Тұлғалық педагогика ғылымының әдіснамалары

Аталған сапаларды меншіктемеген жағдайда педагогикалық іс-әрекеттің субъекті тұлға болуп жетілуі мүмкін емес. Бұл мәселенің соншалықты маңызды болғанын Еуропада баланы қандай да тәрбиелік қыспақты қызметтерден қорғауды мақсат еткен антипедагогтар (анти-қарсы) қозғалысынан байқауға болады. Олардың пікірінше, мұғалім міндеті шәкірттерді тәрбиелеу емес, олармен шынайы достасу. Осы тұжырымға орай аталмыш идея өкілдері баланың антипедагогикалық бейнесін, адамның осы сипаттағы жобасын жасады. (Бала өзіне не қажет екенін өзі сезінеді, осыдан ол тәрбиелік ықпалдардың нысаны емес. Австриялық «Балалармен достасу» бірлестігінің, мысалы, пайымы осындай. Бірақ, бір қарғанда, бұл қайырымды теорияның күмән келтіруі анық.

Тәрбие үстемдігін айтпай-ақ, сол тәрбиенің өзінің қаншалықты қажет екендігін келесі мысалдан аңғаруға болады. Бір американдық мектеп директоры жұмысқа қабылдаған әр мұғаліміне келесідей хат жолдайды екен:

«Құрметті мұғалім!

Мен концлагерь көргенмін. Менің көргенімді бірде бір адамның басына бермесін:

- білімді инженерлер қалай газ камераларын тұрғызғанын;

- білімді дәрігерлердін қалай балаларды улағанын;

- білімді мейірбикелердің сәбилерді қалай өлтіргенін;

- ЖОО түліктерінің балалар және әйелдерді қалай оққа байлағаны мен өртегенін.

Осыдан мен білімділікке сенбеймін. Менің Сізден өтінетінім, балаларға жәй ғана адам болуға көмектесіңіз. Сіздін барша күш-қуатыңыз ешқашан да рақымсыз құбыжық, епті есуас, білімді Эйхмандардың пайда болуына жұмсала көрмесін. Оқу, жазу, арифметика баланың адам, адамгершілікті болуына жәрдем берсе ғана пайдалы.

Осы орайда, бұдан мың жыл бұрын бабамыз Әл-Фарабидің өз ұрпағына қалдырған келесі өсиетінің: «Бірінші мәселе-білім емес…тәрбие. Тәрбиесізге берілген білім адамзатқа апат әкеледі». - қаншалықты даналықпен айтылғанына көзіміз жетеді.

Мектеп тәрбиесінің ұланғайыр қызметі - мәдиенетті сақтау, ұсыну және оны қайта жасап, дамыту. Екінші кызметі – ұрпақтардың тарихи ауысып бару үдерісін қамтамасыз ету, яғни тұлғаны әлеуметтендіру, балаға өмір кеңістігіне енуге жол ашу.

Әлбетте, бұл үдеріс қайшылықты да, қиын да. Мектептен қоғам игілігіне жарамсыз, тіпті зияынды көзқаман, мәңгүрт адамдардың шығып жататыны баршаға аян.

Тәрбиенің үшінші қызметі - тұлғаның шығармашыл мүмкіндіктерінің көзін ашып, дамыту.

Сонымен, тәрбие тұғырлы үш қызметті атқарады:

· мәдени - жасампаздық;

· әлеуметтендіру және бейімдестіру;

· адамиластыру.

Осыдан мектепті тәрбиелік қызметтерден ажырату мүмкін еместігі түсінікті. Ал қалыптасқан дағдарыстан шығудың жолдары төмендегідей ғана болуы тиіс:

· мектепті нығайтып, ондағы тәрбиелік мәселелерге басты назар аудару және тәрбиенушілердің жауапкершілігі мен тәртіптілігін арттыру;

· мектепті гуманизациялау және бұл үдерісте ең алдымен шәкіртті басты назарға алып, қолдап-қуаттау әрі оның дамуына бар мүмкіндікті қосу;

· мектіпті мәжбүрлі тәрбие кызметтерінен босатып, «еркін мектеп» баламасын қалыптастыру, осыған орай мұғалімнің де, шәкірттің де әрекеті «Мен міндеттімін» принципінен емес, «мен қалаймын», «менің қолымнан келеді», «мен мүны қалай істейтінімді білемін» сынды принциптерді арқау еткені жөн.

Әдіснама құрылымына кіретіндер:

· Ғылыми ізденісті ұйымдастырудың әдістері мен технологиялары;

· Орындалған зерттеулер сапасы мен тиімділігі, өлшем-шектері (жаңалығы, тұжырымдылығы), деректілігі, нәтижелерінің тұрмыс, тәжірибеге сай болуы;

· Нақты ғылымның ғылыми білімдер жүйесіндегі орнын анықтау: қарастырлатын ғылымның ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік беретін обьектив сала мен зерттеу пәнін, проблемаларын айқындау, болжамдар мен дәйекті нәтижелерді нақтылап хаттау;

· Нақты ғылыми жұмыстың тұжырымдамасын, әдіснамалық принциптерін, зерттеу бағыт-бағдары мен аймағын белгілеп алу;

· Алынған нәтижелердің болашақтағы қолданымы мен олардың одан әрі даму логикасын зерттеу.

Мұғалімнің әдіснамалық мәдениеті тәлім-тәрбиеге болған жаңа көзқарастарды, жаңа әдістемелерді, жаңа тәрбиелік жүйелерді іздестіре білуінен көрінеді.

Әдіснамалық мәдениет мұғалімнің жалпы педагогикалық мәдениетінің бір бөлігі. Бұл мәдениетті үш түрлі жолмен қарастыру, бағалау мүмкін:

· аксиологиялық (мәдениет құндыльғын, адамды, адамзат тәжірибесін құндылықтар жүйесі ретінде тану);

· әрекетшең шығармашыл (мәдениеттегі басты құндылық - шығармашыл дамуға қажет іс-әрекет тәсілдері мен жолдары);

· тұлғалық (мәдениет көрігі - сол мәдиенеттің иесі, қорғаушысы және дамытушысы, яғни Кемел Адам).

Педагогикалық мәдениет - бұл педагог тұлғасының, оның педагогикалық қызметі әдіс-тәсілдердің және ол басшылыққа алған құндылықтардың өз ара сабақтас мән-мағыналық сапасы, яғни жоғарыда аталған үш құндылықтың бір тұлға бойында бірігімді тұтастыққа келуі.

Мәдениет дамытудың жалғыз-ақ жолы – екеуара тілдесу (диалог). Қоғам мәдениетінің деңгейі жөнінде сол қоғамның балаларға болған қатнасынан пайымдауға болады. Педагогикалық мәдениет барма, жоқ па, ол туралы әңгіме қозғаудың қажеті болмас, себебі ол әрқашан бар. Мәселе – оның қай деңгей, дәрежеде қалыптасканында. «Педагогикалық мәдениет» түсінігіне орай қоғамның жалпы мәдениетінің, яғни әлеуметтік-мәдени жағдай сипатын аңғарамыз. Педагогикалық мәдениеттің қалпы мен оның дамуы төмендегі жағдаяттарға тәуелді:

· ел экономикасы;

· ақпараттық мәдениет;

· адамгершілік (ізгілік) мәдениеті;

· дін, діл, тіл мәдениеті;

· ұлттық-ұлыстық мәдениет.

Ұлттық мәдениет нақты ұлттың тілі, әдет-ғұрпы және үрдісі (традиция), психологиялық ерекшеліктерінің бірлігінен құралады. Діндар болудан аса құнды психологиялық мәдениет қалыптасады: ізгілік тұрақтылығы, адамгершілік - имандылық, табиғи сәйкестік. Адамгершілік мәдениеті ең алдымен нақты адамға деген қатынастан көрінеді (социализм дәуірінде мектеп өзбетінше дамуға қабілетті тұлға емес, басқарымға көнбіс, өз дербестігінен ажыралған, тіл алғыш жан иесін тәрбиелеуге бағытталды; барша балалардың пионер болуында, комсомолға кіруінде, орта білім алуында да педагогикалық зорлау басымдау болды). Ақпараттық мәдениет – бұл барша мәлімет көздерінің ашықтығы және оларға әркімнің қолы жететіндігі, саясат пен идеологияға тәуелсіздігі, ақпараттық үдерістердің көп түрлілігі мен баламалылығы. Ел экономикасы да педагогикадан бөліне алмайды. Мысалы, нарықтық сауда жағдайында оқу-үйретім пәндерінің құндылығы өзгеріске түседі, нарық қатнастары іс-қызмет аймағын ауыстыра білуге қабілетті талант иелерін, адал, адамгершілігі мол, іскер-әрекетшіл адамдарды қажет етеді, ал мұндай тұлға өз білімін ақыл топтауға емес, тіршілік, өмір қажеттерін қамсыздандыру үшін жинақтайды. Педагогикалық мәдениет төрт кырымен көрнеді:

адамзат тәжірибесінің бір саласы ретіндегі ересектер мен балалар арасындағы қатынас, өмірлік тәжірибе мен мәдениеттің ұлтқа тән құндылықтарын жеткізу жолдары;

тәлім-тәрбие үдерісінде бірігімге келетін рухани тәжірибе жиынтығын, нақты педагогикалық құндылықтарды, педагогикалық теорияларды, педагогикалық ой-тұжырымдарды, шығармашыл іс-әрекет тәжірибесін өз ішіне қамтыған педагогикалық тәлім саласы;

кәсіби білімдер, ептіліктер, дағдылар және т.б. қамтыған кәсіптік іс-қызмет саласы;

әрбір педагогтың тұлғалық сипаты, оның бағыт-бағдар ұстанымы, сапалары, әрекет-қылығы және т.б.

Мұғалімнің педагогикалық мәдениетінің жалпы құрылымында әдіснама шығармашыл іс-әрекет тәжірибелерінен түзілетін екінші топ құрамына кіреді. Әдіснамалық білімдер – бұл тәлім-тербие үдерістерін философиялық тұрғыдан пайымдау, педагогиклық іс-әрекетке деген ғылыми тұжырымдамалық қатынас қалыптастыруға көмектесетін білік, білім және идеялар.

Американдық педагогтар пікіріне орай бүгінгі таңдағы мұғалім төмендегідей сапаларға ие болуы қажет:

балалардың дамуы және қабылдауы жөніндегі білімдерді меңгеруі;

өзінің базалық мамандығына орай негізгі пәнді білу;

пән мазмұнын және оны қабылдауға қажет балалардың қабілеттері арасындағы байланысты түсіне білуі;

шәкірттердің ерекшеліктеріне орай қазіргі заман әдістемелерін пайдалана білуді түсінуі;

Байқасаңыз, бұл тізімде әдіснамаға орын тимеген. Бары - теория мен әдістемелерді білу. Тәлім-тәрбие философиясы мүлде жоқ.

Бүгінгі таңдағы Қазақстандық педагогиканың ерекшелігі - философияны негізгі қару етіп ұстану. Осыдан, біздің педагогикамыздың әдіснамалық білімдері келесідей болуы қажет:

адам жөніндегі, оның мәндік сипаты туралы, қандай адамды кемелге жеткізуі жайлы таным, білім;

тәлім-тәрбие кызметтері, атқарылатын жай-жағдайлар туралы білімдер мен тәлім-тәрбие жүйелерінің қызмет атқару заңдылықтарын тану;

ғылымдық дәрежедегі педагогика әдіснамаларын білу;

мұғалім және оның педагогикалық іс-әрекеті жөніндегі білімдерді игеру;

тәлім-тәрбие үдерісінің өзіне тән мән-мағнаны түсіну, яғни тәлім-тәрбиені қоғамдық және тұлғалық құндылық деп танып, оның үдерістік жүйе, нәтижелік екенін мойындау.

Аталғаның бәрі біріге келе, тәлім-тәрбие философиясын құрайды да, әрқайсысы өз ұстаным-бағдарына сәйкес талаптар мен міндеттерді алға тартады.

Жоғарыда келтірілген әдіснамалық білімдердің көбі келесідей теориялар аймағында біріккен:

«гуманистік философия»;

«жүйелер теориясы»;

«мәдениеттаным бағыты»;

«эдукология» (тәлім - тәрбие заңдылықтары жөніндегі ғылым).

Бұлардың кейбірі нақты қалыптасқан, ал ендігі біреулері - қалыптасу жолында.

Мектептің жалпы тәлім-тәрбие жүйесінде технократиялық ұстанымды емес, гуманистік бағытты бетке ұстаған жөн. А.Эйнштейн пікірінше, адамды тек мамандыққа үйрету жеткіліксіз: рухани тұғыры болмаған мұндай маман үйретілген итке мегзес. А.И.Канттың пайымында, әрбір адам келесі сұрақтарға жауап іздестіруді дағдылы әдетке айналдырғаны жөн:

Мен нені білуім керек?

Мен нені істей аламын?

Мен неге үміт арта аламын?

Адам деген не өзі?

Осы сұрақтардың жауаптарына тәуелді қоғам соғыс жалынына оранады немесе шарықтап дамуда болды. АҚШ-та анықталғандай, адам гуманитар білімдермен 30-35 жастарында 18-20 жастағыға қарағанда екі есе артық қызығады екен.

Сонымен, педагогика ғылымының әдіснамасы – бұл теорияны және тәжірибелік іс-қызметтерді ұйымдастырудың принциптері және тәсілдері жүйесі, сондай-ақ сол жүйе жөніндегі тағлимат. Педагогика әдіснамасы оқу-үйретім, тәлім, тәрбие, тұлға дамуы заңдылықтарын тану мен пайдалану жолдарын айқындайды. Педагогикалық әдіснама нысаны – оқу-үйретімге, үйренімге, тәрбие және тұлғалыққа ұмтылған бала ересек. Педагогика әдіснамасының пәні-жаңа адамның (тұлғаның) қалыптасу үдерісінің заңдылықтары.

Қорыта келе педагогикалық әдіснаманың анықтамасы ретінде классикалық деп тануға лайық екі түжырымды келтіруді жөн көрдік: