Есiм хан. 17 гасырдын басындагы Казакстаннын саяси жагдайы

Шыгайдын тагы бiр улы Есiм ханнын билiгi тусында (1598-1628) Казак хандыгы барлык калалары мен коса Туркiстанда, Ташкенттi кайтарып алды, Фергананы бiраз карамагында устады. Казак хандарынын онт. Казакстандагы отырыкшы егiншiлiк аймактары казак мемлекетiнiн жерi болып есептелдi. Ташкент каласы да 200 жылдай казактардын меншiгi болып келедi.Узакка созылган согыстан халык коп зардап шектi, кала шаруашылыгы кулдырады, суландыру жуйесi кирады, егiншiлiк жер колемi кыскарып кеттi. Эскери кимыл мен жаудын тонаушылык жорыктары сауданы куйзелтiп, даладагы малшы аудандардын экономикалык жагдайын ауырлатты. Онт. Казакстан хандык карамагында косылганнан кейiн гана халык жагдайы жаксара бастады. 17гасырда Казакстаннын iшкi жагдайы тураксыз болды. Казак хандыгы iштей бэлшектенiп, феодалдык кактыгыстар кобейдi. Уш жуздiн эркайсысы жеке хан сайлауга коштi. Сырткы жагдай да курделене тустi. 1635 жылы жонгар хан-нын пайда болуынын казак жерiне жана кауып тэндi. Жонгарлар 17г. 20 жж. Есiл, Тобыл, Ертiс, Обь эзендерiнде кэшiп журдi. Iле мен Таласка кыстаулар орнатты. Онт. пен батыс багытка ыгыскан казактар жерiнiн шетiнде жаткан эзбектерге каракалпактарга, ногайларга, башкурттарга барып соктыгысып, жерге таласты. 17г. сонында жонгар эскерi Жетiсу мен онт. Казакстанга басып кiрдi. Коптеген казак улыстарын иалкандап, Сайрам, Манкент, Караспан т.б.9 каланы тартып алады. Сайрам халкы карсылык корсетiп, жонгар билеушiсiнiн мурагерiн олтiрдi. Жонгардар онт. Казакстанга косымша куш тогiп, Сайрамды тас-талкан етiп киратты. Коптеген тургындарын Жонгария мен Шыгыс Туркiстанга айдап экеттi.

32. Тэуке ханнын кезiнде жогаргы экiметтiн ныгаюы. «Жетi жаргы». Казак хандарынын iшiнде ен ыкпалдысы Тэуке 1680 жылдан 1718 дейiн хан болган. Батыстагы Орыс мемелекетiнiн кушеюi, шекарасынын кенеюi, онын бурынгы Алтын Орданын орнына пайда болган барлык мемлекеттердi косып алуы Кытайдын ежелгi экспансиялык кулкы, жонгарлардын казак халкына кауып тондiруi бурынгы жуздiк бэлшектенудi куруды кажет еттi. Сондыктан ол хан алкасын курды. Солкездегi казак халкынын, уш жуздiн атакты билерiнен куралган билер алкасы Тэуке ханнын баскаруымен «Жетi жаргы» зандар жинагын шыгарды. Сырткы жаулардан коргану ушiн Тэуке хан кыргыздармен жэне каракалпактармен одакты кушейттi. 1718ж Тэуке хан кайтыс болды.

33. Қазақ билері:Төле би,Қазыбек би,Әйтеке би.Олардың 17-18ғ қоғамдық өмірдегі ролі

Би деген атау қазақ тарихында ертеде бар.Олар барлық даулы мәселелерді түрлі талаптарды шешкен.Қазақ халқында билік айтуды шешендік сөздің бір түріне жатқызады.Олар хан кеңесініңқұрамына кірді.Әділдікпен,шапқырлықпен шешенді іспен аты шыққан,шешендік сөздері халық арсында аңыз болып қалған,мақал болып жаттанған би көп:

Әлібекұлы Төле би (1663-1756ж)Рун-Жаңыс,Дулат жұртынаншыққан.Сауатты,ақындық –шешендік өнерінен тәлім алған,көкірегі қазына,тоқығаны да мол.15-20 жасынан биліке араласқан.Тәукенің сенімді көмекшісі болып,оның Түркістан қаласының орталық етіп,3 жүз ұлыстарын бір орталыққа бағындырып,бірегей қазақ хандығын нығайтуға,жоңғар,ойрат шапқыншылығына қарсы бауырлас қырғыз,қазақ,өзбек халықтарының жауынгерлірін біріктіруге қатысты.Басшылық,шешендік дарыны Ақтабан шұбырындыда айқындалды.Қабанбай,Жәнібек батырларымен бірге біріңғай халық майданын құрып азаттық күресті басқарды.Денесі Ташкент қаласында Бабырдың нағашы ағасы Жүніс ханның жанына көміліп үлкен ескерткіш орнатылды.

Қазыбек би (1667-1764ж) орта жүз арғын ішіндегі қаракесек.Ел дауын шешуді өзіне міндет етіп бала биден дала биге дейін көтерілді.18 жасында қазақ елшілерінің құрамында қалмақ ханына барып,шешендігі мен тапқырлық арқасында қазақ елшілері теңдігіне жетеді.Сол жолы Қазыбек «Қаз дауысты» деген атаққа ие болады.Орта жүздің биі,ол да Жеті жарғы жасауға қатысады.18ғ 40 жылд жоңғар штуысқан өзбек қырғыз халықтарымен бірлесіп жауға қарсы әрекет жасайды.Қазақ халқының сыртқы жағдайының қиындығын ескеріп,орыстармен дос болуға,олармен бірлесуге ат салады.Ол қазақтың дәстүрін шешендік өнерін дамытуға ат салысады.Түркістандағы Қожа Амет Яссауи кесенесінде жерленген.

Әйтеке би(1644-1722ж)-Тәуке ханның кеңесшісі.Ел басқарған заң жасасқан,сөзге биімділігі шешендік қабілеті көзге түседі.Үзеңгілес достары Төле,Қазбек билермен,Қабанбай,Бөгенбай,Жәнібек батырлармен бірге қазақ елінің,халық жасақтарының қасында болды.17-18ғ-да қазақ халқының басына түскен ауыртпалықты бірге көтереді.Өзбекстан елінде Нұрата ауданының Сейтқұл қорымында жерленген.

34. XYII-XYIII гг. казак-жонгар согыстары. «Актабан шубырынды». Ордабасындагы маслихат.

1718 ж кэктемiнде Аякэз эзенiнiн жагасында казак-жонгар жасактарынын арасында 3 кунге созылган кантэгiс шайкас болды.Урыстын алгашкы екi кунiнде казак жагы басым болганымен бiрiмен бiрi кыргикабак болып журген Эбiлхайыр мен Кайып султаннын ынтымагы болмагандыктан шайкас акыры женiлiспен аякталды.Жонгарлардын казак жерiне каптап кiруi де, ойрат-жонгар тайпаларынын одагынын ныгаюы да шамалы узiлiспен 100 жылга созылган 3 жонгар билеушiлерiнiн атына байланысты. Олардын алгашкысы 1640ж ойрат тайпаларынын курылтайында барлык жонгарлардын билеушiсi-контайшы атагын алган Батыр.Бiрак контайшы батырдын шапкыншылыгын кезiнде алдымен Жэнгiр хан, одан кейiн Тэуке хан тойтарып отырды жэне эздерi де жонгарларга шапкыншылык жасап отырды. Казак-жонгар тартысындагы жагдай 18г басында айтарлыктай эзгердi. Бул кездегi жонгар билеушiсi Сыбан-Рабдан(1699-1727) Кытай империясымен араздасып калып, Кытайлыктар ойраттарды тубiрiмен жерден ыгыстырды.Сондыктан олар букiл халык болып Казакстан жерiне ауа бастады.Тэуке баласы Болаттын тусында казак ауылдарына жонгарлар тосыннан шапкыншылык жасады.Жау келiп калганда бейкам отырган ауылдар мен кыстаулардан адамдар баспана iздеп жан-жакка бытырады. Кiмнiн болсын ойлаганы бiр басынын камы, эйткенi жау жауыздык кэрсетiп, тиген жерiн эртеп,эшiрiп, енкейген кэрi мен енбектеген кэрi нi де аямады. Бул сойкан халык есiнде «Актабан шубырынды,Алка кэл сулама» деген атпен калды.Казак батырлары курган кол 1726-1727ж кысында Торгай даласындагы Буланты, Бэлентi деген эзендердiн жагасында жонгар баскыншылары iрi соккы берiлдi. Кол жеткен женiс халык енсесiн кэтерiп тастады.Букiл халык басына келген зiл зала барлык жуздер мен улыстардын экпе-араздыкты койып, бiрiгiп, бас косуына ыкпал еттi. 1728 ж Ордабасы деп аталып кеткен тэбенiн аймагында барлык жуздiн хан – султандарынын, би-батырларынын, жасактарынын бас косуы болды.Бул маслихатка бауырлас кыргыз бен каракалпактын да би-батырлары эздерiнiн жасактарымен келдi.Букiлхалыктык жиында шешiлген мэселе-букiлхалык болып атамекендi жаудан тазарту, ол ушiн букiлхалыктык жасак куру болды. Онын колбасшысы болып кiшi жуз ханы Эбiлкайыр белгiлендi. Сол жылдын эзiнде казак жасагы женiске ие болды.