыру, сауатты жазуға дағдыландыру

1.1.1. Мәтінді оқып, мазмұндаңыз.

Қазақстанның ежелгі қаласы Түркістан көбіне көне заманда салынып, біздің заманымызға дейін сақталған тамаша сәулет ескерткіштерімен әйгілі. Соның бірі – XII ғасырда өмір сүрген көне түркі ақыны, Ислам дінін уағыздаушы Ахмет Иассауидің қабірінің басына Ақсақ темір әмірімен тұрғызылған зәулім ескерткіш. Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Яссауидің кесенесі - Орта Азия мен Қазақстандағы теңдесіз тарихи жәдігер.

Ескерткіш 1396-1404 жылдары салынған. Ахмет Иассауи сәулет ғимараты құрылымдық жағынан және ерекше сәнділігімен көз тартатын аса күрделі туынды. Ғимаратты салуға күйдірілген қыш пайдаланылған, оның сырты бірнеше плиталармен безендірілген. Ғимараттың биіктігі 40 метрге таяу, ені – 46,5 м, ал ұзындығы – 62,5 м.

Бұл ғажайып сәулет өнерінің туындысы өз бойына ертеден келе жатқан жергілікті және Шығыс мұсылман құрылыс тәжірибесін жинақтаған бірегей ғимарат. Қ.А. Яссауи сәулет ғимараты айқын, дәл әрі үйлесімді жоспармен салынған. Деректерде Әмір Темір кесененің салынуына бұйрық беріп, әрі жобасын жасауға да тікелей қатысқан. Қожа Ахмет Ясауи сәулет ғимараты - аса үлкен порталды-күмбезді құрылыс. Оның ені - 46,5м, ұзындығы - 65м. Ғимараттың орасан зор порталы (ені - 50 метрге жуық, порталдық аркасы - 18,2 м және биіктігі - 37,5м) және бірнеше күмбезі бар. Оның орталық бөлмесінің төңірегінде түрлі мақсатқа арналған 35 бөлме салынған. Қ.А. Ясауи кесенесі жамағатхана, қабірхана, мешіт, кітапхана, үлкен ақсарай, кіші ақсарай, асхана, құдықхана және бірнеше құжыра бөлмелерден тұратын, діни-ғұрыптық, діни-ағартушылық, тұрмыс-салттық қызмет түрлерін атқаруға арналған аса күрделі, аса зор кешенді құрылыс болуымен ерекшеленеді.

1.1. Жаңа сөздермен танысыңыз

Сәулет – архитектура әйгілі

Теңдесіз – ескерткіш

Жәдігер – әмір

1.2. Берілген синонимдерді пайдаланып, мәтінді мазмұндаңыз.

Ежелгі бұрынғы көне ерекше айрықша өзгеше

Тамаша керемет ғажап сұлу әсем әдемі

әйгілі белгілі даңқты нақ орта дәл орта

әмір бұйрық өкім шаһар қала

зәулім биік асыл металл қымбат металл

1.3. Берілген ойды құптаңыз, не құптамаңыз.

1) Ахмет Иассауи сәулет ғимараты ежелгі Отырар қаласындағы ескерткіштердің бірі.

2) Қожа Ахмет Ясауи сәулет ғимараты - аса үлкен порталды-күмбезді құрылыс.

3) Ол қазақтың ханы Тәуке ханның айтуымен салынды.

4) XII ғасырда өмір сүрген көне түркі ақыны, Ислам дінін уағыздаушы Ахмет Иассауидің қабірінің басына тұрғызылған зәулім ескерткіш.

Екінші сабақ

2. Тайқазан

2.1. Мәтінді мәнерлеп оқыңыз.

Тайқазан

Ахмет Иассауи кесенесінің сәулеттi залы, аса құнды материалдық мұра - қазандық. Залдың төбесіне орта Азиядағы ең үлкен күмбез төңкерілген. Тайқазанға 60 шелек су сияды, салмағы екi тонна, диаметрi 2,45 метр.Тайқазан 1399 жылы Түркістан шаһарынан 25 шақырым жердегі Қарлақ деген жерде 7 асыл металдың (темір, мырыш, қорғасын, мыс, күміс, алтын, қола) қосындысынан жасалған. Оған толтырылған судан жұма намаздан соң, қасиеттi су ретiнде мұсылмандар дәм татқан. Көрші асхана залында пісірілген бидай ботқа осында жиналған мүгедектер мен кедейлерге таратылатын болған. Тайқазан - бiрлiк пен қонақжайлықтың белгiсi.

2.2. Берілген ойды құптаңыз не құптамаңыз.

1. Ескерткіш ХҮ ғасырда салынған.

2. Кесенені әйгілі қолбасшы Ақсақ Темір салдыртыпты.

3. Тайқазан сегіз металдың қосындысынан құйылған.

4. Кесене көне Сайрам қаласында орналасқан.

5. Алып тайқазан Санкт-Петербургтегі Эрмитажда болған.

6. Кесене Орта Азиядағы зәулім, қыштан соғылған ғимарат.

2.3. Мәтінді оқыңыздар және мазмұндаңыз.

Ахмет Иассауи ғибраты

Ахмет Иассауи - білімпаз-ғалым, ақын, ойшыл, бүкіл түрік жұртының рухани атасы. Ол қазіргі Шымкент облысындағы Сайрамда туып, Қазақстан жерін Үнді, Қытай, Еуропамен байланыстырған Түркістан қаласында тұрды. Ол»Хикметтер» атты кітабын жазған. Бұл кітабы адамдық, ізгілік жолына үндейді. Иассауи сақтандырған бес нәрсе мыналар:

Алланың ақ жолын мойындамаудан қашық бол,

Менмен,тәкәппар болма,

Дүние-мүлік үшін арыңды сатпа,

Арамдықтан аулақ бол,

Еріншек болма.

1. «Менмен, тәкаппар» сөздерін орыс тіліне аударыңыз.

2. Сөздердің антонимін табыңыз.

Білімпаз Қашық Арамдық

1.ақылды 1.жақын 1.арсыздық

2.надан 2.алыс 2.адамдық

3.шешен 3.шалғай 3.адалдық

3. Берілген сөз тіркестерінің мағынасын түсіндіріңіз.

Адамдық жол, жол жүру, жол табу, жолы болу, ұзақ жол,

ақ жол.

4. А. Иассауи сақтандырған бес нәрсе нелер? Артық сөзді

табыңыз.

1. тәкаппарлық

2. арамдық

3. жомарттық

4. арсыздық

5. жалқаулық

БОӨЖ тапсырмасы: Қазақстандағы ежелгі ескерткіш кесенелер

Ағымдық бақылау тапсырмалары:

1. Қ.А. Яссауи кесенесінің құрылысы туралы айтыңыз.

2. Алып тайқазан жайлы не білесіз?

3. Ахмет Иассауи ғибраттарын айтыңыз.

Апта

Бірінші сабақ

Шегесіз салынған мешіт

Грамматика: Анықтауыштық қатынастың есімше арқылы берілуі

Сабақтың мақсаты: кәсіби мәтін бойынша студенттердің сөздік қорын молайту, берілген ақпарат бойынша танымдық қабілетін арттыру, терминдермен таныстыру, игеру және сөйлеу қабілетін арттыру, сауатты жазуға дағдыландыру

1. Жаңа сөз және сөз тіркестерімен танысыңыз, сөйлем құраңыздар.

Тапсырыс, көз тартады, атағы жер жарған, мешіт жобасы, өсімдік іспеттес, кертік (надрез, зарубка)

2. Мәтінді оқыңыз.

Алматы облысындағы ежелгі Жаркент қаласына бара қалсаңыз, өз дәуірінің атақты саудагері Уәлібайдың (халық арасында - Уәли бай) арнайы тапсырыспен салдырған мешіті алыстан көз тартады.

Тарихшылардың зерттеуінше, ХІХ ғасырдың аяғына қарай салынған Жаркент қаласындағы мешіт 130 жыл бойы сақталып тұр. Тарихтан белгілісі, бүгінгі күні еліміздің тарихи әрі мәдени мұрасына айналған бұл мешітті саудагер Уәлібай Ахун Юлдашев сонау 1887- 1892 жылдары халықтан жинаған қаржыға салдырыпты. Бір ерекшелігі, мешіттің сәулеті, құрылымы және әшекейленуіне баса назар аударсаңыз, ғимараттың Қазақстан мен Орта Азияның сәулет-құрылыс өнерінің ең үздік тәсілдері ескеріле отырып салынғандығы айқындала түседі. Тіпті бұл мешітті әдеттегі мешіттерден өзгеше етіп салу мақсатында Уәлібай көршілес Қытайдан осы елдің сол жылдардағы ең мықты сәулетшісі Хон Пикті алдырып, мешіттің жобасын соған арнайы сыздырған екен. Бұған қоса, құрылысты салуға Хасен Иманов, Тайыр Ысмайылов, Насретдин Қары, Әбдіқадыр, Ұшырбақы, Зайнутдин тәрізді құрылысшылармен қатар шебер қолды қытай мамандары да өз үлестерін қосыпты. Нақты дерекке жүгінсек, Уәлібайдың алып мешітін салуға сол жылдарда 1500-ден астам адам жұмылдырылып, ғимарат бес жылға жетер-жетпес уақытта бой көтерген.

Уәлібай мешітінің жалпы көлеміне келсек, оның ұзындығы - 54,4 метр, ені - 29 метр, ал биіктігі - 22 метр. Ал мұндағы минареттің биіктігі 19 метр. Ғимараттың өзіне тән бір ерекшелігі, мешіттің минаретін алуан түрлі әдемі, қайталанбас өрнекпен безендірілген 52 колонна (бағана) қоршап тұр. Мұндағы колонналардың барлығы дерлік арнайы дайындалған Тянь-шань шыршасынан жасалған. Ғимаратты және оның қос қатарлы мұнарасын әшекейлеуге сурет пен сәндік өнерінің алуан түрлі үлгілері пайдаланылған. Мысалы, мешіттің қабырғаларына зер салып қарасаңыз, өсімдік іспеттес және геометриялық өрнектерден кей жағдайларда аңдардың, құстардың, балықтардың бейнесін еш қиналыссыз аңғаруға болады. Сондай-ақ бұл ғимараттан қазақ, ұйғыр, дүнген және басқа да Шығыс халықтарының ою-өрнектерінің нұсқаларын, арабески стиліндегі әшекейлі жазулардың тамаша үлгілерін кездестіруге болады. Мешіттің өзіне ғана тән тағы бір ерекшелігі, оның құрылысына шеге атаулы әсте қолданылмаған. Мұның себебі мұндағы әрбір бөрене немесе арқалық арнайы кертік ойық жасау арқылы бірімен- бірі берік етіп бекітілген. Тіпті мешіт қабырғаларының өзі арнайы әзірленген бөренелерден көтерілген. Тек шатырына ғана қаңылтыр пайдаланылған. Шатырды мешіттің ішінен 122 бағана-тіреуіш көтеріп тұр.
Жергілікті сәулетші-зерттеушілердің пікірінше, Жаркент мешіті шатырының құрылымы да өзгеше. Мамандардың пікірінше, шатырдың жалпы бүгілген бағыты қажетті қайқылыққа жету мақсатында белгілі қашықтықта орналастырылған қиылысу жүйесіне байланысты. Мұндай заңдылық шатырды «қайқы қалқыма шатыр» пішініне келтіруді қамтамасыз ететін көрінеді. Шатыр ернеулері ойма әдісімен жасалып, оған түрлі қанық бояулармен көркемделген өсімдік тектес өрнектер арасына аңдар, құстар, балық бейнелері енгізілген.
Уәлібай мешіті бүгінгі күні еліміз жастары үшін тарихтан сыр шертетін мәдени-демалыс орталығына айналып отыр.

1.3. Мәтіннен мамандығыңызға қатысты сөздерді анықтап, сөйлем құраңыз.

1.4. Мәтінде айтылатын ойды тезис түрінде жазып көрсетіңіз.

1.5 Мәтін бойынша сұрақтар дайындаңыздар.

1. Мешіттің ерекшелігі неде?

2. Осы мешіттің басқа елдің сәулет өнерімен ұқсастығы бар ма?

Грамматика: Анықтауыштық қатынастың есімше арқылы берілуі

1-(106)жаттығу. Есімшелі анықтауыштарға сұрақ қойыңыз.

Інім оқитын университетке келдім. Бақта бұрын мен білмейтін гүлдер өсіп тұр. Залда кеше мен оқыған романның авторы сөйлеп тұр. Біз оқитын университет қаланың орталығында. Мектеп бітірген күнді ұмытпаймыз. Мені күтіп тұрған машинаға жақындадым. Астанадан келген досым хабарласты. Адам болар баланың кісіменен ісі бар.

2-(107)жаттығу. Мына етістіктер тобын оқыңыз.

Әңгімелескен, өскен, оқыған, зерттеген, біріктірген, орындаған, пайдаланған, жазған, ерекшеленген, айналысқан, жарияланған, ашқан, ойлап тапқан, экрандаған, армандаған, ойнаған.

3-(108)жаттығу. Мына сөйлемдерден анықтауыштық сөз тіркестерін табыңыз.

1. П.Л.Капица - Ағылшын Ғылым Академиясына ең бірінші мүше болған ғалым-физик.

2. Лев Ланду теориялық физиканың барлық саласымен айналысқан жан жақты ғалым болды.

3. 1975 жылы бейбітшілік Нобель сыйлығын алған А.Сахаров ядролық қаруларға қарсы сөйлейді.

4. Неміс ғалымы Вильгельм Рентген - Нобель сыйлығын алған ең алғашқы ғалымдардың бірі болды.

5. Ядролық қаруларды жасауға қатысқан, Нобель сыйлығының лауреаты болған А.Сахаров, кейін осы қаруға тыйым салу үшін, жою үшін күресті.

6. А.Сахаров КСРО Ғылым Академиясына сайланған ең жас ғалым болды.

7. Жеңімпаз аталған ғалым көп сыйлықтар алады.

8. Жеңімпаз салмағы 200 грам болатын таза алтын медаль алады.

9. Нобель сыйлығын алған ең жас ғалым - 25 жасар физик Ульям Бряг.

4-(109)жаттығу. Мына етістіктер тобын оқыңыз.

әңгімелесетін, армандайтын, қабылдайтын, айналысатын, сөйлейтін, біріктіретін, орындайтын, қатысатын, пайдаланатын, жарияланатын.

5-(110)жаттығу. Жоғарыда берілген етістіктермен сөз тіркесін құрыңыз.

Үлгі: армандайтын студент (мечтающий)

6-(111)жаттығу. Мына сөйлемдерге көп нүктенің орнына есімшенің тұлғасын жазыңыз.

а) Нобель сыйлығын ал... лауреаттар Стокгольмге және Ослаға отбасымен келеді.

б) Жерде кездес... барлық элементтердің ішінде оттегі кең таралған болып табылады.

в) Қазақ ғалымдарының маңызды мәселелерді шеш... ғылыми жаңалықтары халықаралық танымға ие болды.

7-(113)жаттығу. Берілген сөйлемдердегі анықтауышқа сұрақ қойыңыз. Қандай мағынада қолданылып тұр, түсіндіріп көріңіз.

Бұл балада өзгеде жоқ қабілет бар. Қазақстанда басқа мемлекетте кездеспейтін қазба байлықтар бар. Университетте басқа университетте жоқ мамандық бар. Ол бүгін өткен сабақта оқыған лекциясын қайталады.

8 - жаттығу. Мәтіннен анықтауыштық қатынастағ